T rong truyện vừa Sarrasine, khi viết về một castrato (hoạn nam) ăn mặc giả nữ, Balzac có viết câu này: “Đó chính là Người nữ, với những cơn sợ hãi bất ngờ, với những
AMBIENT/
Chủ đề:
Nội dung Text: Cái chết của tác giả
- Cái chết của tác giả
T
rong truyện vừa Sarrasine, khi viết về một castrato (hoạn nam) ăn mặc giả
nữ, Balzac có viết câu này: “Đó chính là Người nữ, với những cơn sợ hãi bất ngờ,
với những thất thường vô lý, với những lo lắng bản năng, với vẻ táo tợn đột
nhiên, sự dạn dĩ và tính nhạy cảm tuyệt vời tinh tế của nàng”. Những lời này là
của ai đang nói đây? Phải chăng của nhân vật chính, người đang một mực muốn
làm ngơ gã castrato ẩn dưới lớp vỏ đàn bà? Phải chăng là con người có tên Balzac
với một triết lý về Nữ tính hình thành qua những trải nghiệm cá nhân? Là Balzac
tác gia văn học, đang phát biểu những ý tưởng thuần “văn chương” về tính nữ?
Là túi khôn phổ quát? hay nghiên cứu tâm lý mang màu sắc lãng mạn? Sẽ chẳng
ai bao giờ xác định được, đơn giản vì sự viết bản thân nó đã là một thứ tiếng nói
đặc biệt, tổng hợp của nhiều giọng nói khó tách rời, và vì văn chương chính là
quá trình sáng tạo ra tiếng nói này, một tiếng nói không thể xác định được nguồn
gốc cụ thể cho nó: văn chương là thứ không gian trung tính, phức hợp, lạc hướng
trong đó mọi chủ thể đều mất hút, là hố đen nhấn chìm mọi bản thể, trước tiên là
bản thể của con người cầm bút viết.
*
Hiển nhiên hiện tượng đã luôn lặp lại thế này: một khi hành động được
thuật lại, không phải nhằm tác động trực tiếp lên thực tại nữa, mà với mục đích
tự thân - nói cách khác, không còn mang nhiệm vụ gì khác ngoài bản thân nhiệm
vụ trình tấu lại biểu tượng - sự đứt gãy sẽ diễn ra, tiếng nói đánh mất nguồn
gốc, tác giả khởi sự chết và sự viết bắt đầu. Tuy nhiên hiện tượng ấy trước nay
- đã được nhìn nhận theo những cách khác nhau: trong xã hội nguyên thủy, vai trò
trần thuật không phải là của một “con người”, mà là của ông đồng, thầy phù thủy
hay thuyết thoại nhân; người ta có thể tán tụng màn “biểu diễn” - trình độ điều
khiển của mã trần thuật - của người này, nhưng không phải là tán thưởng “tài
năng” của người đó. “Tác giả” là một nhân vật của thời kỳ hiện đại, hiển nhiên
là sản phẩm của xã hội này khi, ở thời điểm vừa thoát khỏi những năm trung cổ,
với chủ nghĩa kinh nghiệm Anh, duy lý Pháp và đức tin cá nhân của cuộc cải cách
tôn giáo, nó phát hiện ra uy lực của con người cá thể, hay - như thường nói một
cách sang trọng hơn - của “nhân cách người”. Cứ thế khi đi vào lĩnh vực văn học,
đúng theo logic, chính tư tưởng thực chứng - bản tổng kết, tinh hoa của ý thức hệ
tư bản - đã trao vai trò tối cao cho “con người” tác giả. Tác giả, cho đến tận giờ,
vẫn thống trị trong những bộ văn học sử, trong các tiểu sử văn học, các cuộc
phỏng vấn trên báo chí, thậm chí ngay trong ý thức của giới văn chương, những
người luôn bận tâm thống nhất làm một con người và tác phẩm của mình trong
các thể loại nhật ký hay hồi ký; bộ mặt văn chương hiện ra trong văn hóa đương
đại bị cưỡng ép phải xoay quanh Tác giả: nhân cách của hắn, cuộc đời hắn ta, các
thị hiếu và cảm xúc; phê bình văn học chủ yếu vẫn day đi day lại rằng tác phẩm
Baudelaire cho thấy sự suy sụp của con người Baudelaire, với tranh Van Gogh là
chứng điên của ông, với nhạc Tchaikovsky là tội lỗi: người ta luôn tìm kiếm lời
giải thích cho tác phẩm trong con người đã tạo ra nó, như thế sau khi đi qua lối
ẩn dụ ít nhiều cũng trong suốt của nghệ thuật hư cấu, đó rốt cuộc vẫn là tiếng
nói của con người ấy, vẫn là chính tác giả đang “gửi gắm” tới chúng ta.
*
Cho dù quyền uy của Tác giả cho đến giờ vẫn còn rất hùng mạnh (xu
hướng phê bình gần đây thường chỉ củng cố thêm cho nó), rõ ràng từ lâu trong số
người viết đã có những mưu toan lật đổ sự thống trị này. Ở Pháp hiển nhiên
Mallarme là người đầu tiên nhìn thấy, và nhìn xa đến tận cùng, yêu cầu phải đưa
bản thân ngôn ngữ thế vào vị trí của kẻ cho đến giờ vẫn được coi như làm chủ
nó; với Mallarme, cũng như với chúng tôi, chính ngôn ngữ mới là chủ thể phát
ngôn chứ không phải tác giả: viết có nghĩa là thông qua một thực thể phi nhân
cách hằng tồn tại (đừng nhầm lẫn với tính khách quan tự hoại của nhà hiện thực
chủ nghĩa) để tìm cách đạt tới trạng thái chỉ có riêng ngôn ngữ là hoạt động,
- “diễn xướng”, chứ không phải “tôi”: đặc trưng của thế giới thi ca Mallarme là sự
triệt tiêu tác giả để đề cao sự viết (mà điều đó, như ta sẽ thấy về sau, có nghĩa là
khôi phục lại vị thế cho độc giả). Valery, do bị hạn chế bởi triết lý về Bản thể
của ông, đã tô vẽ khá nhiều vào lý thuyết của Mallarme, nhưng do đã bị lòng mến
mộ hương vị cổ điển cuốn vào những bài tập mỹ từ pháp, ông không ngừng chất
vấn và chế giễu vai trò Tác giả, nhấn mạnh bản tính ngôn ngữ học và gần như
“ngẫu nhiên” trong công việc sáng tác của mình, và trong mọi tác phẩm văn xuôi
của mình ông cổ động cho dạng thức tồn tại bằng ngôn từ tất yếu của văn học,
so với nó, theo ông, mọi tham chiếu trở lại vào cõi bên trong của người viết đều
là thuần mê tín. Và rõ ràng là ngay cả Proust, bất chấp những “phân tích” hiển
nhiên mang tính chất tâm lý học của mình, luôn chủ tâm xóa nhòa không thương
tiếc - bằng những lựa chọn tinh tế đến cực đoan - mối liên hệ giữa người viết và
nhân vật: nhờ tạo dựng vai trần thuật không phải là người đã nhìn thấy hay cảm
thấy, thậm chí không phải người đang viết, mà là người rồi sẽ viết (chàng trai
trẻ trong cuốn sách - mà thật ra thì anh ta bao tuổi, anh ta là ai? - muốn viết mà
không viết được, và cuốn sách kết thúc ở thời điểm rốt cuộc việc viết trở thành
khả thể), Proust đã làm nên bản anh hùng ca cho lối viết hiện đại: trải qua một
đảo lộn đến tận căn cốt, thay vì đưa cuộc đời mình vào cuốn sách - một điều đã
được lặp đi lặp lại, ông đã sống cuộc đời mình như một tác phẩm lấy hình mẫu
từ cuốn sách của chính mình, nhờ thế chúng ta thấy rõ rằng không phải Charlus
mô phỏng lại Montesquiou, mà chính Montesquiou - trong hiện hữu có tính lịch sử
cũng như giai thoại của ông - chỉ là một mảnh vỡ có vai trò thứ yếu từ Charlus.
Sau rốt (để khỏi vượt quá lịch sử tiền hiện đại chúng ta đang kể), trường phái
Siêu thực - dù không đời nào trao vị trí chúa tể cho ngôn ngữ, một thứ hệ thống,
bởi tự mình xác định mục tiêu (một cách lãng mạn) là lật đổ tận gốc mọi thứ mã;
một mục tiêu bản thân nó đã mang tính ảo tưởng, bởi các mã không thể xóa sổ
được, chỉ có thể đem ra “lật lại” - bằng việc không ngừng phản lại táo bạo
những nghĩa mà độc giả đoán chừng (“cú sốc” siêu thực trứ danh), bằng việc bắt
bàn tay phải viết ra càng nhanh càng tốt những điều trí óc chưa kịp nắm bắt (lối
viết tự động), bằng việc chấp thuận nguyên tắc về lối viết tập thể cũng như đưa
nó vào thực hành, đã góp phần mình vào việc giải thiêng hình ảnh Tác giả. Cuối
cùng, ngoài phạm vi văn học (những ranh giới kiểu này thực tình đang dần mất
hiệu lực), ngôn ngữ học mới đây vừa cung cấp cho công cuộc hạ bệ vai Tác giả
- một công cụ phân tích quý báu khi chứng minh rằng trọn vẹn hành động phát
ngôn chỉ là một quá trình hoàn toàn rỗng, vẫn thực hiện được bình thường mà
không cần có “con người” của những nhân tố tham gia can dự vào; xét về mặt
ngôn ngữ, tác giả chẳng qua là chủ thể của hành động viết, cũng như “tôi” chẳng
qua là kẻ đã thốt lên “tôi’: ngôn ngữ làm việc với một “chủ ngữ”, không phải một
“con người”, và chỉ cần có chủ ngữ này - dù hoàn toàn vô nghĩa nếu tách khỏi
phát ngôn làm nên nó - là đủ để ngôn ngữ “vận hành”, nói cách khác, đủ để khai
thác nó.
*
Sự vắng mặt của vai Tác giả (ở đây ta có thể theo Brecht mà nhắc tới một
thao tác “xa lạ hóa” thực sự: Tác giả bị thu lại thành một hình thù tí xíu ở tít đầu
kia sân khấu văn học) không chỉ là một thực tế lịch sử hoặc một hành vi viết đơn
thuần: nó đã thay đổi hoàn toàn bộ mặt văn bản hiện đại (hoặc có thể - thì cũng
vậy đi - từ đó trở đi văn bản được sản xuất ra, và được đọc theo lối mới, trong đó
Tác giả ẩn mình đi trên mọi cấp độ). Trước hết, cảm nhận về thời gian không
còn như cũ. Tác giả, thời ta còn tin có hắn, luôn được tri nhận như là quá khứ của
cuốn sách: cuốn sách và tác giả tự động chiếm lấy những vị trí trên cùng một
trục, được chia thành cái trước và cái sau: Tác giả được mặc định vai trò
bú mớm cho cuốn sách; hắn được coi như tồn tại trước nó, tư duy, đau khổ, trải
nghiệm là vì nó, hắn duy trì tư cách tiền bối với cuốn sách của mình như cha với
con. Hoàn toàn ngược lại, người viết hiện đại - người biên chép - sinh thành cùng
lúc với văn bản của mình; người đó không hề được trang bị một tồn tại có trước
hoặc vượt ra ngoài bản thân sự viết, người đó không bao giờ là đề ngữ được
cuốn sách làm thuyết ngữ; không có thời gian nào khác ngoài thời gian của bản
thân việc phát ngôn, và mỗi văn bản đều vĩnh viễn được viết ra tức thời, ngay
trước mắt. Bởi thực tế là (hoặc “kết quả là”) khái niệm viết giờ không còn biểu
thị quá trình ghi chép, quan sát, trình bày, “họa lại” (theo lối nói của các nhà văn
cổ điển) nữa, mà về thứ mà các nhà ngôn ngữ học, dựa vào lối đặt từ của phái
Oxford, gọi là một “diễn cách” (perfomative), một thể động từ hiếm gặp (chỉ đi
kèm với ngôi thứ nhất thời hiện tại) trong đó phát ngôn không nói lên điều gì khác
ngoài bản thân hành động tạo ra phát ngôn đó, đại khái giống như câu Ta ra
lệnh của một ông vua hay Tôi hát của các ca sĩ rong thời xưa; nhờ đó người biên
- chép hiện đại, sau khi đã vùi xong Tác giả, không còn tin tưởng - theo quy tắc
“pathos” của các bậc tiền bối - rằng bàn tay hắn quá chậm không theo kịp tư duy
hay cảm xúc của mình, rằng vì vậy - và nó trở thành một quy luật tất yếu - hắn ta
phải đề cao độ lệch này mà liên tục trau chuốt hình thức của mình. Với hắn
ngược lại, bàn tay hắn - đoạn tuyệt với bất kỳ tiếng nói nào, sinh ra trong một cử
chỉ ghi chép đơn thuần (và cũng không phải là một cử chỉ diễn đạt) - dạo trên một
cánh đồng không có khởi nguồn, hoặc ít nhất không có khởi nguồn nào khác ngoài
bản thân ngôn ngữ, là thứ đến lượt mình không ngừng chất vấn bất cứ khởi
nguồn nào.
*
Giờ đây ta hiểu rằng văn bản không có nghĩa là một chuỗi tuyến tính từ
ngữ để mở ra một ý nghĩa “thần khải” duy nhất (thông điệp của Tác giả -
Thượng đế) nữa, mà là một không gian nhiều chiều trong đó nhiều lối viết khác
nhau cùng hòa trộn và đụng độ, không lối viết nào là hoàn toàn mới mẻ: văn bản
là một tấm dệt từ các trích dẫn, xuất phát từ hàng nghìn nguồn văn hóa. Cũng như
Bouvard và Pecuchet, hai nhà biên chép bất hủ, vừa trác tuyệt vừa ngộ nghĩnh, có
sự lố bịch thâm sâu đã nói lên chính xác bản chất của sự viết, người viết chỉ có
thể phỏng lại một cử chỉ suốt đời có trước, không bao giờ mới mẻ được; quyền
năng duy nhất của hắn chỉ là pha trộn nhiều lối viết khác nhau, đem một số địch
lại một số khác, để không bao giờ dừng chân ở một lối duy nhất; nếu hắn muốn
phô bày bản thân mình đi nữa, ít ra hắn cũng phải hiểu rằng “nội giới” mà hắn
đang mong “diễn dịch” bản thân nó cũng chỉ là một tập từ điển làm sẵn, các từ
trong đó muốn giải thích được cũng không thể không thông qua các từ khác, cứ
thế đến vô tận: De Quincey trẻ tuổi từng thể nghiệm điều này ở dạng điển hình;
ông thông thạo tiếng Hy Lạp đến nỗi khi cần dịch sang thứ từ ngữ này những ý
tưởng và hình ảnh hoàn toàn mới mẻ, ông đã - như Baudelaire cho ta biết - “tạo ra
cho mình cả một cuốn từ điển sẵn sàng, phức tạp hơn và bao quát hơn nhiều so
với những sản phẩm của sự kiên nhẫn tầm thường từ những đề tài mang tính văn
chương thuần túy” (Những thiên đường nhân tạo). Là hậu thân của vai Tác giả,
người viết sẽ không còn mang theo trong mình nào đam mê, dí dỏm, cảm xúc và
ấn tượng, mà chỉ có cuốn từ điển đồ sộ đó mà từ đó hắn rút ra một sự viết không
có điểm dừng: cuộc đời chẳng qua phỏng lại theo cuốn sách - mà bản thân cuốn
- sách cũng chỉ là một tấm dệt từ các ký hiệu - một sự mô phỏng nhầm hướng, lạc
tới vô tận.
*
Một khi Tác giả không cần nữa, ý đ ồ “gi ải mã” m ột văn b ản tr ở thành khá
hàm hồ. Gán một Tác giả cho văn b ản nghĩa là áp đ ặt cho văn b ản ấy m ột th ời
hạn, là trang bị cho nó một ý nghĩa sau cùng, là khép l ại vi ệc vi ết. Khái ni ệm
này vô cùng thích hợp cho vi ệc phê bình; đ ến l ượt nó phê bình t ự cho b ổn ph ận
chủ yếu của mình là khám phá lấy Tác gi ả (ho ặc nh ững g ương m ặt khác nhau
của hắn ta: mặt xã hội, mặt lịch s ử, mặt tâm lý, m ặt t ự do) đ ằng sau tác ph ẩm:
khi Tác giả được khám phá xong, văn b ản coi nh ư đã đ ược “gi ải thích”, nhà phê
bình thắng lợi: từ đó cũng không có gì đáng ng ạc nhiên r ằng, xét v ề m ặt l ịch s ử,
triều đại của Tác giả cũng là tri ều đại c ủa Nhà phê bình, cũng nh ư không có gì
lạ khi giờ đây phê bình (kể ngay c ả “M ới”) cũng c ần l ật đ ổ luôn cùng Tác gi ả.
Đối diện với sự viết đa nguyên như v ậy, c ần ph ải phân tách t ừng đi ều, ch ứ
không phải đi giải mã một đi ều gì c ả; c ần l ần theo c ấu trúc - đ ược “b ện” (nh ư
sợi len đan tất) vào từng giao đi ểm và t ừng t ầng b ậc, nh ưng bên d ưới nó không
có cơ sở nào hết; cần du hành kh ắp không gian c ủa s ự vi ết ch ứ không ph ải là
xuyên qua nó; sự viết không ng ừng ki ến t ạo các nghĩa đ ể r ồi l ại luôn luôn phân
giải nó, nhờ đó thực hiện một sự tri ệt tiêu nghĩa theo h ệ th ống. Chính vì th ế mà
văn học (tốt hơn từ nay gọi là sự vi ết), nh ờ không ch ấp nh ận gán m ột “bí ẩn”,
một ý nghĩa tối hậu cho văn bản (và cho c ả th ế gi ới này nh ư m ột văn b ản), đã
mở đường cho một hành động có th ể g ọi là ph ản th ần h ọc, m ột hành đ ộng th ực
sự cách mạng, bởi không chấp nh ận vi ệc c ố đ ịnh m ột ý nghĩa, xét cho cùng, là
không chấp nhận Chúa và nh ững gương m ặt khác c ủa ông ta: lý trí, khoa h ọc,
l u ậ t l ệ.
*
Ta hãy trở lại với câu nói của Balzac. Không có ai - không “con ng ười”
nào - đã thốt ra nó cả; ngu ồn g ốc c ủa nó, ti ếng nói c ủa nó không xác đ ịnh đ ược;
vậy nhưng nó vẫn được đọc một cách trọn v ẹn; đó là vì s ự vi ết di ễn ra chính là
ở nơi sự đọc. Có thể hiểu thêm nhờ một ví d ụ vô cùng chính xác sau đây: nh ững
khảo sát gần đây (của J.V. Vernant) đã minh h ọa cho b ản ch ất n ước đôi đ ặc
trưng của nền bi kịch Hy Lạp; văn bản các bi k ịch cài đ ầy nh ững c ụm t ừ hai
- mặt mà mỗi nhân vật chỉ hiểu theo m ột nghĩa (s ự hi ểu l ầm vĩnh c ửu này chính
là bản chất của “bi kịch”); th ế nhưng có m ột k ẻ nhìn th ấy tính đa nghĩa c ủa
từng từ, và hơn nữa, hiểu được chính s ự l ạc l ối c ủa nh ững nhân v ật nói năng
trước mặt mình: kẻ đó chính là độc giả (ho ặc nh ư ở đây là khán gi ả). T ừ đó có
thể hiểu được toàn bộ phương cách tồn t ại c ủa s ự vi ết: m ột văn b ản đ ược làm
nên từ nhiều lối viết, xuất phát từ nhi ều n ền t ảng văn hóa khác bi ệt, đ ược đ ưa
vào đối thoại với nhau, giễu nhại nhau, ph ản kháng nhau; nh ưng có m ột n ơi t ập
hợp đa nguyên này được tập trung lại, và n ơi đó không ph ải tác gi ả - nh ư chúng
ta vẫn lầm trước kia - mà là độc gi ả: đ ộc gi ả chính là không gian trên đó chép
lại mọi trích dẫn làm nên sự vi ết, không m ất mát gì; s ự th ống nh ất c ủa văn b ản
không nằm ở xuất phát điểm mà là ở đích; nh ưng cái đích này cũng không còn
mang tính cá nhân được nữa: đ ộc giả là m ột ng ười không có l ịch s ử, không có
tiểu sử, không có tâm lý; đó ch ỉ là m ột k ẻ đã thâu tóm l ại m ọi con đ ường t ạo
thành văn bản vào một cánh đ ồng duy nh ất. Vì th ế th ật là m ột chuy ện khôi hài
khi người ta kết tội lối viết hiện đại nhân danh m ột t ư t ưởng nhân văn c ổ đi ển
đã được phong, một cách đạo đức giả, làm k ẻ bênh v ực cho quy ền l ợi ng ười
đọc. Độc giả chưa bao giờ có ch ỗ trong phê bình c ổ đi ển; v ới nó, trong văn
chương chỉ tồn tại duy nhất người làm công vi ệc vi ết. Gi ờ đây chúng ta b ắt đ ầu
thoát khỏi sự lừa phỉnh của những ph ản ngữ ki ểu đó, nh ững ph ản ng ữ đã t ạo c ớ
cho xã hội này huênh hoang bênh v ực chính nh ững gì nó t ẩy chay, b ỏ m ặc, l ấp
liếm hay hủy diệt; chúng ta bi ết rằng đ ể tr ả l ại t ương lai cho s ự vi ết, c ần ph ải
lật đổ huyền thoại về nó: sự sinh thành c ủa ng ười đọc ph ải tr ả b ằng cái ch ết
của Tác giả
Thêm vào BST
Báo xấu
Download
Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ
