Cấu trúc của cốt truyện trong biên niên ký chim vặn dây cót của Haruki murakami

CẤU TRÚC CỦA CỐT TRUYỆN TRONG<br /> BIÊN NIÊN KÝ CHIM VẶN DÂY CÓT CỦA HARUKI MURAKAMI<br /> NGUYỄN ANH DÂN<br /> Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Bằng việc xây dựng những cốt truyện đa dạng, phối kết trong một<br /> cấu trúc cốt truyện đặc sắc, Haruki Murakami đã thuyết phục được hàng<br /> triệu độc giả thế giới yêu thích Biên niên ký chim vặn dây cót. Sức lôi cuốn<br /> của thiên tiểu thuyết này là tổng hợp của nhiều yếu tố nghệ thuật, và có thể<br /> xem việc tổ chức cốt truyện là một trong những xuất phát điểm cho thành<br /> công của Biên niên ký chim vặn dây cót.<br /> <br /> Cốt truyện là “hệ thống sự kiện cụ thể, được tổ chức theo yêu cầu tư tưởng và nghệ<br /> thuật nhất định, tạo thành một bộ phận cơ bản, quan trọng nhất trong hình thức động<br /> của tác phẩm văn học thuộc các loại tự sự và kịch” [01, 88]. Thành phần cơ bản nhất<br /> của cốt truyện chính là sự kiện và tình tiết (Iu.M. Lotman trong “Cấu trúc văn bản nghệ<br /> thuật” xem là “biến cố”). Tổ chức của các thành phần này trong tác phẩm văn xuôi tạo<br /> thành cốt truyện. Cốt truyện phát triển do tính biến đổi liên tục của hệ thống các sự kiện,<br /> tình tiết và đó cũng chính là sự phát triển của tất cả các yếu tố thuộc về trần thuật trong<br /> tác phẩm tự sự.<br /> Nhìn chung, Biên niên ký chim vặn dây cót có hai kiểu cốt truyện như sau:<br /> 1. CỐT TRUYỆN ĐA TUYẾN TRUYỆN<br /> Biên niên ký chim vặn dây cót không đơn thuần kể một câu chuyện của một cá nhân<br /> mà đó là tập hợp của nhiều câu chuyện, nhiều số phận. Haruki Murakami những<br /> muốn tạo ra trong tiểu thuyết của mình vô số những câu chuyện, mỗi câu chuyện là mỗi<br /> mảnh đời đại diện cho cái xã hội Nhật Bản cuồng quay ấy. Và ông đã thành công trong<br /> việc xây dựng một thế giới truyện kể đa dạng, một mạng lưới truyện kể phức tạp, đó<br /> chính là kiểu cốt truyện đa tuyến truyện trong thiên tiểu thuyết này.<br /> Biên niên ký chim vặn dây cót có rất nhiều câu chuyện được kể nhưng tựu trung lại có<br /> câu chuyện trung tâm và những câu chuyện mang tính chất phụ trợ. Những câu<br /> chuyện của nhà Miyawaki, tuổi thơ của hai anh em nhà Kumiko, giấc mơ của cậu bé<br /> trong đêm… đều để làm sáng tỏ thêm cho câu chuyện cuộc sống của Toru Okada. Bên<br /> cạnh câu chuyện trung tâm của nhân vật trần thuật chính còn có những câu chuyện của<br /> Kasahara May, Kano Creta, Mamiya và Akasaka Nhục Đậu Khấu... Mỗi một câu<br /> chuyện của một nhân vật đều có thể xây dựng thành một cốt truyện riêng lẻ đặt trong<br /> cốt truyện lớn hơn là câu chuyện của toàn bộ tiểu thuyết Biên niên ký chim vặn dây cót.<br /> Do sự chi phối của hình thức “tiểu thuyết trong tiểu thuyết” nên cốt truyện của Biên<br /> niên ký chim vặn dây cót có hình thức của “cốt truyện trong cốt truyện”. Những cốt<br /> truyện ấy không hề đứng yên mà luôn vận động, phát triển theo cốt truyện lớn, bởi vậy<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 04(12)/2009: tr. 87-92<br /> <br /> 88<br /> <br /> NGUYỄN ANH DÂN<br /> <br /> chúng luôn đi theo một tuyến nhất định. Tuyến truyện chung của các cốt truyện phát<br /> triển theo chiều đi lên, phụ theo sự tiến triển của cốt truyện trung tâm (cốt truyện<br /> gắn liền với sự vận động, phát triển của nhân vật chính Toru Okada), để đi đến kết quả<br /> cuối cùng là giải mã những bí ẩn của từng câu chuyện.<br /> Bước vào thế giới của Biên niên ký chim vặn dây cót, người đọc dễ bị “nhiễu” bởi<br /> nhiều câu chuyện được tung ra, người đọc phải tự lần mò trong hàng loạt các câu<br /> chuyện ấy để tìm thấy sợi dây móc nối giữa các câu chuyện lại với nhau. Khi các tuyến<br /> truyện xung quanh được khép lại thì cũng là lúc đoạn kết của cốt truyện trung tâm được<br /> mở ra. Những bí ẩn của số phận, cuộc đời nhân vật được giải mã. Biên niên ký chim<br /> vặn dây cót không hề dễ đọc đối với những ai vội vàng phần nào là do tính chất “rối<br /> loạn” của cốt truyện đa tuyến truyện.<br /> Đa tuyến truyện cũng đồng nghĩa với nhiều cuộc đời, nhiều số phận. Vậy nên hệ thống<br /> cốt truyện của Biên niên ký chim vặn dây cót đa trị là như vậy. Bước sang hoàn cảnh<br /> hậu hiện đại, mọi số phận đều bị đưa lên bàn cân của cuộc đời, tất cả xoay tròn trong<br /> những mối quan hệ đa phương. Giữa họ - các nhân vật của Murakami - có nhiều mối<br /> liên hệ, có thể từ tiền kiếp như Toru Okada và cha của Nhục Đậu Khấu (thông qua dấu<br /> hiệu là vết nám trên mặt, cây gậy bóng chày); có thể là hiện tại: giữa Toru Okada và<br /> May, Creta, Nhục Đậu Khấu, Quế… Các cốt truyện hầu hết xoay quanh các mối liên hệ<br /> đó, đôi khi tác giả dịch chuyển các đầu nối, vậy là một cốt truyện mới lại xuất hiện. Và<br /> với mỗi một cốt truyện mới như vậy, người đọc lại khám phá ra được nhiều bất ngờ như<br /> tính chất của cuộc sống là luôn chứa đựng nhiều bất ngờ vậy.<br /> 2. CỐT TRUYỆN PHÂN MẢNH, LẮP GHÉP<br /> Hiện thực xã hội Nhật Bản thời kì hậu hiện đại được Murakami thể hiện một cách sắc<br /> lạnh vào tác phẩm bằng cảm quan “mảnh vỡ” về thế giới. Thế giới đang đổ vỡ thành<br /> trăm ngàn mảnh khác nhau mặc cho con người đang vẫy vùng quằn quại dưới sức nặng<br /> của thời đại và số phận của cá nhân.<br /> Các câu chuyện trong Biên niên ký chim vặn dây cót không tồn tại một cách trình<br /> tự, lớp lang mà tồn tại theo ý đồ sắp xếp “ngẫu nhiên” của Murakami. Tác giả tạo ra<br /> cảm giác dường như đó chỉ là những câu chuyện lượm lặt trong cuộc sống một cách tình<br /> cờ. Mặt khác, hệ thống các câu chuyện trong tác phẩm không mang nội dung trọn vẹn<br /> mà luôn bị xé nhỏ thành nhiều “mảnh”, cung cấp một cách “nhỏ giọt” cho người đọc.<br /> Bằng thao tác đó, Murakami đã buộc người đọc phải gia nhập vào hệ thống cốt truyện<br /> để đi tìm câu trả lời cho chính mình.<br /> Hầu hết các câu chuyện của các nhân vật trần thuật chính đều bị phân mảnh để kể, kết<br /> thúc tác phẩm cũng là thời điểm tấm màn bí ẩn của từng câu chuyện được vén lên. Độc<br /> giả của Biên niên ký chim vặn dây cót bất ngờ ở hồi kết tác phẩm khi biết được đoạn<br /> cuối những năm tháng khổ sai của Mamiya ở Siberia, người đàn bà gọi điện thoại và<br /> Kumiko dường như là một hay những bức thư của May không đến được tay Toru…<br /> Sự phân mảnh cốt truyện của Murakami có tác dụng gián đoạn nội dung câu<br /> chuyện bằng sự gián cách của người kể chuyện. Biên niên ký chim vặn dây cót là tập<br /> <br /> CẤU TRÚC CỦA CỐT TRUYỆN TRONG BIÊN NIÊN KÝ CHIM VẶN DÂY CÓT...<br /> <br /> 89<br /> <br /> hợp của nhiều người kể chuyện nhưng không phải cứ xuất hiện là nhân vật đó sẽ kể hết<br /> chuyện của mình rồi “nhường sân” cho nhân vật khác kể tiếp. Hẳn đó là một sự nhàm<br /> chán không mong đợi. Để tránh khỏi sự khô cứng của hình thức kể chuyện như đã nói,<br /> Murakami buộc phải tạo ra các khoảng cách kể chuyện giữa những người kể chuyện<br /> khác nhau. Việc kể chuyện không liên tục khiến cho kiểu cốt truyện phân mảnh là một<br /> kết quả tất yếu.<br /> Nhưng nếu phân mảnh mà không có sự đan cài, móc nối thì người đọc sẽ rơi vào một<br /> “trận đồ” truyện kể không rõ ràng, khó nắm bắt, điều đó cũng đồng nghĩa với giá trị của<br /> tác phẩm nằm dưới vạch số không. Bởi vậy, Murakami đã xây dựng kiểu cốt truyện lắp<br /> ghép để xâu chuỗi những “mảnh vỡ” cốt truyện trong tác phẩm thành một chỉnh thể cốt<br /> truyện duy nhất. Nếu không có thao tác lắp ghép các cốt truyện lại với nhau thì tác<br /> phẩm sẽ không có được tính chỉnh thể, nó chỉ là những bộ khung lung lay, sẽ đổ vỡ như<br /> chính các mảnh vỡ cốt truyện vậy.<br /> Nhìn vào bề mặt tổ chức các chương trong Biên niên ký chim vặn dây cót, người đọc<br /> có thể nhận ra đó là một sự kết hợp có vẻ rời rạc, đôi khi không rõ ràng. Chẳng hạn,<br /> trong quyển Ba, chương II đang kể về cuộc gặp của Toru với Nhục Đậu Khấu thì<br /> chuyển sang chương III tác giả lại kể về câu chuyện chú bé trong đêm. Thoạt đầu người<br /> đọc sẽ rất khó hiểu với câu chuyện này, vì nó có vẻ chẳng liên quan gì với những<br /> chuyện đã kể trước đó. Nhưng đó chỉ là cảm giác do sự phân mảnh cốt truyện đem lại vì<br /> đến những chương sau người đọc mới phát hiện ra cậu bé trong đêm chính là Akasaka<br /> Quế. Như vậy, ẩn sâu trong lớp bố cục bề mặt có vẻ rời rạc ấy là một cấu trúc chặt chẽ<br /> và chắc chắn của hệ thống cốt truyện.<br /> 3. Cấu trúc cốt truyện của Biên niên ký chim vặn dây cót là sự tác hợp hài hòa giữa hai<br /> dạng tổ chức cốt truyện thực và ảo. Tất nhiên, sự phân định thực - ảo này chỉ có ý<br /> nghĩa tương đối vì luôn tồn tại một lớp màng giao thoa giữa hai phạm trù ấy trong hệ<br /> thống cốt truyện của thiên tiểu thuyết này.<br /> Cốt truyện thực là những câu chuyện được kể có tính chất hiện thực, không bao chứa<br /> các chi tiết, sự kiện hoang đường, mơ hồ. Những câu chuyện của Toru về cuộc sống vợ<br /> chồng, về ông già Honda… hay những câu chuyện hồi nhỏ của Nhục Đậu Khấu thuộc<br /> dạng như vậy. Còn cốt truyện ảo lại là những câu chuyện được khoác màu huyền ảo như<br /> những gì diễn ra trong khách sạn mơ, dưới giếng cạn ở Nội Mông, giếng cạn ở Tokyo…<br /> Trong tác phẩm này, bao giờ cũng diễn ra quá trình tương tác giữa hai dạng cốt truyện,<br /> tuy nhiên cốt truyện ảo mới chính là điểm nhấn cấu trúc cốt truyện của Biên niên ký<br /> chim vặn dây cót. Kiểu tổ chức cốt truyện này có mối quan hệ mật thiết với phương<br /> thức huyền ảo - một trong những kĩ thuật xử lý cốt truyện có nhiều dấu ấn của<br /> Murakami.<br /> Phương thức huyền ảo được Haruki Murakami sử dụng như một hằng số trong đặc<br /> trưng nghệ thuật biểu hiện tiểu thuyết của mình. Biên niên ký chim vặn dây cót được<br /> bao trùm trong một bầu không khí đẫm chất kì ảo, phi lý của những tưởng tượng không<br /> <br /> 90<br /> <br /> NGUYỄN ANH DÂN<br /> <br /> biên giới trong cảm thức nghệ thuật phức hợp của Murakami. Và từ đó, đời sống đa<br /> diện của xã hội Nhật Bản hiện đại dần dần được lộ diện.<br /> Sự trăn trở về thân phận, hành trình tìm kiếm ý nghĩa đích thực của cuộc sống, nỗi băn<br /> khoăn trước hiện thực nổi chìm của xã hội luôn là những dấu ấn đậm nét trong tiểu<br /> thuyết của Murakami. Xã hội Nhật Bản thời kì hậu công nghiệp đã ám ảnh hầu hết các<br /> trang tiểu thuyết của nhà văn xứ sở Phù Tang này. Những vấn đề về bản thể, nhân văn<br /> không chỉ là địa hạt của một con người nữa mà nó đã bao trùm cả ý thức hệ của xã hội<br /> hiện đại. Biên niên ký chim vặn dây cót chính là tấm gương phản chiếu đầy suy<br /> nghiệm của Murakami về xã hội Nhật Bản hiện đại nói riêng và nhân loại nói<br /> chung.<br /> 4. Tất cả các kiểu loại cốt truyện trong Biên niên ký chim vặn dây cót đã tạo thành một<br /> hệ thống cốt truyện đa dạng, phong phú và hết sức độc đáo. Chúng được tổ chức và<br /> dẫn dắt thông qua nghệ thuật dẫn chuyện tài tình, hấp dẫn của Haruki Murakami. Tiểu<br /> thuyết gia người Nhật này đã đưa người đọc đi vào một mạch truyện gián cách có chủ ý,<br /> thường xuyên đặt người đọc vào trạng huống buộc phải khám phá.<br /> Cấu trúc nổi bật của cốt truyện trong Biên niên ký chim vặn dây cót là cấu trúc<br /> ziczac. Mỗi một kiểu loại cốt truyện của Biên niên ký chim vặn dây cót được xem là<br /> một tiêu điểm trong cái mê cung hỗn loạn của thế giới ảo giác và tiến trình vận động cốt<br /> truyện là hành trình xâu chuỗi các điểm đã đánh dấu. Nhưng con đường đi của cốt<br /> truyện không hề tuân theo một đường thẳng mà nó đi theo những lối vòng của mê cung,<br /> tạo nên một kiểu cấu trúc ziczac hết sức độc đáo của cốt truyện.<br /> Murakami không kể chuyện theo một trình tự mà luôn đồng hiện một cách tối đa câu<br /> chuyện của mình, ở đó hầu như tính biên niên bị mờ hóa mà thay vào đó là kiểu di<br /> chuyển tình tiết một cách hỗn độn, lắt léo. Người đọc bị hút vào thế giới thẳm sâu của<br /> những tâm hồn đang bị đày đọa bởi cảm giác của chính mình, và trong thế giới ấy, mọi<br /> sự việc không diễn biến theo một chương trình lên sẵn dây cót mà nó được vận hành<br /> theo những con đường gấp khúc, quanh co.<br /> Haruki Murakami đã không lựa chọn kiểu vận động cốt truyện tuyến thẳng hay vòng<br /> tròn khép kín mà lựa chọn kiểu cấu trúc không điểm chung; điểm đầu và điểm cuối<br /> của sự kiện, tình tiết không gặp nhau tại điểm kết thúc của tác phẩm. Kiểu cấu trúc<br /> này không đem đến một thế giới hoàn kết của cảm giác mà luôn mở ra cho người đọc<br /> những thế giới vô cùng tận của trí tưởng tượng. Hơn nữa, kiểu cấu trúc này khiến người<br /> đọc phải xâu chuỗi các tình tiết và sự kiện để hiểu tác phẩm chứ không phải là kiểu<br /> “chờ sẵn” để nhận kết quả như tiểu thuyết truyền thống.<br /> 5. Sử dụng kiểu cấu trúc ziczac của cốt truyện khiến cho Biên niên ký chim vặn dây<br /> cót có được một kết thúc bất ngờ, khó đoán định. Kiểu kết thúc mà Murakami<br /> thường lựa chọn là kết thúc mở, khó có thể đoán trước được mà luôn có tính gợi mở<br /> trong đó. Điểm kết thúc của tác phẩm cũng là điểm cuối cùng mà cấu trúc ziczac của<br /> cốt truyện đạt đến nhưng với hình thức gợi mở của tác giả, nó sẽ là một điểm khởi đầu<br /> <br /> GIỌNG ĐIỆU<br /> <br /> ĐIỂM NHÌN<br /> <br /> Khách quan, lạnh lùng<br /> <br /> Điểm nhìn bên trong<br /> <br /> CẤU TRÚC CỦA CỐT TRUYỆN TRONG BIÊN NIÊN KÝ CHIM VẶN DÂY CÓT...<br /> Quan hệ<br /> chặt chẽ<br /> <br /> Triết lý<br /> <br /> 91<br /> <br /> Điểm nhìn bên ngoài<br /> <br /> cho một cấu trúc ziczac mới. Điều đó cũng như bản chất của cuộc sống là mê cung, là<br /> ziczac không có điểm dừng.<br /> <br /> Ám ảnh<br /> <br /> Mỉa mai, châm biếm<br /> <br /> TG NHÂN VẬT<br /> <br /> CỐT TRUYỆN<br /> <br /> KNV dị dạng, méo mó<br /> <br /> Đa tuyến truyện<br /> <br /> KNV chiêm nghiệm<br /> <br /> Phân mảnh, lắp ghép<br /> Cấu trúc trần thuật qua<br /> giọng điệu, điểm nhìn, cốt truyện và thế<br /> giới nhân vật<br /> <br /> KNV ám ảnh<br /> KNV cô độc<br /> <br /> Hình 1. Mối quan hệ giữa cấu trúc của cốt truyện trong cấu trúc trần thuật<br /> của Biên niên ký chim vặn dây cót<br /> <br /> 6. KẾT LUẬN<br /> Xét trong tương quan chỉnh thể, cấu trúc của cốt truyện nằm trong hệ thống cấu trúc<br /> trần thuật của Biên niên ký chim vặn dây cót. Cùng với cấu trúc giọng điệu, điểm<br /> nhìn và cấu trúc thế giới nhân vật, cấu trúc của cốt truyện đã góp phần soi sáng nhiều<br /> tầng nghĩa trong tác phẩm. Thông qua nó, người đọc thấy được tính chất “đổ vỡ” của xã<br /> hội đương đại để từ đó tìm kiếm cho mình những chân giá trị về lòng thương yêu, đồng<br /> cảm và sẻ chia. Phải chăng đó cũng chính là đích đến mà Biên niên ký chim vặn dây<br /> cót muốn chinh phục?<br /> <br />