16 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI
Cheá trong vùn hoáa cuãa ngûúâi Cú Tu
Trong möåt chuyïën khaão saát nhên hoåc vïì
trao àöíi haâng hoáa giûäa miïìn xuöi vaâ miïìn
ngûúåc úã tónh Quaãng Nam, chuáng töi àaä lïn huyïån
Àöng Giang vaâo thaáng 6 nùm 2014; khi àïën cú
quan huyïån uãy, êën tûúång àêìu tiïn cuãa töi laâ hònh
tûúång cuãa ba caái cheá to lúán maâu vaâng àêët tûåa
vaâo nhau àûúåc phuåc chïë bùçng xi
-
mùng dûång
ngay taåi sên trûúác cuãa cú quan naây(1).
Trong bûäa cúm chiïìu vúái öng Nguyïîn Bùçng,
Bñ thû Huyïån uãy huyïån Àöng Giang, ngûúâi
Cú Tu, töi coá gúåi chuyïån vaâ hoãi öng vïì yá nghôa
cuãa viïåc dûång ba caái cheá taåi sên cuãa cú quan
huyïån uãy, thò öng cho biïët, chñnh öng àaä coá yá
tûúãng dûång ba caái cheá naây, vò theo öng: "Caái
cheá tûúång trûng cho sûå giaâu coá, sûå àoaân kïët,
sûå giao tiïëp: àöëi ngoaåi
-
àöëi nöåi, vaâ nghi lïî
trong vùn hoáa truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Cú Tu.
Ba caái cheá tûúång trûng cho ba huyïån miïìn nuái
cuãa tónh Quaãng Nam laâ Àöng Giang, Têy Giang
vaâ Nam Giang núi coá àa söë ngûúâi Cú Tu sinh
söëng". Cho nïn khi choån hònh tûúång ba caái
cheá àïí dûång taåi cú quan huyïån uãy, öng Bùçng
haâm yá rùçng ngûúâi Cú Tu úã ba huyïån miïìn nuái
naây seä àoaân kïët àïí xêy dûång vaâ phaát triïín kinh
tïë cuäng nhû baão töìn vùn hoáa truyïìn thöëng cuãa
mònh. Àiïìu àoá cho chuáng ta biïët rùçng caái cheá
vêîn coân möåt sûác söëng maånh meä trong sinh hoaåt
vaâ gùæn boá mêåt thiïët vúái tònh caãm cuãa ngûúâi Cú
Tu cho àïën hiïån nay.
Viïåc choån ba caái cheá àïí biïíu tûúång cho vùn
hoáa Cú Tu cuãa öng Bùçng phaãn aãnh möåt truyïìn
thöëng vùn hoáa lêu àúâi cuãa àöìng baâo Cú Tu, vò,
cheá (júá/chúá) cuâng vúái caác saãn vêåt khaác nhû
chiïng (ching), nöìi àöìng (goq bung), maä naäo
CHEÁ TRONG VÙN HOAÁ CUÃA NGÛÚÂI CÚ TU:
"Phêím vêåt uy tñn" vaâ vai troâ cuãa noá
trong maång lûúái trao àöíi haâng hoaá
miïìn xuöi
-
miïìn ngûúåc úã vuâng Quaãng Nam
TRÊÌN KYÂ PHÛÚNG
(h'choong), vaãi dïåt thöí cêím (azuöng), con trêu
(t'ri)... laâ möåt taâi saãn quyá taåo nïn uy tñn cuãa
doâng hoå hoùåc caá nhên trong xaä höåi Cú Tu;
trong àoá cheá/cheá quyá àûúåc xem laâ taâi saãn coá
giaá trõ lúán nhêët.
Hiïån nay, vaâo ngöi nhaâ úã theo kiïíu truyïìn
thöëng cuãa möåt gia àònh ngûúâi Cú Tu, chuáng ta
thûúâng thêëy nhûäng haâng cheá àuã caác loaåi khaác
nhau, tûâ kiïíu daáng cho àïën maâu sùæc vaâ hoa
vùn, àûúåc baây ngang trïn möåt caái kïå cao àoáng
vaâo vaách sau cuãa nhaâ saân; coân trong caác nhaâ
dûång theo kiïíu cuãa ngûúâi Kinh, thò cheá hoùåc
àûúåc baây thaânh haâng ngang theo vaách nhaâ hoùåc
àûúåc àùåt trïn tuã ngang kï saát vaách sau cuãa
gian chñnh.
Theo quan niïåm cuãa ngûúâi Cú Tu, cheá àoá
laâ àïí "laâm cuãa" (cúr-van-chûr-nùåp/zön karvan/
àöì ti), khùèng àõnh sûå giaâu sang vaâ àõa võ trong
xaä höåi. Nhaâ giaâu thò coá àïën vaâi chuåc caái; nhaâ
ngheâo chñ ñt cuäng sùæm àûúåc möåt vaâi caái. Caái
cheá tham gia vaâo hêìu hïët caác sinh hoaåt chuã
yïëu trong xaä höåi cuãa ngûúâi Cú Tu, tûâ sú sinh
cho àïën hön nhên röìi tang tïë (Lûu Huâng 2006:
195). Vò vêåy, cheá thûúâng àûúåc ca ngúåi trong
caác baâi haát cuãa ngûúâi Cú Tu:
"Anh coá hai mûúi con trêu vaâ muäi giaáo cuãa
anh àaä giïët trùm ngûúâi,
Nhaâ anh röång lúán vaâ àêìy nhûäng cheá,
Anh laâ thúå sùn gioãi nhêët xûá,
Vaâ caác rêîy cuãa anh laâ nhûäng rêîy àeåp nhêët,
Gaâ tröëng seä thoãa thuêån cho chuáng ta,
Vaâ anh seä àûa em vaâo trong rûâng,
Bêët cûá ai muöën ngùn caãn anh,
Seä bõ muäi giaáo cuãa anh àaánh hai mûúi lêìn."
(Le Pichon 1938: 383)
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 3/2015 17
Ngûúâi Cú Tu quan niïåm caái cheá (júá/chúá)
nhû möåt vêåt thiïng (júá ring), vò vêåy, hoå coá nhiïìu
nghi thûác àïí cuáng cheá (bhuöil júá). Khi mua
àûúåc möåt caái cheá múái, hoå töí chûác möåt lïî nhoã
àïí cuáng mûâng cheá (bhuöil kêl júá), vêåt cuáng
chó laâ möåt con gaâ vaâ möåt chai rûúåu àïí thïët àaäi
baâ con quanh xoám; nïëu mua àûúåc möåt caái cheá
quyá thò vêåt cuáng coá thïí laâ möåt con heo vaâ vaâi
cheá rûúåu àïí múâi caã laâng; vaâ khi baán möåt caái
cheá, ngûúâi Cú Tu cuäng laâm lïî cuáng tiïîn cheá
(bhuöil tr'xêl júá).
Theo nhaâ dên töåc hoåc ngûúâi Thuåy Àiïín,
Kaj Arhem, trong vùn hoáa Cú Tu, caái cheá (júá)
laâ vêåt chûáa caái söëng trong khi caái hoâm (p'rang)
laâ vêåt chûáa caái chïët; caã hai hiïån vêåt àïìu àûúåc
cêët giûä trong cuâng möåt ngöi nhaâ (àoong). Khi
àïën tuöíi giaâ, ngûúâi Cú Tu thûúâng àûúåc ngûúâi
thên chuêín bõ möåt caái hoâm göî cho riïng mònh
vaâ noá àûúåc cêët giûä úã dûúái nhaâ saân. Arhem àaä
luêån giaãi rùçng, caái cheá tûúång trûng cho sûå giaâu
coá cuãa doâng hoå (drûúp) cho nïn chuáng àûúåc
cêët giûä/trûng baây thaânh nhûäng haâng daâi trïn
möåt caái kïå àoáng úã lûng chûâng vaách sau àöëi
diïån vúái cûãa vaâo (parah), laâ núi trang troång
nhêët cuãa möåt ngöi nhaâ; coân caái hoâm tûúång trûng
cho caái chïët cho nïn noá àûúåc àùåt trïn mùåt àêët
vïì phña sau vaách nhaâ saân, úã dûúái vaâ caách xa
haâng cheá (Arhem 2010: 227
-
236). Caái cheá
tûúång trûng cho sûå söëng nïn àûúåc giûä "trong
nhaâ" coân caái hoâm tûúång trûng cho sûå chïët nïn
àùåt úã "ngoaâi nhaâ"; caách sùæp àùåt naây phaãn aãnh
nhêån thûác theo vuä truå luêån nhõ nguyïn: lûúäng
húåp
-
lûúäng phên, phên àõnh sûå vêåt theo xu
hûúáng cùåp
-
àöi
-
höî
-
trúå: coäi trïn/trong <=> coäi
dûúái/ngoaâi, möåt nhêån thûác phöí biïën trong vùn
hoáa cuãa caác cû dên miïìn Thûúång vaâ cuãa caã
vuâng Àöng Nam AÁ(2). Vò vêåy, trong vùn hoáa
Cú Tu, caái cheá mang nhiïìu biïíu tûúång, noá laâ
súåi dêy liïn kïët giûäa töí tiïn vúái ngûúâi söëng
cho túái ngûúâi chïët.
Trong hön nhên, cheá laâ möåt vêåt dêîn cûúái
quan troång cuãa ngûúâi Cú Tu, noá laâ taâi saãn phaãi
coá khi laâm lïî àñnh hön vaâ lïî cûúái. Khi möåt gia
àònh muöën "bùæt vúå" cho con trai thò phaãi coá ñt
nhiïìu cheá àïí laâm sñnh lïî; nhaâ trai caâng giaâu thò
phaãi traã caâng nhiïìu cheá theo tuåc lïå thaách cûúái,
àoâi sñnh lïî (panooih) cuãa nhaâ gaái (Phan Thõ
Xuên Böën 2002: 57).
Trong möåt nghiïn cûáu, nhaâ dên töåc hoåc Lûu
Huâng àaä nïu lïn möåt trûúâng húåp rêët thuá võ vïì
sûå lûu chuyïín cuãa möåt caái cheá trong voâng hai
mûúi nùm qua caác cuöåc hön nhên; àoá laâ trûúâng
húåp cuãa gia àònh öng Alùng Pïïëc, úã laâng
Pr'ning, xaä Lùng, huyïån Têy Giang, tónh Quaãng
Nam, hiïån àang súã hûäu möåt caái cheá maâ lõch sûã
cuãa noá àûúåc diïîn ra nhû sau:
-
Öng Brñu Trûng úã laâng Arúá, xaä Lùng, chó
nhúá rùçng caái cheá naây àûúåc mua vïì tûâ bïn Laâo.
Öng àaä thûâa kïë noá tûâ nhiïìu thïë hïå trûúác. Vaâo
khoaãng giûäa thïë kó XX, noá trõ giaá möåt con trêu.
-
Khoaãng nùm 1957
-
1958 öng Trûng cûúái
em gaái cuãa Pïïëc vaâ caái cheá àûúåc duâng laâm vêåt
sñnh lïî. Tûâ àoá, noá thuöåc vïì gia àònh öng Pïïëc.
-
Nùm 1978 con trai cuãa Pïïëc cûúái con gaái
cuãa Clêu Nêm úã cuâng laâng, vaâ caái cheá àûúåc chuyïín
tûâ gia àònh öng Pïïëc qua gia àònh öng Nêm.
-
Nùm 1979 em trai cuãa Nêm cûúái con gaái
cuãa Coor Nhir úã cuâng laâng, vaâ caái cheá àaä ài tûâ
nhaâ öng Nêm sang nhaâ öng Nhir.
-
Nùm 1980 khi öng Nhir cûúái em gaái cuãa
Brñu Poáh, vaâ caái cheá chuyïín tûâ nhaâ öng Nhir
sang nhaâ öng Poh.
-
Nùm 1981 khi öng Poh cûúái chõ gaái cuãa
Alùng Pïïëc, caái cheá laåi quay trúã vïì nhaâ öng
Pïïëc sau hai mûúi nùm lûu chuyïín qua ba gia
àònh khaác nhau (Lûu Huâng 2008).
Trong trûúâng húåp naây caái cheá êëy laâ möåt baáu
vêåt (k'rlooc) vò noá àaä àem sûå may mùæn trúã vïì vúái
gia töåc cuãa öng Alùng Pïïëc sau khi àaä ài qua nhiïìu
gia àònh khaác nhau (Lûu Huâng 2007: 160)(3).
Trong tang lïî, cheá àûúåc chön theo ngûúâi chïët
theo tuåc "chia cuãa cho ngûúâi chïët" (xi noor) cuãa
ngûúâi Cú Tu; trong trûúâng húåp naây, caái cheá phaãi
bõ àuåc thuãng úã àaáy, goåi laâ "giïët caái cheá" (pacïåt
júá) àïí chön quanh nhaâ möì (ping).
Cheá coá liïn quan mêåt thiïët àïën phong tuåc
uöëng rûúåu. Cuäng nhû caác dên töåc khaác úã miïìn
Thûúång, ngûúâi Cú Tu uöëng rûúåu khöng chó àïí
giaãi trñ, maâ laâ àïí taåo möëi liïn kïët, thaão luêån,
baân baåc caác vêën àïì coá liïn quan àïën cöång àöìng
18 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI
hoùåc cuãa caá nhên; rûúåu kïët nöëi giûäa con ngûúâi
vúái con ngûúâi trong caác sinh hoaåt xaä höåi vaâ
giûäa con ngûúâi vúái thêìn linh trong caác nghi lïî.
Rûúåu coá mùåt trong têët caã caác sinh hoaåt chñnh
trong xaä höåi Cú Tu nhû lïî höåi, cuáng tïë, kïët
nghôa, cûúái hoãi, giao tiïëp, tang lïî... Vò thïë, coá
thïí noái rùçng nïëu khöng coá caái cheá thò nghi thûác
uöëng rûúåu cuãa ngûúâi Cú Tu (um buah) vaâ cuãa
caác sùæc töåc miïìn Thûúång, chùæc chùæn khöng
thïí hoaân mô.
Àöëi vúái àöìng baâo miïìn Thûúång, cheá laâ möåt
taác phêím nghïå thuêåt, nïn viïåc lûåa choån cheá àïí
sûu têåp àoâi hoãi möåt sûå thûúãng laäm nghïå thuêåt
cao; phaãi laâ nhûäng ngûúâi saânh àiïåu thò múái coá
thïí phên biïåt àûúåc cheá cöí vaâ cheá múái hoùåc
thûúãng laäm àûúåc veã àeåp cuãa caác loaåi cheá.
Ngûúâi Cú Tu phên chia cheá thaânh nhiïìu loaåi
nhû, cheá cöí (júá ti), cheá múái (júá ngûúáp), cheá
maâu vaâng nêu (júá jaroong), cheá maâu vaâng nêu
nhoã (júá tr'loi), cheá maâu nêu coá àiïím haåt cûúâm
(júá a'jrai), cheá coá hònh röìng (júá k'roong)... trong
àoá, loaåi "júá a'jrai" laâ quyá hún. Vúái ngûúâi Cú
Tu, caác loaåi cheá thêåt nùång, xûúng göëm daây,
cûáng, coá men maâu nêu sêîm, hoùåc maâu àen
hay maâu vaâng nêu, maâ hoå tin rùçng coá chêët "sùæt"
laâ quyá nhêët; vaâ caác loaåi cheá quyá àïìu phaãi coá
kñch thûúác cao to. Condominas àaä tûâng so saánh
sûå tñch luäy cheá quyá cuãa caác dên töåc miïìn Thûúång
laâ möåt haânh àöång vùn hoáa tûúng tûå vúái caác
nhaâ sûu têåp nghïå thuêåt úã phûúng Têy
(Condominas 1972: 338).
Trong nghïå thuêåt àiïu khùæc, bûúác vaâo nhûäng
ngöi nhaâ laâng hay "gûúl" cuãa ngûúâi Cú Tu,
chuáng ta thûúâng thêëy hònh tûúång cuãa caái cheá
àûúåc trang trñ trang troång trïn cöåt caái (j'rùng
mùng) cuãa "gûúl"; cheá cuäng àûúåc ûa thñch chaåm
khùæc trïn àêìu cöåt àêm trêu (xanur); vaâ noá cuäng
àûúåc trang trñ phöí biïën trïn nhaâ möì (ping).
Khi tham dûå möåt lïî àêm trêu àïí mûâng luáa múái
(caharo tame) àûúåc töí chûác taåi trung têm huyïån
Têy Giang höìi thaáng 3 nùm 2014, chuáng töi
thêëy thanh niïn Cú Tu haänh diïån vaác trïn vai
nhûäng caái cheá lúán maâu xanh trùæng, cuâng nhaãy
muáa theo tiïëng chiïng tröëng trong khi nhûäng
ngûúâi khaác cêìm gûúm giaáo hoâ heát, reo vui...
Giaâ laâng A Tuâng Veä, úã laâng Gûâng, thõ trêën Prao,
huyïån Àöng Giang, cho biïët, gia àònh öng coá
möåt caái cheá quyá do öng baâ àïí laåi, trong thúâi
chiïën tranh, khoaãng nhûäng nùm 1960, böå àöåi
àõa phûúng àaä mûúån caái cheá cuãa gia àònh öng
àïí àûång muöëi. Caái cheá àûúåc giêëu trong hang
nuái àïí traánh bom àaån; sau chiïën tranh, cho
àïën àêìu nhûäng nùm 1980, öng Veä vaâ anh öng
àaä lïn nuái tòm laåi caái cheá mang vïì cho gia àònh.
Hiïån gia àònh öng gòn giûä caái cheá naây nhû vêåt
gia baão, vò noá àaä àûúåc truyïìn qua nhiïìu àúâi.
Khi àem caái cheá tûâ hang nuái vïì laåi gia àònh,
öng àaä laâm möåt lïî cuáng cheá àïí caãm taå thêìn
linh (abhuoi) àaä gòn giûä cho caái cheá coân nguyïn
veån. Chuáng töi àaä àûúåc öng cho xem caái cheá
quyá, àoá laâ möåt caái cheá cuä bùçng saânh, maâu nêu,
coá kñch thûúác lúán, xûúng göëm daây vaâ nùång(4).
Theo giaâ laâng A Tuâng Veä, cheá quyá (júá ti) khöng
nhêët thiïët phaãi laâ cheá coá niïn àaåi cöí xûa, maâ
phaãi laâ caái cheá àûúåc nöíi tiïëng trong cöång àöìng
laâ cheá thiïng (júá ring); àùåc biïåt, nhûäng caái cheá
àaä àûúåc lûu truyïìn qua nhiïìu àúâi; cho nïn gia
àònh öng rêët tûå haâo vò àaä giûä àûúåc caái cheá quyá
naây maâ theo öng laâ vö giaá. Nhòn röång ra, trong
cöång àöìng cû dên miïìn Thûúång, giaá trõ cuãa
möîi caái cheá dûúâng nhû khöng coá möåt àõnh giaá
tiïu biïíu naâo, maâ tuây theo sûå thûúng lûúång
giûäa chuã súã hûäu vaâ ngûúâi muöën àûúåc chuyïín
nhûúång. Condominas àaä tûâng chûáng kiïën viïåc
àõnh giaá möåt caái cheá cöí úã ngûúâi Mú Nöng Gar,
öng viïët: "Àoá laâ möåt caái cheá cöí rêët àeåp thêëy úã
Dùk Bok, trïn nuái, vaâ ngûúâi chuã àaä tûå haâo àõnh
giaá noá bùçng möåt con voi coá àöi ngaâ daâi nhû
caánh tay. Caái cheá coân àûúåc coi laâ möåt hïeng
rmeh ("höìn"
-
röìng)" (Condominas 1997: 384;
1972: 202
-
19).
Trong sinh hoaåt hùçng ngaây, cheá àûúåc duâng
àïí uã rûúåu hoùåc àûång rûúåu vaâ cêët chûáa caác vêåt
quyá nhû maä naäo (h'choon), haåt cûúâm (arak),
vaâ vaãi dïåt thöí cêím (azuöng); caác vêåt quyá naây
àûúåc cêët giûä trong cheá àïí traánh bõ cön truâng,
chuöåt hoùåc caác loaåi thuá khaác cùæn phaá.
Àïí coá àûúåc cheá àeåp, ngûúâi Cú Tu phaãi
xuöëng caác chúå vuâng xuöi àïí trao àöíi vúái nhûäng
baån haâng thên thiïët/kïët nghôa (pr'àò noh) ngûúâi
Kinh. Trûúác kia, úã vuâng Quaãng Nam, ngûúâi
Cú Tu thûúâng guâi haâng xuöëng caác chúå lúán nhû
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 3/2015 19
Haâ Tên, AÁi Nghôa, Tuáy Loan... àïí àöíi caác loaåi
cheá, chiïng; ngûúåc laåi, caác baån haâng/"caác laái"
ngûúâi Kinh cuäng thûúâng àem caác mùåt haâng
cao cêëp naây lïn têån caác laâng xa àïí baán/àöíi cho
ngûúâi Cú Tu.
Thöng thûúâng, cheá quyá àûúåc giúái thiïåu búãi
caác "möëi laái" àûúåc coi laâ nhûäng ngûúâi trung
gian (aàor lûúát àúl) àïí tiïëp thõ mùåt haâng cao
cêëp naây tûâ ngûúâi Kinh túái ngûúâi Cú Tu hoùåc
giûäa ngûúâi Cú Tu vúái nhau möåt khi coá nhu
cêìu trao àöíi. Khi choån àûúåc nhûäng caái cheá "ûng
buång", ngûúâi Cú Tu seä baân caách mua hoùåc àöíi
cheá bùçng saãn phêím rûâng ngang giaá hoùåc traã
bùçng tiïìn mùåt (trûúác kia àún võ chñnh àïí trao
àöíi àûúåc tñnh bùçng con trêu); nhiïìu khi hoå mua
chõu vaâ traã dêìn thaânh nhiïìu àúåt.
Gêìn àêy, chuáng töi thêëy thûúng laái ngûúâi
Kinh ài xe maáy lïn àïën laâng Pr'ning, xaä Lùng,
huyïån Têy Giang àïí àöíi àöì göëm sûá göìm cheá,
cheán, àôa cho ngûúâi Cú Tu; mùåt haâng trao àöíi
göìm caác loaåi lêm saãn nhû mêåt ong, haåt ûúi,
nêëm quyá, mùng... Ngaây nay àûúâng xaá ài laåi dïî
daâng nïn sûå trao àöíi haâng hoáa giûäa miïìn xuöi
vaâ miïìn ngûúåc nhanh choáng vaâ thuêån tiïån hún
trûúác rêët nhiïìu; nhúâ vêåy, ngûúâi Cú Tu tiïëp tuåc
giûä àûúåc súã thñch cao quyá cuãa mònh àïí sûu têåp
thïm nhiïìu cheá trong têm thïë baão töìn vùn hoáa
truyïìn thöëng töåc ngûúâi.
Cuâng vúái caái chiïng (ching), cheá laâ möåt
trong nhûäng taâi saãn quyá baáu nhêët theo quan
niïåm cuãa ngûúâi Cú Tu cuäng nhû cuãa àöìng baâo
miïìn Thûúång. Nïëu chuáng ta coá möåt khöng gian
vùn hoáa cöìng chiïng àaä àûúåc UNESCO cöng
nhêån laâ Di saãn Vùn hoáa phi vêåt thïí àaåi diïån
cuãa nhên loaåi thò theo nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu,
caái cheá cuäng laâ möåt di saãn vùn hoáa phi vêåt thïí
cuãa caác dên töåc miïìn Thûúång (Lûu Huâng
2008), noá cêìn àûúåc nghiïn cûáu sêu hún vaâ
cêìn àûúåc baão töìn theo àuáng giaá trõ tinh thêìn vaâ
vêåt chêët cuãa chñnh noá.
Cheá trong maång lûúái trao àöíi haâng hoaá
miïìn xuöi
-
miïìn ngûúåc
Tónh Quaãng Nam coá hai doâng söng chñnh
nöëi liïìn miïìn nuái vaâ àöìng bùçng, àoá laâ söng
Thu Böìn vaâ söng Vu Gia. Hai doâng söng naây
vaâ nhûäng phuå lûu cuãa noá àaä taåo nïn möåt hïå
thöëng giao thöng vö cuâng thuêån lúåi giûäa miïìn
xuöi vaâ miïìn ngûúåc trong toaân tónh. Dûåa theo
hai doâng söng naây, möåt hïå thöëng chúå àaä àûúåc
taåo dûång tûâ nhiïìu thïë kó trûúác vaâ vêîn töìn taåi
cho àïën ngaây nay maâ sûã saách vaâ cû dên àõa
phûúng goåi laâ "nguöìn Thu Böìn" vaâ "nguöìn
Vu Gia"(5). Caác ngöi chúå miïìn trung du naây
chñnh laâ nhûäng trung têm trao àöíi haâng hoáa
trûåc tiïëp giûäa miïìn xuöi vaâ miïìn ngûúåc. Hïå
thöëng chúå naây thu thêåp nhûäng saãn phêím miïìn
ngûúåc vaâ cung cêëp nhûäng saãn phêím miïìn xuöi
cho caác thûúng laái/caác laái (k'lai), laâ nhûäng ngûúâi
trûåc tiïëp àiïìu haânh maång lûúái giao thûúng giûäa
ngûúâi Cú Tu vaâ ngûúâi Kinh maâ trûúác kia laâ
vúái thûúng nhên Chaâm (Le Pichon 1938: 364).
Cho àïën nhûäng nùm cuöëi cuãa thïë kó trûúác, ngûúâi
miïìn Trung vêîn goåi nghïì buön naây laâ "buön
Thûúång". Coá hai trung têm trao àöíi chñnh úã
miïìn ngûúåc toåa laåc taåi thûúång nguöìn cuãa söng
Vu Gia, àoá laâ Bïën Giùçng (huyïån Nam Giang
ngaây nay) vaâ Bïën Hiïn/ Pic Arûúng (huyïån
Àöng Giang ngaây nay).
Hiïån nay, ngûúâi Cú Tu sinh söëng têåp trung
taåi ba huyïån miïìn nuái úã phña têy tónh Quaãng
Nam, àoá laâ Àöng Giang, Têy Giang vaâ Nam
Giang, khoaãng 50000 ngûúâi (Lûu Huâng 2007:
18); vaâ möåt phêìn úã phña àöng tónh Sekong,
Laâo, khoaãng 25000 ngûúâi (Saluvan & cöång
sûå 1996: iii). Xûa kia, dûåa trïn võ trñ àõa lñ toåa
laåc cuãa tûâng laâng (viel), doåc theo nhûäng con
suöëi lúán úã thûúång nguöìn, ngûúâi Cú Tu tûå phên
biïåt hoå thaânh hai vuâng, àoá laâ Cú Tu vuâng thêëp
(Phûúng ÏËp) vaâ Cú Tu vuâng cao (Zal)(6). Ngûúâi
Cú Tu úã vuâng thêëp hún, àùåt biïåt nhûäng laâng
tiïëp giaáp vúái àöìng bùçng, thûúâng giao thûúng
trûåc tiïëp vúái thûúng laái ngûúâi Kinh; vaâ chñnh
nhûäng laâng Cú Tu úã vuâng thêëp hún àaä giûä vai
troâ trung chuyïín haâng hoáa àïën nhûäng laâng Cú
Tu úã vuâng cao hún. Trong lõch sûã, hïå thöëng
trao àöíi dûåa theo àõa hònh tûâ thêëp lïn cao naây,
àaä taåo nïn möåt maång lûúái giao thûúng nùng
àöång vaâ thûúâng xuyïn giûäa miïìn xuöi vaâ miïìn
ngûúåc, tûâ vuâng àöìng bùçng cuãa tónh Quaãng Nam
lïn àïën têån miïìn Nam Laâo.
Nhûäng laâng Cú Tu toåa laåc úã caác vuâng thêëp
20 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI
hún, nhêët laâ gêìn Bïën Hiïn vaâ Bïën Giùçng coá
àûúåc nhiïìu lúåi thïë hún trong viïåc trao àöíi haâng
hoáa vúái thûúng laái ngûúâi Kinh úã miïìn xuöi.
Nhiïìu khi, àaä xaãy ra nhûäng mêu thuêîn vïì
quyïìn lúåi haâng hoáa giûäa ngûúâi Cú Tu vuâng
thêëp vaâ vuâng cao, chuã yïëu laâ vò giaá caã trao àöíi
haâng hoáa khöng soâng phùèng. Àêy thûúâng laâ
nguyïn nhên chñnh dêîn àïën nhûäng thuâ àõch
giûäa caác nhoám Cú Tu trong vuâng; vaâ àïí traã
thuâ lêîn nhau, hoå àaä lúåi duång tuåc "sùn maáu",
möåt nghi thûác duâng maáu ngûúâi àïí cêìu muâa
trong vùn hoáa cöí truyïìn cuãa ngûúâi Cú Tu(7).
Trong nhiïìu trûúâng húåp, ngûúâi Cú Tu vuâng
cao/cao hún nïëu coá thuâ oaán vúái ngûúâi Cú Tu
vuâng thêëp/thêëp hún thò hoå seä nhên dõp "sùn
maáu" maâ tòm giïët ngûúâi Cú Tu cuãa nhûäng laâng
sinh söëng úã caác vuâng thêëp naây (Lûu Huâng 2007:
194). Viïåc traã thuâ naây cuäng nhùçm vaâo caác
thûúng laái ngûúâi Kinh, theo lúâi kïí cuãa cuå Quaách
Xên, möåt caán böå caách maång laäo thaânh tûâng
söëng vúái àöìng baâo Cú Tu qua suöët hai cuöåc
khaáng chiïën chöëng Phaáp vaâ chöëng Mô, tûâ nùm
1946
-
1975, coá möåt vuå giïët thûúng laái àïí traã
thuâ àûúåc lûu truyïìn trong caác laâng Cú Tu úã
vuâng thêëp vaâ vuâng trung ngaä Bïën Hiïn, vuå
naây xaãy ra khoaãng nhûäng nùm àêìu 1920, khi
caác laâng Cú Tu úã vuâng thêëp cûã "chiïën sô giùåc
muâa" xuöëng Haâ Nha àïí tòm giïët möåt thûúng
laái lúán tïn laâ "muå Têm" àïí traã thuâ caác vuå bõ bùæt
eáp giaá caã trong viïåc trao àöíi haâng hoaá (Quaách
Xên 2001: 79
-
80).
Öng Ka Phuá Thûúng, 82 tuöíi, möåt caán böå
ngûúâi Cú Tu àaä vïì hûu hiïån söëng taåi thön Baâ
Döìn, xaä Ca Dy, huyïån Nam Giang (caách Bïën
Giùçng khoaãng 01 km vïì phña nam), cho biïët
rùçng, trûúác kia vaâo khoaãng àêìu nhûäng nùm
1950, ngûúâi Cú Tu úã vuâng cao hún thûúâng
xuöëng trao àöíi haâng hoáa vúái ngûúâi Cú Tu úã
vuâng thêëp hún, chûá ngûúâi Cú Tu úã vuâng thêëp
hún rêët hiïëm khi ài ngûúåc lïn vuâng cao hún
àïí àöíi haâng. Coân thûúng laái ngûúâi Kinh thò
khöng daám ài sêu vaâo caác laâng Cú Tu vò súå
tuåc "sùn maáu". Cho nïn Bïën Giùçng vaâ Bïën Hiïn
laâ hai núi trao àöíi haâng hoáa chuã yïëu giûäa ngûúâi
Cú Tu vaâ ngûúâi Kinh úã trong vuâng(8). Vïì giaá
caã trao àöíi, öng Ka Phuá Thûúng noái rùçng, vaâo
khoaãng àêìu nhûäng nùm 1950, taåi Bïën Giùçng,
möåt caái cheá múái (júá tamee) coá thïí àöíi bùçng 20
guâi trêìu (zong apah), hoùåc bùçng 20 lñt mêåt ong
(dac k'zúá/dac k'rot); coân möåt caái cheá xûa (júá ti)
thò phaãi àöíi àïën hai con trêu(9).
Caách Bïën Giùçng khoaãng 30 km trïn söng
Caái, möåt àêìu nguöìn cuãa söng Vu Gia, coá möåt
àõa danh goåi laâ Baäi Trêìu nay thuöåc thön Hoaâ
Hûäu Têy, xaä Àaåi Àöìng, huyïån Àaåi Löåc, àöëi
diïån vúái laâng Höåi Khaách bïn kia söng. Àêy laâ
möåt baäi caát lúán ven söng, trûúác kia laâ núi trao
àöíi trêìu vaâ caác loaåi lêm saãn khaác giûäa ngûúâi
Cú Tu vaâ ngûúâi Kinh. Ngaây nay, úã àêy vêîn
coân möåt laâng nhoã goåi laâ Vaån Hûäu Vinh(10), laâng
naây trûúác àêy àaä tham gia tñch cûåc vaâo viïåc
trao àöíi haâng hoáa trïn söng nûúác trong vuâng.
Öng Trêìn Lùng, sinh nùm 1930, möåt caán böå
vïì hûu, hiïån söëng taåi àêy cho biïët, trûúác nùm
1945, gia àònh öng vöën sinh söëng bùçng nghïì
ghe, chuyïn chúã haâng hoáa trïn söng Vu Gia
cho àïën Höåi An, goåi laâ "ghe trûúâng", möåt loaåi
ghe buöìm nhoã, khoaãng 08.80m x 03m, chaåy
trïn söng. Öng Lùng cho biïët trao àöíi haâng
hoáa úã Baäi Trêìu chuã yïëu laâ nhûäng mùåt haâng
thöng duång, nhû mùæm muöëi, chiïëu, vaãi... àïí
àöíi lêëy trêìu (goåi laâ trêìu nguöìn), mêåt ong, voã
cêy chay (àïí ùn trêìu)...; coân cheá, chiïng, nöìi
àöìng, mêm àöìng thò ngûúâi Cú Tu thûúâng phaãi
xuöëng caác chúå vuâng trung du nhû Haâ Tên, Haâ
Nha, AÁi Nghôa àïí mua hoùåc àöíi. Cuäng nïn lûu
yá rùçng, trûúác kia, trêìu laâ mùåt haâng coá thõ trûúâng
lúán, noá laâ möåt nhu yïëu phêím cuãa ngûúâi miïìn
xuöi; vò vêåy trêìu àaä àem laåi lúåi nhuêån rêët cao
trong viïåc trao àöíi haâng hoaá giûäa miïìn xuöi
vaâ miïìn ngûúåc. Ngûúâi Cú Tu coá thïí àöíi trêìu
àïí lêëy trêu boâ hoùåc caác mùåt haâng cao cêëp khaác
nhû cheá, chiïng, nöìi àöìng, mêm àöìng. Chñnh
àõa danh Baäi Trêìu cuäng àaä phaãn aánh phêìn naâo
têìm quan troång cuãa mùåt haâng naây trong giao
dõch thûúng maåi. Viïåc trao àöíi haâng hoaá taåi
núi àêy xaãy ra quanh nùm, trûâ nhûäng luác mûa
to vaâ luä luåt vaâo caác thaáng 10 vaâ 11dûúng lõch.
Muâa trao àöíi nhöån nhõp nhêët trong nùm laâ tûâ
cuöëi thaáng 12 àïën thaáng ba dûúng lõch. Àêy
cuäng laâ thúâi gian sau nhûäng vuå muâa cho nïn
ngûúâi Cú Tu thûúâng töí chûác ài laåi, thùm viïëng