Chú khuyển trong ca dao tục ngữ Việt Nam

Chú khuyển trong ca dao tục ngữ Việt Nam không chỉ là một hình ảnh quen thuộc mà còn mang nhiều ý nghĩa sâu sắc trong văn hóa dân gian. Những câu ca dao và tục ngữ liên quan đến chó thường phản ánh sự trung thành, tình bạn và những giá trị đạo đức quý báu mà con người dành cho loài vật này. Qua từng câu chữ, hình ảnh chú khuyển hiện lên như một người bạn đồng hành, gắn bó với đời sống của người dân, đồng thời thể hiện tâm tư, tình cảm và triết lý sống. Bài viết này sẽ khám phá vai trò của chú khuyển trong ca dao tục ngữ Việt Nam, từ đó làm nổi bật mối quan hệ đặc biệt giữa con người và loài vật trong nền văn hóa Việt.

"CHÚ KHUYÊN" TRONG

CA DAO TỤC NCỮ VIỆT NAM

ĐÁP VÊ

Ịlă ii liirá Jâtt giỉtti

NGUYỄN NGHĨA DÂNr) - NGUYỄN HANH(*) **

2. Nói về tập tính của loài chó, từ đấy liên hệ đến tính tình của con người: 53/202 (26,3%).

3. Quan sát từ con chó để nói vê những kinh nghiệm sinh hoạt vật chất và tinh thần của con người: 75/202 (37,1%).

ột anh bạn hỏi chúng tôi: “Hình như ca dao, tục ngữ nưổc ta nói nhiêu điều xấu hơn là điều tôt vê “chú khuyên”, một vật nuôi có ích lại có nhiều đặc tính đáng ca ngợi như lòng trung thành tuyệt đôi vối chủ, sự cần mẫn trong việc giữ nhà, biết phân biệt người quen với kẻ lạ, trí thông minh hơn các loài vật khác, có thính giác đặc biệt, khứu giác “siêu nhạy” giúp cho con người trong săn bắt, truy tìm kẻ gian, bọn tội phạm... ?”.

Chưa dám phản bác ý kiến nghe có vẻ cảm tính đó của bạn, chúng tôi làm một việc đơn giản là thử thông kê trong các bộ sách lớn vê kho tàng ca dao và tục ngữ của nước ta(l), tham khảo thêm một số từ điển về tục ngữ, thành ngữ Việt Nam, kết quả hơi lạ là số ca dao nói vê con chó quá ít, chỉ hơn 10 lời, trong đó có cả những lời đồng dao như “... Con chó khóc đứng khóc ngồi/Mẹ ơi đi chợ mua tôi đồng riềng”... và ngược lại, có hơn 200 câu tục ngữ (chưa kể những thành ngữ như “Hỗn như chó”, “Láo như chó”, “Dữ như chó”... ) với những nội dung (nhất là nghĩa bóng) khác nhau. Trong sô 202 câu tục ngữ<2), chúng tôi thấy có thể phân thành ba loại lớn:

Về nội dung các câu tục ngữ loại thứ nhất, chó bị xem như con vật có rấ t nhiều tính xấu. Liên hệ đê nói vê người có câu Làm người thì khó, làm chó thì dễ khá tổng quát, còn nói cụ thể thì về tính tham lam có câu Chó có chê cứt thì người mới chê tiền, vê thói hay tranh giành, có câu Hục hặc như chó với mèo, vê thói ỷ lại thì Chó cậy gần nhà, gà cậy gần vườn. Câu Chó nhảy bàn độc nói vê kẻ cơ hội chiếm địa vị cao, câu Chó mặc váy lĩnh, Chó ghẻ có mỡ đằng đuôi chỉ kẻ không có đức, tài mà hợm hĩnh, kiêu kì, đua đòi, lô bịch. Câu Chó chực máu giác, Chó chực chuồng chồ chỉ kẻ cam lòng chờ đợi, kiếm chút lợi lộc bẩn thỉu. Những kẻ cơ hội, xui nguyên giục bị là những kẻ Xuỵt chó bụi rậm, Quăng xương cho chó cắn nhau. Người ăn nói thiếu chững chạc, lúng búng thường được ví Nói như chó ngậm cám, Nói như chó ăn vụng bột, tật nói dai bị lên án là Nói dai như chó nhai giẻ rách. Thật tội nghiệp cho những chàng trai sống nhờ nhà vợ bị mỉa là Chó chui gầm chạn...

(*) Nhà giáo ưu tú, Chi hội VNDG Trường Đại học Sư phạm Hà Nội (**) TS Điện lực, nghi hưu tại Hà Nộ'

1. Xem con chó là một biểu tượng xấu xa và lấy đó đê ví von, nói về những hiện tượng tiêu cực của xã hội hoặc của con người: 74/202 câu (36,6%). Vê' nội dung các câu tục ngữ loại thứ hai, có thể phân biệt những câu tục ngữ về

Hỏi đáp folklore

trong tục ngữ, nhân dân ta nhìn rất rõ những điều xấu của chó hơn là tính tốt của nó? Khác vổi các vật nuôi khác như con gà, con ngựa, đặc biệt là con trâu được ca ngợi trong ca dao — thê loại có nội dung trữ tình — con chó chẳng được một “lời khen” trong ca dao! Tục ngữ là thể loại với nội dung “lí tính” lại nói nhiều vê những tập tính của con chó với hơn 100/202 câu tục ngữ nói điều xấu của con chó. Điều này cho phép chúng ta khẳng định nhận xét có vẻ cảm tính về “chú khuyển” nêu ở đầu bài này là đúng.

tập tính tô't của chó, thông kê cho thấy có 28/202 câu (13,8%) trong đó có những câu vê “chức năng” của chó như Chó giữ nhà, gà gáy sáng, những câu vê' trí nhó của chó như Lạc đàng nắm đuôi chó, lạc ngõ nắm đuôi trâu. Từ cách nằm của chó, con người răn dạy nhau suy nghĩ cho kĩ trước khi nói Chó ba khoanh mới năm, người ba năm mới nói... Vê tập tính xấu của chó, thông kê cho thấy có 25/202 câu (12,3%) với nhiều câu nói đến tính hung dữ của chó như Chó dữ cắn càn, Hàm chó vó ngựa, đến bản năng của chó như Giậm giật như chó tháng bảy, đến bệnh dại của chó và được ngoa dụ vói người Chó mà điên dại có mùa INgười mà điên dại không mùa không năm...

2. Tìm nguyên nhân tại sao có nhiêu tục ngữ nói vê điều xấu của con chó, có the cho đây là quan niệm chưa đúng của ông bà ta ngày xưa bắt nguồn từ việc cho con chó là loài vật hung dữ, hay cắn người, mang bệnh dại, thường ăn bẩn. Thành kiến đó được nhắc đi nhắc lại, xem là bản chất xấu xa của con chó, làm mờ nhạt những tính tô't của con chó và được đúc kết trong nhiều nội dung vói những khía cạnh khác nhau trong tục ngữ nói về con chó.

3. Thật

Về nội dung các câu tục ngữ loại thứ ba, quan sát từ con chó, dân gian đã dúc kết được nhiều kinh nghiệm về sinh hoạt vật chất và tinh thần trong đời sông của con người. Đó có thể là kinh nghiệm xem thời tiết Ráng m ỡ gà thì gió, ráng mỡ chó thì mưa, Chó khom lưng vãi cải, chó le lãi vãi mè (Thời tiết lạnh vãi cải, thời tiết đầu hè, nóng, chó le lưỡi, vãi vừng), Bán gà tránh trời gió, bán chó tránh trời mưa. Đó là cách chọn chó để nuôi như Chó khôn tứ túc huyền đ ề/ Tai thì hơi cúp, đuôi thì hơi cong; Khoang cổ, lô đuôi, hại chủ nhà rồi thịt chó là món ăn đặc sản đến mức Sông trên đời ăn miếng dồi chó, chết về âm phủ biết có hay không hoặc Chó già, gà non; Gà lọt giậu, chó sáu bát... v ề kinh nghiệm trong ứng xử, giao tiếp bởi chó là loài vật dữ, hay cắn nên người phải dè chừng đừng để Chó dữ mất láng giềng. Chó dữ được ví với bọn gian ác cho nên bọn ấy mà chết cũng như chó chết và Chó chết hết cắn hay Chó chết hết chuyện...

Qua thông kê về ca dao, tục ngữ nói về “chú khuyển” trên đây, có thể rút ra mây nhận xét: là bất công đôi với “chú khuyên” nếu cứ giữ mãi quan niệm nêu trên. Ngày nay, trên thê giới (có thê từ lâu, theo quan niệm của nhiều dân tộc) người ta rấ t quý “chú khuyển” và jđô'i xử khá văn minh vối “chú” như nhà máy sản xuất thức ăn riêng cho chó, có tiệm may trang phục cho chó, có dịch vụ tắm rửa cho chó, có bệnh viện cho chó, thậm chí còn có những câu lạc bộ để “tìm bạn tình” cho chó. Những chú chó nào lập nhiều thành tích trong truy tìm tội phạm còn được thưởng cả huân chương nữa. Thiết tưởng, ngày nay, quan niệm của chúng ta về “chú khuyên" cũng nên đổi mới để hội nhập với thê giởi văn minh. Trong thực tế, ở nước ta cũng đã có những cơ sở dân sự về sản xuất thức ăn cho chó, tiêm phòng dại cho chó, huấn luyện chó làm xiếc, trong quân sự cũng có nhiều cơ sở huấn luyện chó nghiệp vụ và đã