Chương 4: Tài nguyên nhân văn

Chia sẻ: Zhang Zhang | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:20

Thêm vào BST

Báo xấu

915
lượt xem 194
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'chương 4: tài nguyên nhân văn', kinh tế - quản lý, quản lý nhà nước phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Chương 4: Tài nguyên nhân văn

Ch−¬ng 4 Tµi nguyªn nh©n v¨n I. Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vÒ ph¸t triÓn, ph©n bè d©n c− vµ sö dông nguån lao ®éng 1.1. Mèi quan hÖ gi÷a d©n c−, lao ®éng vµ ho¹t ®éng s¶n xuÊt x· héi Mét trong nh÷ng nguån tµi nguyªn quý gi¸ cña ®Êt n−íc ®ã lµ tµi nguyªn nh©n v¨n. Cã thÓ hiÓu tµi nguyªn nh©n v¨n bao gåm søc lao ®éng cña con ng−êi vµ nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt, v¨n ho¸, tinh thÇn do con ng−êi s¸ng t¹o ra trong lÞch sö. Khai th¸c ®Çy ®ñ vµ cã hiÖu qu¶ lîi thÕ tiÒm n¨ng nguån tµi nguyªn nµy ®Ó t¨ng tr−ëng kinh tÕ, ph¸t triÓn x· héi lµ c¸c ®Þnh h−íng c¬ b¶n, xu thÕ tÊt yÕu cña thêi ®¹i. LÞch sö ®· chøng minh r»ng: D©n c− - nguån lao ®éng x· héi vµ ho¹t ®éng kinh tÕ lµ hai mÆt cña qu¸ tr×nh t¹o ra cña c¶i x· héi. Hai mÆt ®ã t¸c ®éng qua l¹i rÊt phøc t¹p, quy ®Þnh vµ chi phèi lÉn nhau. Sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi x¸c ®Þnh nh÷ng ®Æc ®iÓm chñ yÕu cña sù ph©n bè d©n c− vµ nguån lao ®éng x· héi. Ng−îc l¹i, sù ph©n bè d©n c− vµ nguån lao ®éng x· héi l¹i lµ tiÒn ®Ò, lµ ®éng lùc quan träng cña sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c qu¸ tr×nh kinh tÕ x· héi trong mét n−íc, mét vïng. D©n c− vµ nguån lao ®éng kh«ng chØ lµ lùc l−îng s¶n xuÊt trùc tiÕp t¹o ra cña c¶i vËt chÊt cho x· héi mµ cßn lµ lùc l−îng tiªu thô c¸c s¶n phÈm cña x· héi, kÝch thÝch qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt më réng cña x· héi, thóc ®Èy qu¸ tr×nh ph©n c«ng lao ®éng x· héi. Trong mäi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt dï gi¶n ®¬n hay phøc t¹p ®Òu kh«ng thÓ thiÕu nguån lao ®éng. §Ó t¨ng doanh thu lîi nhuËn trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt th× c¸c doanh nghiÖp kh«ng thÓ kh«ng quan t©m tíi c¸c vÊn ®Ò: gi¸ c¶ søc lao ®éng, tiÒn l−¬ng, thÊt nghiÖp… Râ rµng trong hÖ thèng tù nhiªn - d©n c− - kinh tÕ, chÝnh d©n c− lµ thµnh phÇn n¨ng ®éng nhÊt, g¾n bã gi÷a tù nhiªn vµ kinh tÕ nhê nh÷ng thuéc tÝnh s½n cã cña m×nh. Toµn bé nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt tinh thÇn cÇn thiÕt cho x· héi ®Òu do lao ®éng cña con ng−êi t¹o ra. 34
1.2. Nh÷ng vÊn ®Ò cÇn quan t©m khi nghiªn cøu vÒ d©n c− lao ®éng 1.2.1. D©n sè vµ mËt ®é d©n sè D©n sè lµ nguån lùc quan träng ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. D©n sè ®«ng còng ®ång nghÜa víi nguån lao ®éng dåi dµo vµ cßn lµ thÞ tr−êng tiªu thô réng lín. MËt ®é d©n sè: lµ sè l−îng ng−êi trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch (1km2). MËt ®é d©n sè ph¶n ¸nh møc ®é tËp trung d©n c− trªn l·nh thæ. Trong thùc tÕ, d©n sè vµ mËt ®é d©n sè ë c¸c n−íc, c¸c vïng cã sù kh¸c nhau. §iÒu ®ã ¶nh h−ëng tíi sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña mçi n−íc, mçi vïng. Tuy nhiªn, d©n sè vµ mËt ®é d©n sè kh«ng ph¶i lµ mét chØ tiªu hoµn h¶o vÒ nguån lao ®éng. 1.2.2. Løa tuæi, giíi tÝnh KÕt cÊu d©n sè theo tuæi vµ giíi lµ vÊn ®Ò cÇn quan t©m khi nghiªn cøu vÒ d©n c−, lao ®éng. KÕt cÊu ®é tuæi cña d©n c− cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp tíi sè l−îng vµ chÊt l−îng lao ®éng. Tû lÖ ng−êi cã kh¶ n¨ng lao ®éng trong ®é tuæi lao ®éng cao hay thÊp cã ¶nh h−ëng tíi viÖc h×nh thµnh c¸c ngµnh nghÒ thu hót nhiÒu hay Ýt lao ®éng. ë mçi ®é tuæi, d©n c− cã kh¶ n¨ng lµm viÖc kh¸c nhau ®ång thêi nhu cÇu, thÞ hiÕu tiªu dïng còng kh¸c nhau. §iÒu ®ã ¶nh h−ëng rÊt lín tíi kh¶ n¨ng s¶n xuÊt vµ nhu cÇu tiªu dïng chung cña x· héi. Nam vµ n÷ ®Òu cã nhu cÇu vÒ giíi kh¸c nhau. Giíi tÝnh cña ng−êi lao ®éng ¶nh h−ëng tíi sù s¾p xÕp ngµnh nghÒ cho ng−êi lao ®éng, ®¶m b¶o sù hîp lý gi÷a søc khoÎ ng−êi lao ®éng vµ møc ®é ®ßi hái cña c«ng viÖc ®−îc giao. 1.2.3. NghÒ nghiÖp, tr×nh ®é häc vÊn, khoa häc, kü thuËt, truyÒn thèng s¶n xuÊt Nghiªn cøu nghÒ nghiÖp, tr×nh ®é häc vÊn, khoa häc kü thuËt vµ truyÒn thèng s¶n xuÊt cña ng−êi lao ®éng cã t¸c ®éng lín tíi sù h×nh thµnh c¸c ngµnh s¶n xuÊt cña d©n c−, nhÊt lµ nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt chuyªn m«n ho¸. TruyÒn thèng s¶n xuÊt víi tËp qu¸n tiªu dïng còng ¶nh h−ëng tíi viÖc tæ chøc c¸c ngµnh s¶n xuÊt vµ dÞch vô trong vïng. 1.2.4. Tû suÊt gia t¨ng d©n sè tù nhiªn Tû lÖ sinh lµ sè l−îng trÎ em sinh ra trung b×nh cña 1000 d©n vµo thêi ®iÓm gi÷a n¨m (30/6), tÝnh theo c«ng thøc: Utx1000 WUt = Lt 35
Trong ®ã : WUt: Tû lÖ sinh cña n¨m t Ut : Sè trÎ em sinh ra cña n¨m t Lt: Sè d©n gi÷a n¨m (30/6) cña n¨m t Tû lÖ tö lµ sè ng−êi chÕt trung b×nh cña 1000 d©n ë thêi ®iÓm gi÷a n¨m (30/6), tÝnh theo c«ng thøc : Zt x 1000 WZt = Lt Trong ®ã : WZt: Tû lÖ tö cña n¨m t Zt : Sè ng−êi chÕt trong n¨m t Lt: Sè d©n gi÷a n¨m (30/6) cña n¨m t Tû lÖ gia t¨ng d©n sè tù nhiªn chÝnh lµ hiÖu sè gi÷a tû suÊt sinh vµ tû suÊt tö cña d©n sè trong n¨m. Nã cho biÕt trung b×nh 1000 d©n cña d©n sè ë mét l·nh thæ nµo ®ã trong mét n¨m cã thªm (hoÆc bít ®i) bao nhiªu ng−êi. §¬n vÞ tÝnh cña tû suÊt gia t¨ng d©n sè tù nhiªn lµ ‰ (hoÆc ®æi ra %). VÒ c¬ b¶n, gia t¨ng d©n sè tù nhiªn còng chÝnh lµ qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt d©n c−. Tû lÖ gia t¨ng d©n sè tù nhiªn: (Ut - Zt) x 1000 PNt = = WUt -WZt Lt 1.2.5. Sù biÕn ®éng c¬ häc cña d©n sè Di d©n cïng víi sù sinh vµ tö lµ ba qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña d©n sè. Sù di chuyÓn d©n c− (hoÆc nhËp c−) lµm thay ®æi sè l−îng, chÊt l−îng d©n c− cña c¸c vïng trong n−íc hoÆc gi÷a c¸c n−íc kh¸c nhau trªn thÕ giíi. ChÝnh v× vËy, ë c¸c n−íc hµng n¨m tÝnh d©n sè hay c¸c cuéc tæng ®iÒu tra d©n sè bao giê còng ph¶i quan t©m tíi vÊn ®Ò di d©n gi÷a c¸c vïng vµ di d©n quèc tÕ. §ã chÝnh lµ mét trong nh÷ng c¬ së ®Ó x©y dùng chiÕn l−îc ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. II. D©n c− 2.1. D©n c− D©n c− lµ tËp hîp ng−êi sèng trªn l·nh thæ, ®−îc ®Æc tr−ng bëi kÕt cÊu, mèi quan hÖ qua l¹i víi nhau vÒ mÆt kinh tÕ, bëi tÝnh chÊt cña viÖc ph©n c«ng lao ®éng vµ c− tró theo l·nh thæ. 36
ViÖt Nam lµ mét n−íc ®«ng d©n. Theo sè liÖu tæng ®iÒu tra d©n sè toµn quèc ngµy 1/4/1999 c¶ n−íc cã 76.327.953 ng−êi (t¨ng 11,9 triÖu ng−êi so víi tæng ®iÒu tra d©n sè ngµy 1/4/1989). Víi d©n sè nµy, ViÖt Nam ®øng thø 13 trong tæng sè h¬n 220 quèc gia trªn thÕ giíi sau Trung Quèc, Ên §é, Hoa Kú, Indonesia, Braxin, Liªn bang Nga, Pakistan, NhËt B¶n, Banglades, Nigiªria, Mªhico, Céng hoµ liªn bang §øc. NÕu tÝnh trong khu vùc §«ng Nam ¸, d©n sè n−íc ta ®øng thø hai sau Indonesia. So víi d©n sè thÕ giíi theo thèng kª cña Liªn Hîp Quèc (12/10/1999) ®¹t 6 tû ng−êi, d©n sè ViÖt Nam chiÕm gÇn 1,3%. §èi víi tõng ®¬n vÞ hµnh chÝnh (tØnh, thµnh phè) d©n sè còng cã sù kh¸c nhau. Theo niªn gi¸m thèng kª n¨m 2001 (Nhµ xuÊt b¶n Thèng kª Hµ Néi), thµnh phè Hå ChÝ Minh lµ ®¬n vÞ cã sè d©n lín nhÊt: 5.378.100 ng−êi, Thanh Ho¸ lµ ®¬n vÞ cã sè d©n ®øng thø hai trong c¶ n−íc: 3.509.600 ng−êi. C¸c tØnh cã d©n sè tõ hai ®Õn ba triÖu ng−êi gåm NghÖ An (2.913.800 ng−êi), Hµ Néi (2.841.700 ng−êi), Hµ T©y (2.432.000 ng−êi), An giang (2.099.400 ng−êi) vµ §ång Nai (2.067.200 ng−êi). Cã 29 tØnh, thµnh phè víi sè d©n tõ 1 ®Õn 2 triÖu ng−êi ®ã lµ: Thµnh phè H¶i Phßng, VÜnh Phóc, H¶i D−¬ng, H−ng Yªn, Nam §Þnh, Th¸i B×nh, Th¸i Nguyªn, Phó Thä, B¾c Giang, Qu¶ng Ninh, Hµ TÜnh, Thõa Thiªn HuÕ, Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng·i, Kh¸nh Hoµ, Gia Lai, §¾c L¾c, L©m §ång, B×nh ThuËn, Long An, §ång Th¸p, TiÒn Giang, VÜnh Long, BÕn Tre, Kiªn Giang, CÇn Th¬, Sãc Tr¨ng vµ Cµ Mau. Cã 23 tØnh, thµnh phè cßn l¹i, d©n sè tõ 0,5 ®Õn 1 triÖu ng−êi: B¾c Ninh, Hµ Nam, Ninh B×nh, Hµ Giang, Cao B»ng, Lµo Cai, L¹ng S¬n, Tuyªn Quang, Yªn B¸i, Lai Ch©u, S¬n La, Hoµ B×nh, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ, §µ N½ng, Phó Yªn, Ninh ThuËn, B×nh Ph−íc, T©y Ninh, B×nh D−¬ng, Bµ RÞa - Vòng Tµu, Trµ Vinh, B¹c Liªu. Cã 2 tØnh, d©n sè d−íi 0,5 triÖu ng−êi lµ B¾c C¹n (283.000 ng−êi) vµ Kon Tum (330.700 ng−êi). D©n sè lµ nguån lùc quan träng ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ. Víi d©n sè ®«ng, n−íc ta cã nguån lao ®éng dåi dµo vµ cßn lµ thÞ tr−êng tiªu thô réng lín. Trong ®iÒu kiÖn cô thÓ cña ViÖt Nam, d©n sè ®«ng còng lµ mét trë ng¹i lín cho viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ, gi¶i quyÕt viÖc lµm, n©ng cao ®êi sèng tinh thÇn vµ vËt chÊt cho nh©n d©n. Sù thay ®æi d©n sè ë ViÖt Nam tõ nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû 19 cho ®Õn n¨m 2001 ®−îc thÓ hiÖn qua biÓu 4.1. 37
BiÓu 4.1. D©n sè ViÖt Nam qua c¸c n¨m §¬n vÞ tÝnh: triÖu ng−êi N¨m Sè d©n N¨m Sè d©n 1802 – 1819 4,3 1970 41,0 1820 – 1840 5,0 1977 50,0 1841 – 1883 7,2 1979 52,5 1921 15,6 1985 60,0 1931 17,7 1989 64,4 1939 19,6 1995 73,9 1943 22,1 1999 76,3 1945 20,1 2000 77,6 1955 25,0 2001 78,6 1960 30,0 Nguån: Niªn gi¸m thèng kª 2001 Sè liÖu trªn chøng tá tèc ®é t¨ng d©n sè kh«ng gièng nhau gi÷a c¸c thêi kú. Trong suèt thÕ kû XIX tû suÊt t¨ng b×nh qu©n hµng n¨m kho¶ng 0,4 %. Vµo ®Çu thÕ kû XX tû suÊt t¨ng hµng n¨m ®¹t 1,3%, ®Æc biÖt ë thêi kú 1943 - 1951. Sè d©n cã xu h−íng gi¶m do ¶nh h−ëng cña chiÕn tranh vµ n¹n ®ãi. Tõ nh÷ng n¨m 50 trë l¹i ®©y, sè d©n n−íc ta ®· t¨ng nhanh, trong ®ã cã nhiÒu thêi kú møc t¨ng trung b×nh n¨m v−ît qu¸ 3% (1954 - 1960 : 3,9%; 1960 - 1970 : 3,24%; 1970 - 1977 : 3%). Do kÕt qu¶ cña viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch d©n sè vµ kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh, tèc ®é t¨ng d©n sè hµng n¨m cã xu h−íng gi¶m dÇn tuy cßn chËm. Thêi kú gi÷a hai cuéc tæng ®iÒu tra d©n sè (1979 -1989) møc t¨ng b×nh qu©n hµng n¨m lµ 2,1%. Thêi kú 1989 -1993 møc t¨ng d©n sè b×nh qu©n cã nhÝch lªn (2,2%), tõ n¨m 1994 l¹i tiÕp tôc gi¶m cßn 1,7%. Møc t¨ng tù nhiªn cña d©n sè ë ViÖt Nam cã sù ph©n ho¸ gi÷a thµnh thÞ vµ n«ng th«n, gi÷a c¸c vïng kinh tÕ vµ c¸c tØnh. Th«ng th−êng ë thµnh thÞ, møc gia t¨ng tù nhiªn thÊp (tõ 1,4 - 1,5%), ë n«ng th«n møc gia t¨ng tù nhiªn cao h¬n (trªn 2%). D©n sè t¨ng nhanh ®· t¹o nªn søc Ðp rÊt lín ®èi víi viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi cña ®Êt n−íc, ®èi víi tµi nguyªn m«i tr−êng vµ viÖc n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng cho tõng thµnh viªn trong x· héi. Tèc ®é t¨ng d©n sè vµ tèc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ th−êng cã quan hÖ víi nhau vµ ®−îc ph¶n ¸nh trong møc sèng cña d©n c− còng nh− kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña nÒn kinh tÕ vµ ®−îc thÓ hiÖn qua c¸c chØ tiªu: GDP/ng−êi/n¨m; c¸c lo¹i s¶n phÈm chñ yÕu cña nÒn s¶n xuÊt x· héi/ng−êi/n¨m. 38
H¬n n÷a d©n sè t¨ng nhanh cïng víi qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ vµ ®« thÞ ho¸ lµm t¨ng c¸c chÊt phÕ th¶i vµo m«i tr−êng, lµm « nhiÔm ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ. §iÒu ®ã cã ¶nh h−ëng rÊt lín tíi tuæi thä cña con ng−êi. Tõ n¨m 1990, Liªn Hîp Quèc ®· dïng chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi HDI (Human Development Index) ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é ph¸t triÓn con ng−êi ë c¸c n−íc vµ c¸c vïng l·nh thæ. ChØ sè ph¸t triÓn con ng−êi lµ th−íc ®o tæng hîp vÒ sù ph¸t triÓn cña con ng−êi. Nã ®o thµnh tùu trung b×nh cña mét quèc gia trªn ba ph−¬ng diÖn cña sù ph¸t triÓn con ng−êi: - Mét cuéc sèng dµi l©u vµ khoÎ m¹nh ®−îc ®o b»ng tuæi thä trung b×nh. - KiÕn thøc ®−îc ®o b»ng tû lÖ ng−êi lín biÕt ch÷ vµ tû lÖ nhËp häc c¸c cÊp gi¸o dôc tiÓu häc, trung häc vµ ®¹i häc. - Møc sèng tö tÕ ®−îc ®o b»ng GDP (PPP) ®Çu ng−êi. (PPP: ngang b»ng søc mua) ¸p dông c«ng thøc tÝnh chung sau: Gi¸ trÞ thùc - Gi¸ trÞ tèi thiÓu ChØ sè th−íc ®o = Gi¸ trÞ tèi ®a - Gi¸ trÞ tèi thiÓu BiÓu 4.2. C¸c gi¸ trÞ biªn ®Ó tÝnh HDI ChØ tiªu Gi¸ trÞ tèi ®a Gi¸ trÞ tèi thiÓu Tuæi thä (n¨m) 85 25 Tû lÖ ng−êi lín biÕt ch÷ (%) 100 0 Tû lÖ c¸c cÊp gi¸o dôc (%) 100 0 GDP (PPP) ®Çu ng−êi 40 000 100 Dùa vµo c¸c gi¸ trÞ ë biÓu vµ c«ng thøc trªn ta tÝnh ®−îc c¸c chØ sè th−íc ®o tuæi thä, chØ sè tiÕp thu gi¸o dôc (= 2/3 chØ sè nhËp häc c¸c cÊp + 1/3 chØ sè ng−êi tr−ëng thµnh biÕt ch÷) vµ chØ sè GDP (PPP)/®Çu ng−êi. Sau ®ã chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi HDI ®−îc tÝnh theo c«ng thøc sau: ChØ sè tuæi thä BQ + ChØ sè tiÕp thu gi¸o dôc + ChØ sè GDP (PPP)/ng−êi HDI = 3 Theo c¸ch tÝnh to¸n nh− trªn, chØ sè HDI cña mét sè n−íc vµ mét sè vïng l·nh thæ nh− ë biÓu 4.3. 39
BiÓu 4.3. ChØ sè ph¸t triÓn con ng−êi cña c¸c n−íc C¸c n−íc XÕp ChØ sè ChØ sè ChØ sè ChØ sè h¹ng (xÕp h¹ng theo gi¸o dôc GDP(PPP)/ng−êi HDI tuæi thä HDI) 1 Na Uy 0,89 0,98 0,94 0,939 2 ¤xtr©ylia 0,90 0,99 0,92 0,936 3 Cana®a 0,89 0,98 0,93 0,936 4 Thôy §iÓn 0,91 0,99 0,90 0,936 5 BØ 0,89 0,99 0,92 0,935 6 Mü 0,86 0,98 0,96 0,934 7 Aix¬len 0,90 0,96 0,94 0,932 8 Hµ Lan 0,88 0,99 0,92 0,931 9 NhËt B¶n 0,93 0,93 0,92 0,928 10 PhÇn Lan 0,87 0,99 0,91 0,925 50 Latvia 0,75 0,93 0,69 0,791 51 Mªhic« 0,79 0,84 0,74 0,790 52 Panama 0,81 0,86 0,68 0,784 53 Bªlarut 0,73 0,92 0,71 0,782 54 Bªlixª 0,81 0,86 0,65 0,776 55 Nga 0,69 0,92 0,72 0,775 56 Malaixia 0,79 0,80 0,74 0,774 57 Bungari 0,76 0,90 0,66 0,772 58 Rumani 0,75 0,88 0,68 0,772 101 ViÖt Nam 0,71 0,84 0,49 0,682 127 Pakixtan 0,58 0,43 0,49 0,489 128 T«g« 0,44 0,58 0,44 0,480 129 Nªpan 0,55 0,47 0,42 0,477 130 Butan 0,61 0,39 0,43 0,476 131 Lµo 0,47 0,51 0,45 0,321 158 £tiopia 0,32 0,34 0,31 0,320 159 Buèckinaphax« 0,35 0,23 0,38 0,309 160 Burundi 0,26 0,37 0,29 0,274 161 Nigiª 0,33 0,15 0,34 0,258 162 Xiªralªon 0,22 0,30 0,25 Nguån:B¸o c¸o ph¸t triÓn con ng−êi 2001 C«ng nghÖ míi v× sù ph¸t triÓn con ng−êi. Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia. Hµ Néi 2001 40
Nh− vËy vÒ mÆt to¸n häc chØ sè HDI n»m trong kho¶ng: 0 < HDI < 1 C¸c quèc gia cã hÖ sè cµng gÇn 1 th× møc ®é ph¸t triÓn con ng−êi cña hä cµng cao. Ng−îc l¹i c¸c quèc gia cã hÖ sè HDI cµng gÇn 0 th× møc ®é ph¸t triÓn con ng−êi cµng thÊp. 2.2. KÕt cÊu d©n sè 2.2.1 KÕt cÊu d©n téc: Kh¸i niÖm “c¸c d©n téc” ë ViÖt Nam vÉn sö dông, thùc chÊt lµ ®Ó chØ c¸c téc ng−êi. ViÖn D©n téc häc sau nhiÒu lÇn trao ®æi qua c¸c héi th¶o khoa häc, giíi chuyªn m«n ®· thèng nhÊt vÒ c¸c tiªu chÝ ®Ó x¸c ®Þnh thµnh phÇn téc ng−êi ë ViÖt Nam lµ: - Sù céng ®ång vÒ mÆt ng«n ng÷. - Cã c¸c ®Æc ®iÓm chung vÒ sinh ho¹t - v¨n ho¸. - Cã ý thøc tù gi¸c téc ng−êi. C¨n cø vµo 3 tiªu chÝ nµy chóng ta cã ®−îc b¶ng danh môc c¸c thµnh phÇn d©n téc ViÖt Nam (C«ng bè cña Tæng côc tr−ëng Tæng côc Thèng kª n−íc CHXHCN ViÖt Nam ngµy 2/3/1979). Sè l−îng c¸c téc ng−êi trong toµn quèc lµ 54, s¾p xÕp thø tù theo sè l−îng c− d©n nh− sau: 1. Kinh (ViÖt) 17. Ch¨m (Chµm) 2. Tµy 18. S¸n d×u 3. Th¸i 19. Hrª 4. Hoa (H¸n) 20. Mn«ng 5. Kh¬me 21. Raglai 6. M−êng 22. Xtiªng 7. Nïng 23. Bru (V©n kiÒu) 8. H’m«ng (MÌo) 24. Thæ 9. Dao 25. Gi¸y 10. Gia rai 26. C¬ tu 11. Ng¸i 27. GiÐ - Triªng 12. £®ª 28. M¹ 13. Bana 29. Kh¬ mó 14. X¬®¨ng 30. Co 15. S¸n chay (Cao lan - S¸n chØ) 31. Tµ «i 16. C¬ ho 32. Ch¬ ro 41
33. Kh¸ng 44. Chøt 34. Xinh mun 45. M¶ng 35. Hµ nh× 46. Pµ thÌn 36. Churu 47. C¬ lao 37. Lµo 48. Cèng 38. La chØ 49. Bè y 39. Laha 50. Si la 40. Phï l¸ 51. Pu pÐo 41. La hñ 52. Br©u 42. Lù 53. ¥ ®u 43. L« l« 54. R¬ m¨m C¸c téc ng−êi trong céng ®ång d©n téc ViÖt Nam cã nh÷ng ®Æc ®iÓm, phong tôc tËp qu¸n, truyÒn thèng s¶n xuÊt, tæ chøc x· héi, ®Þa bµn c− tró rÊt kh¸c nhau. Nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã ¶nh h−ëng nhiÒu ®Õn sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña mçi téc ng−êi nãi riªng vµ c¶ céng ®ång ViÖt Nam nãi chung. a) Ng−êi Kinh: §©y lµ téc ng−êi chiÕm 88% d©n sè cña c¶ n−íc, thuéc ng÷ hÖ Nam ¸, nhãm ng«n ng÷ ViÖt - M−êng, ph©n bè kh¾p 64 tØnh, thµnh phè cña c¶ n−íc nh−ng tËp trung nhiÒu nhÊt ë ®ång b»ng. Tõ x−a ®Õn nay, ng−êi ViÖt vÉn lu«n gi÷ vai trß chñ ®¹o trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc ë tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc kinh tÕ, x· héi, chÝnh trÞ, qu©n sù, v¨n ho¸, ngo¹i giao. Ng−êi ViÖt cæ ®· s¸ng t¹o ra nÒn v¨n minh rùc rì víi nÒn n«ng nghiÖp lóa n−íc lµ chñ ®¹o, chinh phôc ch©u thæ s«ng Hång. Bªn c¹nh ®ã, ng−êi ViÖt cßn ph¸t triÓn hµng lo¹t nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng s¶n xuÊt nhiÒu hµng ho¸ cÇn thiÕt cho cuéc sèng nh− c¸i ¨n, c¸i mÆc, nhµ ë vµ c¸c ph−¬ng tiÖn sèng kh¸c. VÒ tæ chøc x· héi, ng−êi ViÖt lÊy lµng x· lµm ®¬n vÞ c− tró. Lµng x· lµ ®Æc tr−ng næi bËt vÒ v¨n ho¸, c− tró vµ tiªu biÓu cho thiÕt chÕ lµng x· ViÖt Nam. b) C¸c téc ng−êi thiÓu sè ë phÝa B¾c: PhÝa B¾c ViÖt Nam lµ ®Þa bµn c− tró cña 32/54 téc ng−êi ë ViÖt Nam víi kho¶ng trªn 50% sè d©n cña c¸c téc ng−êi thiÓu sè trong toµn quèc. ë ®©y cã nhiÒu téc ng−êi víi ng÷ hÖ kh¸c nhau, tõ Nam ¸ (nhãm ViÖt - M−êng, H’m«ng - Dao), Th¸i ®Õn ng÷ hÖ H¸n - T¹ng. Sè d©n cña mçi téc ng−êi dao ®éng tõ vµi tr¨m, vµi ngh×n ®Õn vµi triÖu ng−êi. - Ng−êi Tµy: Ng−êi Tµy thuéc ng÷ hÖ Tµy - Th¸i víi kho¶ng 1,2 triÖu ng−êi. Ng−êi Tµy sinh sèng ë vïng nói thÊp thuéc miÒn nói vµ trung du B¾c Bé nh−ng tËp trung nhiÒu ë Cao B»ng, L¹ng S¬n, B¾c C¹n, Th¸i Nguyªn, B¾c Giang, Qu¶ng Ninh. 42
Kinh tÕ n«ng nghiÖp cña ng−êi Tµy chñ yÕu lµ lóa n−íc víi tr×nh ®é kü thuËt tiÕn bé, giái ch¨n nu«i gia sóc, gia cÇm, trång c©y c«ng nghiÖp (chÌ, håi), cã truyÒn thèng s¶n xuÊt tiÓu thñ c«ng nghiÖp nh− dÖt thæ cÈm, ®an l¸t, lµm bµn ghÕ b»ng tróc… C− tró tËp trung thµnh b¶n ë ch©n nói, ng−êi Tµy næi tiÕng víi h¸t l−în, h¸t then, ®µn tÝnh ®éc ®¸o. - Ng−êi Th¸i: Cã kho¶ng 1 triÖu ng−êi, thuéc ng÷ hÖ Tµy - Th¸i. Ng−êi Th¸i sèng ë trong c¸c thung lòng vµ c¸nh ®ång miÒn nói ë c¸c tØnh S¬n La, Lai Ch©u, Hoµ B×nh, NghÖ An. Hä th−êng sèng b»ng n«ng nghiÖp: lµm ruéng giái, ch¨n nu«i gia sóc, gia cÇm. Ngoµi ra cßn cã nghÒ thñ c«ng ®an l¸t, lµm ®Öm cá, dÖt v¶i, lµm gèm, dÖt thæ cÈm. Ng−êi Th¸i thÝch h¸t, ®µn vµ móa. Móa xoÌ, móa s¹p, nÐm cßn lµ nh÷ng ®iÖu móa, trß ch¬i tiªu biÓu cña ng−êi Th¸i. - Ng−êi M−êng: Ng−êi M−êng cã kho¶ng trªn 90 v¹n, thuéc nhãm ng«n ng÷ ViÖt - M−êng. Ng−êi M−êng c− tró thµnh mét d¶i tõ NghÜa Lé vÒ Hoµ B×nh, T©y Thanh Ho¸, T©y NghÖ An. Kinh tÕ cña ng−êi M−êng chñ yÕu trång lóa n−íc, ch¨n nu«i, ®Æc biÖt ng−êi M−êng cã nghÒ rÌn, chÕ t¹o c«ng cô cã tiÕng tõ l©u ®êi. Hä th−êng quÇn tô trong c¸c b¶n m−êng. Ng−êi M−êng sèng trong nhµ sµn vµ bÕp löa ®−îc coi lµ trung t©m sinh ho¹t gia ®×nh. Ng−êi M−êng cã nÒn v¨n ho¸ d©n gian phong phó víi nhiÒu truyÖn cæ næi tiÕng. NÐt v¨n ho¸ ®Æc s¾c cña ng−êi M−êng lµ nh¹c cô cång chiªng víi h¸t xoÌ. - Ng−êi Nïng: HiÖn ng−êi Nïng cã h¬n 70 v¹n, thuéc ng÷ hÖ Th¸i. Ng−êi Nïng c− tró t¹i c¸c tØnh B¾c Giang, B¾c C¹n, Cao B»ng, L¹ng S¬n, Th¸i Nguyªn, Tuyªn Quang. Kinh tÕ chñ yÕu dùa vµo lóa n−íc vµ lóa n−¬ng, trång ng«, c©y c«ng nghiÖp, ®Æc biÖt lµ c©y håi. Ng−êi Nïng cã mét sè nghÒ thñ c«ng: dÖt, méc, ®an l¸t, rÌn s¾t, gèm sø. Hä tËp trung thµnh tõng b¶n n»m trªn s−ên ®åi, phÝa tr−íc lµ ruéng n−íc, phÝa sau lµ ruéng n−¬ng vµ v−ên. NÐt ®Æc s¾c cña ng−êi Nïng lµ h¸t Sli giao duyªn cña nam n÷ vïng L¹ng S¬n vµ h¸t then. - Ng−êi H’m«ng (cßn gäi lµ ng−êi MÌo): Ng−êi H’m«ng cã kho¶ng 60 v¹n thuéc nhãm ng«n ng÷ H’m«ng - Dao. Hä th−êng tËp trung ë vïng nói cao thuéc c¸c tØnh Cao B»ng, Hµ Giang, Lµo Cai, Lai Ch©u, S¬n La, Tuyªn Quang, Yªn B¸i, Thanh Ho¸, NghÖ An. Kinh tÕ chñ yÕu cña hä lµ n−¬ng rÉy, lµm ruéng bËc thang, cã kü thuËt dÉn n−íc t−íi cho ruéng bËc thang ®Ó trång lóa n−íc. Ngoµi ra cßn trång ng«, lóa m¹ch, trång lanh lÊy sîi dÖt 43
v¶i, trång c©y d−îc liÖu. NghÒ thñ c«ng truyÒn thèng cña ng−êi H’m«ng lµ dÖt v¶i, may mÆc, thªu thïa, rÌn s¾t. Nh¹c cô næi tiÕng cña hä lµ khÌn vµ ®µn m«i. - Ng−êi Dao: Ng−êi Dao cã gÇn 50 v¹n thuéc nhãm ng«n ng÷ H’m«ng - Dao. Ng−êi Dao sèng xen kÏ víi mét sè d©n téc kh¸c ë c¸c tØnh biªn giíi ViÖt - Trung, ViÖt - Lµo cho tíi c¸c tØnh trung du vµ ven biÓn B¾c Bé. §Þa bµn c− tró cña hä lµ ë c¶ vïng cao vµ vïng thÊp. Kinh tÕ chñ yÕu lµ trång lóa n−¬ng, lµm ruéng n−íc, trång hoa mµu, ch¨n nu«i gia sóc, t×m kiÕm l©m s¶n… Ng−êi Dao næi tiÕng víi nghÒ thñ c«ng: dÖt v¶i, rÌn, méc, lµm giÊy, Ðp dÇu… Phô n÷ Dao cã trang phôc ®Æc tr−ng ®Ó gäi tªn: Dao ®á (cã kh¨n ®éi ®Çu mµu ®á), Dao quÇn chÑt (mÆc quÇn bã), Dao s¬n ®Çu (tãc c¾t ng¾n ch¶i s¸p ong). c) C¸c téc ng−êi thiÓu sè ë Tr−êng S¬n - T©y Nguyªn: §Þa bµn Tr−êng S¬n - T©y Nguyªn lµ n¬i c− tró cña nhiÒu téc ng−êi: C¸c téc ng−êi thuéc ng÷ hÖ Nam ¸ víi nhãm ng«n ng÷ ViÖt - M−êng (ng−êi Chøt), nhãm ng«n ng÷ M«n - Kh¬ me (Ba na, X¬ ®¨ng, Bru, C¬ tu…) vµ ng÷ hÖ Nam ®¶o víi c¸c nhãm ng«n ng÷ Gia rai, £ ®ª… Trong sè c¸c téc ng−êi nµy, ng−êi Gia rai, £ ®ª, Ba na lµ ®«ng nhÊt. - Ng−êi Gia rai: Ng−êi Gia Rai hiÖn cã 25 v¹n thuéc ng÷ hÖ Nam ®¶o, tËp trung ë c¸c tØnh Gia Lai, Kon Tum vµ phÝa B¾c §¾c L¾c. Cuéc sèng cña hä chñ yÕu dùa vµo rõng, lµm rÉy trång lóa, ng« víi kü thuËt ®¬n gi¶n: xíi ®Êt b»ng cuèc, chäc lç, tra h¹t, nu«i gia sóc, gia cÇm, ®Æc biÖt lµ voi. Bu«n cña ng−êi Gia rai (pl©y hay bon) ë r¶i r¸c ven suèi, l−ng chõng nói hoÆc thung lòng. Ng−êi Gia rai theo chÕ ®é mÉu hÖ, vî chång lÊy nhau ë bªn nhµ vî, con c¸i lÊy hä mÑ. Ng−êi Gia rai næi tiÕng víi b¶n tr−êng ca §am San, cång chiªng, ®µn T¬ r−ng, T−ng nung, Kl«ngpót. - Ng−êi £ ®ª: Ng−êi £ ®ª thuéc ng÷ hÖ Nam ®¶o víi kho¶ng 20 v¹n ng−êi, tËp trung ë c¸c tØnh §¾c L¾c, nam Gia Lai, T©y Phó Yªn, Kh¸nh Hoµ. Ng−êi £ ®ª lÊy n−¬ng rÉy, ch¨n nu«i lµm kinh tÕ chÝnh. Ng−êi £ ®ª ë trong nh÷ng ng«i nhµ dµi trªn nh÷ng qu¶ ®åi hay c¹nh ®−êng giao th«ng, kÒ s«ng suèi. Trong nhµ chia thµnh nhiÒu ng¨n, ng¨n tiÕp kh¸ch cã bÕp löa, ng¨n ®Ó chiªng, ng¨n ®Ó r−îu vµ ng¨n ®Ó ë. Ng−êi £ ®ª còng theo chÕ ®é mÉu hÖ nh− ng−êi Gia rai. Tr−íc ®©y ng−êi £®ª cã tôc cµ r¨ng c¨ng tai vµ quy ®Þnh mäi ng−êi ph¶i c¾t côt 6 chiÕc r¨ng cña hµm trªn. 44
- Ng−êi Ba na: Víi kho¶ng 14 v¹n, ng−êi Ba na thuéc ng÷ hÖ Nam ¸, nhãm ng«n ng÷ M«n - Kh¬ me. Hä tËp trung ë Kon Tum, Gia Lai, §¾c L¾c, miÒn nói cña tØnh B×nh §Þnh, Phó Yªn. Kinh tÕ chñ yÕu cña ng−êi Ba na lµ lµm n−¬ng rÉy vµ ruéng kh«, trång ng«, lóa, hoa mµu. NghÒ thñ c«ng lµ dÖt v¶i, rÌn, gèm vµ ®an l¸t. V¨n ho¸ d©n gian phong phó, nh¹c cô næi tiÕng lµ ®µn T¬ r−ng, kl«ngpót, k¬ni, lÔ héi KiÕn tróc ®Æc tr−ng lµ nhµ R«ng vµ t−îng nhµ må b»ng gç. - Ng−êi Bru (V©n KiÒu): Ng−êi Bru hiÖn cã 4 v¹n thuéc ng÷ hÖ Nam ¸ trong nhãm ng«n ng÷ M«n - Kh¬me. §Þa bµn c− tró cña hä tËp trung ë miÒn nói c¸c tØnh Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ, Thõa Thiªn HuÕ. Kinh tÕ chñ yÕu cña ng−êi Bru lµ n−¬ng rÉy, mét sè Ýt biÕt lµm ruéng n−íc, ch¨n nu«i gia sóc. Ng−êi Bru còng gièng nh− c¸c téc ng−êi kh¸c ë T©y Nguyªn, coi nhµ R«ng lµ trung t©m v¨n ho¸ cña mçi b¶n. d) C¸c téc ng−êi thiÓu sè ë Nam Trung Bé vµ Nam Bé: - Ng−êi Hoa: Ng−êi Hoa cã gÇn 1 triÖu, thuéc ng÷ hÖ H¸n - T¹ng. Ng−êi Hoa c− tró ë kh¾p c¸c tØnh c¶ n«ng th«n vµ thµnh phè nh−ng ®«ng nhÊt t¹i Chî Lín (thµnh phè Hå ChÝ Minh). Mét sè ng−êi Hoa ®· ViÖt ho¸ hay lai víi ng−êi ViÖt. Ng−êi Hoa sinh sèng b»ng ®ñ mäi nghÒ nh−ng thµnh ®¹t nhÊt vÉn lµ th−¬ng m¹i vµ dÞch vô. - Ng−êi Kh¬ me: Víi kho¶ng 1 triÖu, ng−êi Kh¬ me thuéc ng÷ hÖ Nam ¸, nhãm ng«n ng÷ M«n - Kh¬ me, sèng tËp trung ë mét sè tØnh thuéc ®ång b»ng s«ng Cöu Long: An Giang, CÇn Th¬, Sãc Tr¨ng, Kiªn Giang, Trµ Vinh, VÜnh Long. Ng−êi Kh¬ me chñ yÕu trång lóa n−íc víi tr×nh ®é th©m canh vµ lµm thuû lîi kh¸ cao. Hä sèng trong c¸c phum, sãc (gièng nh− th«n cña ng−êi ViÖt). Ng−êi Kh¬ me cã nhiÒu lÔ héi, ®iÓn h×nh lµ Ch«n Ch¬ Nam Th¬ M©y (TÕt n¨m míi). - Ng−êi Ch¨m: Ng−êi Ch¨m hiÖn cã kho¶ng 10 v¹n, thuéc ng÷ hÖ Nam §¶o, sinh sèng chñ yÕu ë vïng ®ång b»ng duyªn h¶i cùc Nam Trung Bé (Ninh ThuËn, B×nh ThuËn). Mét sè bé phËn sèng ë An Giang, Long Xuyªn, §ång Nai, Phó Yªn, B×nh §Þnh vµ thµnh phè Hå ChÝ Minh. 45
Kinh tÕ chñ yÕu cña ng−êi Ch¨m lµ n«ng nghiÖp, thñ c«ng nghiÖp vµ th−¬ng m¹i. Hä thµnh th¹o kü thuËt lµm ruéng n−íc, ®¾p ®Ëp chøa dÉn n−íc vµo ruéng. Ng−êi Ch¨m sèng tËp trung theo tõng Êp gäi lµ puk (víi 50 - 100 nãc nhµ), nhiÒu puk hîp l¹i thµnh pl©y (lµng). Ng−êi Ch¨m cßn thÓ hiÖn ®Ëm nÐt chÕ ®é mÉu hÖ. NhiÒu kho tµng kiÕn tróc nghÖ thuËt Ch¨m kiÖt xuÊt nh−: Th¸nh ®Þa Mü S¬n, th¸p P«naga, th¸p Poklong… Téc ng−êi Ch¨m cã nhiÒu lÔ héi truyÒn thèng, tiªu biÓu lµ lÔ héi Mb¨ngkatª, P¬h Mbangyang (lÔ cóng ®Çu n¨m). Céng ®ång d©n téc ViÖt Nam lµ mét céng ®ång thèng nhÊt víi mét nÒn v¨n ho¸ chung nh−ng ®a d¹ng vµ h×nh th¸i biÓu hiÖn do tõ nhiÒu nguån sinh th¸i nh©n v¨n tËp hîp l¹i. Trong sù thèng nhÊt nµy næi lªn vai trß ®Æc biÖt cña ng−êi ViÖt víi t− c¸ch lµ h¹t nh©n tËp hîp c¸c téc ng−êi kh¸c. 2.2.2. KÕt cÊu sinh häc: a) KÕt cÊu theo giíi: KÕt cÊu theo giíi lµ tËp hîp nh÷ng ng−êi ®−îc s¾p xÕp theo giíi (nam, n÷). Th«ng th−êng kÕt cÊu d©n sè theo giíi ®−îc biÓu thÞ b»ng sè nam trªn 100 n÷. Nghiªn cøu kÕt cÊu d©n sè theo giíi cã ý nghÜa to lín trong sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi vµ ho¹ch ®Þnh chiÕn l−îc ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña quèc gia vµ cña tõng vïng. Tû sè giíi tÝnh kh«ng c©n b»ng vµ th−êng thay ®æi theo c¸c nhãm tuæi, theo thêi gian vµ theo kh«ng gian. Tû sè giíi tÝnh trªn toµn cÇu hiÖn nay lµ 98,6 (nghÜa lµ cø 98,6 nam th× cã 100 n÷). Tuy nhiªn lóc míi sinh, sè trÎ s¬ sinh nam lu«n cao h¬n n÷ (trung b×nh tõ 103 - 106 nam trªn 100 n÷). §Õn tuæi tr−ëng thµnh, tû sè nµy gÇn ngang nhau. Tíi løa tuæi giµ, sè n÷ cao h¬n sè nam. ë ViÖt Nam theo sè liÖu tæng ®iÒu tra d©n sè lÇn thø nhÊt (1/4/1979), tû sè giíi lµ 94,2 (nghÜa lµ cã 94,2 nam trªn 100 n÷). Tíi thêi ®iÓm tæng ®iÒu tra d©n sè lÇn 2 (1/4/1989), tû sè giíi lµ 94,7 vµ kÕt qu¶ ®iÒu tra d©n sè toµn quèc lÇn thø 3 (1/4/1999), tû sè giíi lµ 96,7. Theo thêi gian vµ kh«ng gian, tû sè giíi ë n−íc ta còng cã sù thay ®æi. Theo c¸c sè liÖu thèng kª, tû sè giíi tÝnh cña n−íc ta ®· liªn tôc t¨ng lªn vµ ®¹t ®−îc møc 96,7 vµo n¨m 1999. NÕu ph©n theo vïng, tû sè giíi cã sù kh¸c nhau râ rÖt. T©y Nguyªn lµ vïng cã tû sè giíi cao nhÊt trong c¶ n−íc: 102,69, duyªn h¶i Nam Trung Bé vµ ®ång b»ng s«ng Hång tû sè nµy lµ 95,2. Së dÜ cã sù kh¸c biÖt vÒ tû sè giíi ë ViÖt Nam lµ do hËu qu¶ cña c¸c cuéc chiÕn tranh, do nam giíi ph¶i lao ®éng nhiÒu h¬n, lµm nh÷ng c«ng viÖc nÆng nhäc h¬n 46
nªn tuæi thä th−êng thÊp h¬n so víi n÷. MÆt kh¸c, viÖc chuyÓn c− còng ¶nh h−ëng tíi tû sè giíi gi÷a c¸c vïng. Nh÷ng tØnh cã tû sè nhËp c− cao ®Òu cã tû sè giíi tÝnh cao. Nh÷ng tØnh cã tû sè giíi tÝnh cao nh− §¾c L¾c (103,31), Gia Lai (101,69), Kon Tum (101,31), Lai Ch©u (101,10), S¬n La (100,67), Hµ Néi (100,10). Qu¶ng Ninh tuy kh«ng cã tû lÖ nhËp c− cao nh−ng lµ vïng khai th¸c than vµ c«ng nghiÖp nÆng nªn cã tû sè giíi cao nhÊt c¶ n−íc (104,20). Thµnh phè Hå ChÝ Minh víi sè nhËp c− kh¸ lín nh−ng tû sè giíi l¹i thÊp nhÊt (92,79) v× thµnh phè nµy cã kh¶ n¨ng cung cÊp nhiÒu viÖc lµm cho n÷ ë c¸c ngµnh c«ng nghiÖp nhÑ vµ dÞch vô. Sù chªnh lÖch vÒ giíi cßn thÓ hiÖn râ theo nhãm tuæi: - §é tuæi < 15 cã tû sè giíi lµ 105/100. - Tõ ®é tuæi 15 ®Õn 65 sè n÷ v−ît qu¸ sè nam. Tuæi cµng cao kho¶ng c¸ch gi÷a sè nam vµ sè n÷ cµng râ. b) KÕt cÊu theo ®é tuæi: Nghiªn cøu d©n sè theo giíi vµ tuæi trªn ph¹m vi c¶ n−íc vµ trong tõng vïng cã ý nghÜa quan träng v× nã thÓ hiÖn tæng hîp t×nh h×nh sinh tö, tuæi thä, kh¶ n¨ng ph¸t triÓn d©n sè vµ nguån lao ®éng. KÕt cÊu d©n sè theo tuæi vµ giíi tÝnh ®−îc biÓu hiÖn qua th¸p d©n sè hay th¸p tuæi. H×nh d¹ng cña th¸p tuæi cho thÊy ViÖt Nam lµ n−íc cã d©n sè trÎ. Nghiªn cøu d©n c− lao ®éng kh«ng thÓ kh«ng quan t©m tíi mèi t−¬ng quan gi÷a tæng sè ng−êi d−íi tuæi vµ trªn tuæi lao ®éng so víi sè ng−êi ë tuæi lao ®éng ®ã chÝnh lµ tû sè phô thuéc. ë ViÖt Nam, tû sè phô thuéc cßn kh¸ cao so víi c¸c n−íc ph¸t triÓn trªn thÕ giíi vµ khu vùc. N¨m 1999 tû sè nµy lµ 68,6 (cø 100 ng−êi trong ®é tuæi lao ®éng ph¶i nu«i 68,6 ng−êi ë hai nhãm tuæi kia). III. Ph©n bè d©n c− vµ sö dông nguån lao ®éng 3.1. Ph©n bè d©n c− 3.1.1. T×nh h×nh chung: Sù ph©n bè d©n c− phô thuéc vµo c¸c nh©n tè tù nhiªn, kinh tÕ - x· héi, lÞch sö… Song chóng t¸c ®éng kh¸c nhau tuú theo thêi gian vµ kh«ng gian cô thÓ ®Ó t¹o nªn bøc tranh d©n c−. 47
Theo sè liÖu tæng ®iÒu tra d©n sè ngµy 1/4/1999, víi d©n sè 76,3 triÖu ng−êi sèng trªn diÖn tÝch 330.000 km2, mËt ®é d©n sè trung b×nh toµn quèc lµ 231 ng−êi/km2. MËt ®é d©n sè n−íc ta cao h¬n mËt ®é d©n sè thÕ giíi cïng n¨m 1999 lµ 5,7 lÇn vµ v−ît xa c¸c n−íc l¸ng giÒng trong khu vùc (Lµo 23 ng−êi/km2; Campuchia 61,2 ng−êi/km2; Malaixia 67,6 ng−êi/km2; Th¸i Lan 120 ng−êi/km2). TÝnh chÊt kh«ng hîp lý trong sù ph©n bè d©n c− gi÷a c¸c vïng (sè liÖu n¨m 1999) Sù chªnh lÖch vÒ mËt ®é C¸c vïng MËt ®é So víi c¶ Gi÷a tØnh cã mËt ®é cao nhÊt n−íc vµ tØnh cã mËt ®é thÊp nhÊt (ng−êi/km2) (ng−êi/km2) T©y B¾c 62 - 169 130 Hoµ B×nh 164 Lai Ch©u 34 §«ng B¾c 162 - 69 333 B¾c Giang 390 B¾c C¹n 57 §ång b»ng s«ng Hång 1180 + 949 2246 Hµ Néi 2883 Ninh B×nh 637 B¾c Trung Bé 196 - 35 211 Thanh Ho¸ 310 Qu¶ng B×nh 99 Duyªn h¶i Nam Trung Bé 195 - 36 416 §µ N½ng 548 Qu¶ng Nam 132 T©y Nguyªn 67 - 164 58 §¾c L¾c 90 Kon Tum 32 §«ng Nam Bé 285 + 54 2315 Tp. HCM 2410 B×nh Ph−íc 95 §BSCL 408 + 177 471 TiÒn Giang 686 Cµ Mau 215 48
3.1.2. Sù ph©n bè d©n c− ë ®ång b»ng: §ång b»ng lµ n¬i d©n c− tËp trung ®«ng nhÊt, víi ch−a ®Çy 1/4 diÖn tÝch tù nhiªn ®· tËp trung h¬n 3/ 4 d©n sè cña c¶ n−íc. §ång b»ng s«ng Hång víi diÖn tÝch 14685,5 km2 (tõ n¨m 1999 vÒ mÆt hµnh chÝnh bao gåm c¶ VÜnh Phóc vµ B¾c Ninh) lµ ®Þa bµn c− tró cña 16.334.434 ng−êi. D©n tËp trung ®«ng nhÊt ë khu vùc trung t©m (Hµ Néi 2883 ng−êi/ km2; H−ng Yªn 1201 ng−êi/km2; Th¸i B×nh 1183 ng−êi/km2; H¶i Phßng 1113 ng−êi/km2). MËt ®é d©n sè cao cã quan hÖ trùc tiÕp víi nÒn n«ng nghiÖp th©m canh lóa n−íc vµ c¬ cÊu ngµnh nghÒ ®a d¹ng. Sù hiÖn diÖn cña c¸c thµnh phè, trung t©m c«ng nghiÖp, dÞch vô lín còng gãp phÇn lµm t¨ng mËt ®é d©n sè cña ®ång b»ng. Vùa lóa lín nhÊt cña c¶ n−íc - §ång b»ng s«ng Cöu Long víi diÖn tÝch 39.569,9 km2 lµ n¬i c− tró cña 16.132.024 ng−êi. Nh÷ng tØnh cã mËt ®é cao lµ TiÒn Giang (686 ng−êi/km2); VÜnh Long (680 ng−êi/km2); CÇn Th¬ (611 ng−êi /km2). HÖ thèng ®ång b»ng duyªn h¶i miÒn Trung nhá hÑp, tiÒm n¨ng n«ng nghiÖp kh«ng lín nªn mËt ®é d©n sè thÊp h¬n so víi §ång b»ng s«ng Hång vµ §ång b»ng s«ng Cöu Long. ë c¸c ®ång b»ng cña ViÖt Nam ®Êt ®ai cã h¹n, mËt ®é d©n sè cao ®· g©y rÊt nhiÒu khã kh¨n trong viÖc t¹o ®ñ c«ng ¨n viÖc lµm, ®¶m b¶o c¸c nhu cÇu ®êi sèng vµ phóc lîi x· héi cña ng−êi d©n. 3.1.3. Sù ph©n bè d©n c− ë trung du vµ miÒn nói: ViÖt Nam víi 3/4 diÖn tÝch lµ ®åi nói, n¬i ®©y d©n c− cßn th−a thít. §©y lµ ®Þa bµn c− tró cña c¸c téc ng−êi thiÓu sè víi tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ cßn thÊp so víi vïng ®ång b»ng ®Êt chËt ng−êi ®«ng. ë trung du miÒn nói, gÇn nh− ®Þa h×nh cµng lªn cao th× d©n sè cµng thÊp. ë §«ng B¾c, d©n c− t−¬ng ®èi ®«ng ®óc nh− B¾c Giang (390 ng−êi/km2); Phó Thä (361 ng−êi/km2). Trong khi ®ã c¸c tØnh vïng cao d©n th−a h¬n nh− B¾c C¹n (57 ng−êi/km2); Cao B»ng (73 ng−êi/km2); Hµ Giang (77 ng−êi/km2); Lai Ch©u (34 ng−êi/km2). T©y Nguyªn víi tµi nguyªn ®Êt bazan nh−ng d©n c− qu¸ th−a thít, lµ n¬i cã mËt ®é d©n sè thÊp nhÊt ViÖt Nam (Kon Tum 32 ng−êi/km2). 3.1.4. Sù ph©n bè d©n c− ë thµnh thÞ vµ n«ng th«n: ViÖt Nam lµ mét n−íc n«ng nghiÖp h×nh thµnh tõ l©u ®êi nh−ng bÞ chÕ ®é thùc d©n phong kiÕn thèng trÞ l©u dµi, k×m h·m sù ph¸t triÓn kinh tÕ, mÆt kh¸c ph¶i chÞu 49
chiÕn tranh liªn miªn nªn hÖ thèng thµnh phè cña ViÖt Nam võa Ýt l¹i võa chËm ph¸t triÓn. Tr−íc n¨m 1975, môc ®Ých vµ sù h×nh thµnh ®« thÞ ë c¸c tØnh phÝa B¾c vµ phÝa Nam hoµn toµn kh¸c nhau. PhÝa B¾c, qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ ®· thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña mét sè ®« thÞ. ë phÝa Nam d©n c− dån vÒ khu vùc ®« thÞ ®Ó l¸nh n¹n vµ lµm ¨n sinh sèng. V× vËy vµo thêi ®iÓm tr−íc n¨m 1975, tû lÖ d©n sè ®« thÞ ë miÒn B¾c lµ 21,3%, miÒn Nam lµ 31,3%. Sau ngµy thèng nhÊt ®Êt n−íc, sè d©n thµnh thÞ gi¶m nhanh do viÖc håi h−¬ng cña d©n c− c¸c thµnh phè lín ë miÒn Nam, do ®iÒu ®éng lao ®éng vµ di c− ®i x©y dùng c¸c vïng kinh tÕ míi. Vµo ®Çu nh÷ng n¨m 1980 thÕ kû XX, cïng víi ®−êng lèi ®æi míi, nÒn kinh tÕ thùc hiÖn c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc lµm cho d©n sè thµnh thÞ t¨ng dÇn. Tíi thêi ®iÓm 1/4/1999, d©n sè sèng ë thµnh thÞ lµ 23,5 %. D©n sè ë n«ng th«n qu¸ lín ph¶n ¸nh tr×nh ®é thÊp cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ vµ ph¸t triÓn chËm cña nhãm ngµnh kinh tÕ dÞch vô. Sù ph©n bè d©n c− n«ng th«n vµ thµnh thÞ còng kh¸c nhau gi÷a c¸c vïng. §«ng Nam Bé lµ vïng cã sè d©n thµnh thÞ cao nhÊt (49,98%) vµ B¾c Trung Bé lµ vïng cã sè d©n thµnh thÞ thÊp nhÊt (12,31%). Mét sè tØnh thµnh phè cã sè d©n tËp trung ®«ng ë thµnh thÞ ®ã lµ: Thµnh phè Hå ChÝ Minh (83,47%), §µ N½ng (78,63%), Hµ Néi (57,56%), Bµ RÞa - Vòng Tµu (41,56%), Qu¶ng Ninh (44,14%). Ng−îc l¹i mét sè tØnh thµnh cã tû lÖ d©n thµnh thÞ qu¸ thÊp so víi d©n ë n«ng th«n: Th¸i B×nh (5,78%), Hµ Nam (6,09%), Hµ T©y (7,99%)… C«ng nghiÖp hãa trong t−¬ng lai sÏ t¹o ®iÒu kiÖn gi¶m dÇn sù chªnh lÖch vÒ ph©n bè d©n c− gi÷a thµnh thÞ vµ n«ng th«n. 3.2. Nguån lao ®éng 3.2.1. Sè l−îng nguån lao ®éng: Do tû suÊt gia t¨ng tù nhiªn cña d©n sè qua c¸c thêi kú ë ViÖt Nam cao nªn nguån lao ®éng t¨ng lªn nhanh. Thêi kú 1960 - 1975 tû lÖ t¨ng nguån lao ®éng lµ 3,2 %, thêi kú 1975 - 1980 (3,37%), thêi kú 1980 - 1985 (3,36%), thêi kú 1986 ®Õn nay (3,55%). 50
Nguån lao ®éng t¨ng nhanh ®· g©y nhiÒu khã kh¨n cho vÊn ®Ò gi¶i quyÕt viÖc lµm cho ng−êi lao ®éng. §iÒu ®ã ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng gi¶i ph¸p nh»m sö dông cã hiÖu qu¶ nguån lao ®éng n−íc ta hiÖn nay còng nh− trong t−¬ng lai. 3.2.2. ChÊt l−îng nguån lao ®éng: Sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña mçi n−íc, cña tõng vïng phô thuéc vµo quy m« d©n sè ho¹t ®éng kinh tÕ, chÊt l−îng, tÝnh æn ®Þnh vµ sù th−êng xuyªn cña viÖc lµm. §ã lµ c¬ së cho viÖc ho¹ch ®Þnh chiÕn l−îc ph¸t triÓn vµ c¸c chÝnh s¸ch cña mçi quèc gia. D©n sè ho¹t ®éng kinh tÕ (lùc l−îng lao ®éng) ë ViÖt Nam, n÷ chiÕm 50% (tÝnh trong c¶ n−íc) trong ®ã khu vùc thµnh thÞ lµ 48,6%, khu vùc n«ng th«n lµ 50,37%. D©n sè ho¹t ®éng kinh tÕ nÕu chia theo nhãm tuæi th× nhãm trung niªn ngµy mét t¨ng nhanh, nhãm lao ®éng trÎ vµ cao tuæi ngµy cµng gi¶m. VÒ tr×nh ®é häc vÊn, chuyªn m«n kü thuËt cña lùc l−îng lao ®éng trong c¶ n−íc ngµy cµng ®−îc n©ng cao. Tû lÖ ng−êi ch−a biÕt ch÷, ch−a tèt nghiÖp cÊp I gi¶m nhanh, sè ng−êi tèt nghiÖp cÊp II, III t¨ng lªn liªn tôc. Nh÷ng chuyÓn biÕn tÝch cùc vÒ tr×nh ®é häc vÊn sÏ t¹o nhiÒu thuËn lîi cho viÖc ®Èy m¹nh c¸c ho¹t ®éng ®µo t¹o nghÒ, gi¶i quyÕt viÖc lµm, t¹o thªm viÖc lµm míi cho lùc l−îng lao ®éng. Tuy nhiªn tr×nh ®é häc vÊn cßn cã sù ph©n ho¸ gi÷a n«ng th«n vµ thµnh thÞ, gi÷a c¸c vïng. Tr×nh ®é chuyªn m«n kü thuËt cña lùc l−îng lao ®éng ë ViÖt Nam cßn thÊp (sè ng−êi cã tr×nh ®é tõ s¬ cÊp trë lªn tíi tiÕn sÜ chiÕm 13,11% trong lùc l−îng lao ®éng). ë khu vùc thµnh thÞ, quy m« vµ tèc ®é t¨ng sè lao ®éng cã tr×nh ®é chuyªn m«n kü thuËt cao h¬n h¼n khu vùc n«ng th«n (chiÕm 33,7% trong lùc l−îng lao ®éng, cßn ë n«ng th«n chØ chiÕm 8,06%). MÆc dï chÊt l−îng nguån lao ®éng cña n−íc ta ngµy cµng ®−îc n©ng cao, lùc l−îng lao ®éng cã kü thuËt ngµy cµng t¨ng song tr−íc yªu cÇu cña c«ng cuéc ®æi míi kinh tÕ x· héi th× lùc l−îng lao ®éng trong c¸c ngµnh kinh tÕ quèc d©n cßn Ýt vµ cßn yÕu, nhiÒu ngµnh s¶n xuÊt chñ yÕu lao ®éng kü thuËt cßn chiÕm tû träng thÊp. 3.2.3. Ph©n bè vµ sö dông lao ®éng: a) Ph©n bè vµ sö dông nguån lao ®éng theo c¸c ngµnh kinh tÕ: N¨m 2001, sè lao ®éng lµm viÖc trong c¸c ngµnh kinh tÕ lµ 36.701.800 ng−êi (n¨m 2000), th× 63,6% lµm viÖc trong khu vùc n«ng l©m ng− nghiÖp; 12,5% trong c«ng nghiÖp vµ x©y dùng; 24,1% trong c¸c ngµnh dÞch vô. Nh− vËy c«ng cuéc ®æi 51
míi ®ang tõng b−íc lµm thay ®æi viÖc sö dông lao ®éng x· héi, nh−ng sù ph©n c«ng lao ®éng theo ngµnh ë n−íc ta cßn chËm chuyÓn biÕn. ViÖc sö dông lao ®éng ph©n theo c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ®· cã chuyÓn biÕn râ rÖt. ViÖc ®a d¹ng ho¸ c¸c h×nh thøc së h÷u, c¸c h×nh thøc tæ chøc s¶n xuÊt t¹o ra c¸c ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho sù h×nh thµnh, tån t¹i vµ ph¸t triÓn mét nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn. Lao ®éng trong thµnh phÇn kinh tÕ quèc doanh gi¶m, chuyÓn sang khu vùc kinh tÕ tËp thÓ vµ t− nh©n, c¸ thÓ. Sù chuyÓn dÞch lao ®éng gi÷a c¸c thµnh phÇn kinh tÕ diÔn ra râ nÐt trong c«ng nghiÖp vµ th−¬ng nghiÖp. Trong n«ng nghiÖp, víi “kho¸n 10”, giao quyÒn sö dông ®Êt l©u dµi cho c¸c hé n«ng d©n, ®Êu thÇu, kho¸n ruéng ®Êt… ®· xuÊt hiÖn c¸c n«ng tr¹i s¶n xuÊt n«ng s¶n hµng ho¸. Nh÷ng chuyÓn biÕn ®ã ®· cho phÐp t¹o ra sù ph©n c«ng lao ®éng míi ë n«ng th«n, t¹o ra nh÷ng thay ®æi x· héi s©u s¾c trong n«ng th«n ViÖt Nam . b) Ph©n bè d©n c− vµ sö dông nguån lao ®éng theo vïng: Tõ sau n¨m 1954, nhÊt lµ tõ sau ngµy thèng nhÊt ®Êt n−íc, chóng ta ®· tõng b−íc c¶i t¹o sù ph©n bè d©n c− vµ nguån lao ®éng kh«ng hîp lý gi÷a c¸c vïng trong n−íc b»ng c¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ë nh÷ng vïng Ýt d©n, thiÕu lao ®éng song cßn nhiÒu tiÒm n¨ng (miÒn nói, trung du, cao nguyªn), t¹o søc thu hót d©n c− vµ nguån lao ®éng tõ c¸c vïng ®«ng d©n, Ýt tiÒm n¨ng (c¸c tØnh ®ång b»ng, c¸c thµnh phè ®«ng d©n). Cïng víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi chung ta ®· thùc hiÖn c¸c ®Þnh h−íng di chuyÓn d©n c− chñ yÕu sau: - H−íng di chuyÓn d©n c− tõ ®ång b»ng lªn miÒn nói vµ cao nguyªn. NhiÒu khu c«ng nghiÖp míi, nhiÒu xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i, nhiÒu n«ng tr−êng, l©m tr−êng vµ c¸c khu kinh tÕ míi ®−îc x©y dùng cïng víi viÖc ph¸t triÓn giao th«ng vËn t¶i, th−¬ng m¹i… ë miÒn nói trung du ®· thu hót hµng triÖu lao ®éng tõ c¸c tØnh ®ång b»ng B¾c Bé, c¸c thµnh phè lªn T©y B¾c, ViÖt B¾c ®· lµm cho mËt ®é d©n sè ë nhiÒu tØnh trung du, miÒn nói t¨ng râ rÖt. - H−íng di chuyÓn d©n c− tõ §«ng sang T©y. §©y lµ h−íng phæ biÕn trªn ph¹m vi c¶ n−íc, ë c¸c tØnh phÝa B¾c luång di chuyÓn nµy trïng víi luång chuyÓn d©n tõ ®ång b»ng lªn miÒn nói. ë miÒn Nam tõ sau ngµy miÒn Nam hoµn toµn gi¶i phãng, luång di chuyÓn nµy nh»m ph¸t triÓn kinh tÕ T©y Nguyªn vµ c¸c tØnh miÒn T©y Nam Bé. - H−íng di chuyÓn d©n c− tõ B¾c vµo Nam ®· h×nh thµnh tõ l©u ®êi. Tõ sau n¨m 1975, luång di chuyÓn nµy ®· ®−îc xóc tiÕn m¹nh h¬n ®Ó khai th¸c c¸c nguån lùc vµ ph¸t triÓn kinh tÕ c¸c tØnh phÝa Nam. 52
Ngoµi ba h−íng chñ yÕu trªn cßn cã c¸c h−íng di chuyÓn d©n kh¸c: + Di chuyÓn d©n tõ n«ng th«n ra thµnh thÞ do ph¸t triÓn cña ngµnh c«ng nghiÖp vµ dÞch vô. + Di chuyÓn d©n c− tõ vïng nói cao xuèng vïng nói thÊp do thùc hiÖn phong trµo ®Þnh canh ®Þnh c− ®èi víi ®ång bµo c¸c téc ng−êi thiÓu sè. + Di chuyÓn d©n c− tõ néi ®Þa ra vïng ven biÓn vµ h¶i ®¶o ®Ó khai th¸c c¸c tiÒm n¨ng cña biÓn. c) Ph−¬ng h−íng ph©n bè d©n c− vµ sö dông nguån lao ®éng: Trong thêi gian tíi (n¨m 2010), viÖc ph©n bè d©n c− vµ sö dông nguån lao ®éng nh»m ®iÒu hoµ søc lao ®éng gi÷a c¸c vïng trong n−íc lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng trong chiÕn l−îc æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ë ViÖt Nam . Di chuyÓn d©n c− néi vïng g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh ph©n bæ l¹i lùc l−îng s¶n xuÊt trong c¶ n−íc, chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ cña c¸c vïng l·nh thæ. - H−íng ph©n bæ vµ sö dông lao ®éng ë n−íc ta nh− sau: + XuÊt ph¸t tõ nhiÖm vô vµ tiÒm n¨ng cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cÇn sö dông lao ®éng theo hai h−íng: Mét lµ th©m canh trªn c¬ së ®Çu t− thªm lao ®éng trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch, hai lµ t¨ng vô trªn nh÷ng diÖn tÝch cã thÓ t¨ng ®−îc ®ång thêi tËn dông tèi ®a diÖn tÝch ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®Ó t¹o thªm viÖc lµm vµ ph©n bè l¹i lao ®éng vµ d©n c−. + Riªng ngµnh l©m nghiÖp, lao ®éng cßn chiÕm tû träng rÊt thÊp v× vËy cÇn t¨ng c−êng, bæ sung lùc l−îng lao ®éng cho l©m nghiÖp (dù kiÕn lao ®éng l©m nghiÖp ph¶i chiÕm tíi 15% lùc l−îng lao ®éng x· héi). T¨ng lùc l−îng lao ®éng trong l©m nghiÖp cã ý nghÜa to lín ®Ó ph¸t triÓn nghÒ rõng, ®Þnh canh ®Þnh c− cã hiÖu qu¶ ®èi víi ®ång bµo c¸c téc ng−êi thiÓu sè. + Ph¸t triÓn toµn diÖn kinh tÕ biÓn nh»m khai th¸c c¸c tiÒm n¨ng to lín cña biÓn ®ång thêi gãp phÇn gi¶i quyÕt viÖc lµm cho sè l−îng lao ®éng ch−a cã viÖc lµm hiÖn nay. + Lao ®éng trong ngµnh c«ng nghiÖp dù kiÕn chiÕm kho¶ng 17% lao ®éng toµn x· héi. ViÖc t¨ng c−êng lùc l−îng lao ®éng trong c«ng nghiÖp cã ý nghÜa quan träng trong c«ng cuéc c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ cña ®Êt n−íc. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ, khèi kinh tÕ dÞch vô cÇn ®−îc ®Çu t− lao ®éng ®óng møc bëi lÏ ®©y lµ ngµnh thu hót nhiÒu lao ®éng, lµ ngµnh cã nhiÒu −u thÕ vµ hoµn toµn cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn ë ViÖt Nam hiÖn nay còng nh− sau nµy. 53