Đặc điểm hình thái và vi hoặc của cây cà trái vàng (Solanum viarum dun) ở Miền Nam Việt Nam

Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI VÀ VI HỌC CỦA CÂY CÀ TRÁI VÀNG<br /> (SOLANUM VIARUM DUN.) Ở MIỀN NAM VIỆT NAM<br /> Liêu Hồ Mỹ Trang*, Hồ Thị Bích Hằng*<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Đặt vấn đề: Cây Cà trái vàng được các tài liệu trong nước mô tả là cây có hoa màu tím hay lam, lưỡng tính,<br /> bao phấn màu vàng với tên khoa học là Solanum xanthocarpum Schrad.&Wendl. hay S. virginianum L.. Tuy<br /> nhiên, cây Cà trái vàng mọc phổ biến nhiều nơi như Lang Bian, Đức Trọng, Lâm Hà, Bảo Lộc, Đơn Dương, Lạc<br /> Dương và Pleiku thì lại có hoa trắng và bao phấn trắng. Vũ Văn Hợp(8) xác định cây Cà trái vàng ở Việt Nam có<br /> tên khoa học là Solanum viarum Dun., không phải S. xanthocarpum Schrad.&Wendl., và cũng mô tả có hoa màu<br /> trắng. Để góp phần làm sáng tỏ tên khoa học của cây Cà trái vàng chúng tôi tiến hành khảo sát đặc điểm hình thái<br /> và cấu tạo vi học.<br /> Phương pháp nghiên cứu: Mô tả và chụp hình các đặc điểm hình thái và vi học. Xác định tên khoa học dựa<br /> trên các khóa định loài và so sánh với các tài liệu.<br /> Kết quả: Cà trái vàng mọc phổ biến tại một số tỉnh miền Nam Việt Nam là cây bụi đứng, phân nhiều cành<br /> lòa xòa. Thân đầy lông và gai. Lá đơn, mọc so le, đoạn mang hoa có hai lá không đều, mọc vuông góc thành đôi;<br /> phiến lá thường có gốc lệch, đầy lông và gai. Hoa màu trắng, mọc riêng lẻ ở giữa lóng và họp thành xim hình bò<br /> cạp; hoa riêng lẻ và hoa ở gốc xim là hoa lưỡng tính, có khả năng kết quả; các hoa còn lại trong cụm hoa là hoa<br /> đực. Đài hợp. Tràng hình bánh xe. Nhị đính trên ống tràng, bao phấn xếp chụm thành một ống quanh vòi nhụy,<br /> mở bằng lỗ ở đỉnh. Lá noãn 2, đặt lệch, dính nhau thành bầu trên 2 ô, thai tòa lồi. Quả mọng, hạt hình dĩa, mầm<br /> cong. Vi phẫu thân rất nhiều lông che chở đa bào thẳng và lông tiết, mô dày có khuyết dẹt, libe quanh tủy, tinh<br /> thể calci oxalat dạng cát. Vi phẫu lá có 3 dạng lông che chở.<br /> Kết luận: Cây Cà trái vàng mọc phổ biến ở một số tỉnh miền Nam Việt Nam có tên khoa học là Solanum<br /> viarum Dun., thuộc họ Cà (Solanaceae).<br /> Từ khóa: Solanum viarum Dun., hình thái, vi học.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> MORPHOLOGICAL AND ANATOMICAL CHARACTERISTICS<br /> OF CA TRAI VANG (SOLANUM VIARUM DUN.) IN SOUTH VIETNAM<br /> Lieu Ho My Trang, Ho Thi Bich Hang<br /> * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 18 - Supplement of No 2 - 2014: 457 - 463<br /> Background: The Ca trai vang plant growing popularity in many areas of South Vietnam, recorded in many<br /> documents with the scientific name is Solanum xanthocarpum Schrad. & Wendl. or S. virginianum L., blue or<br /> purple flowers, bisexual, yellow anthers,. However, in the places mentioned above that a plant Ca trai vang with<br /> white flowers, bisexual and andromonoecious, white anthers, grown popular everywhere. Vu Van Hop (4) to<br /> determine Vietnam's Ca trai vang scientific name is Solanum viarum Dun.. We surveyed the morphological<br /> and anatomical characteristics of the Ca trai vang plant with white flowers to help clarify the scientific name.<br /> Research methods: Description and photograph of morphological and anatomical characteristics. The<br /> scientific name of species is determined by relying on the documents and comparing morphological characteristics<br /> of the tree survey.<br /> Khoa Dược, ĐH Y Dược TP.HCM<br /> Tác giả liên lạc: DS. Liêu Hồ Mỹ Trang<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Học<br /> <br /> ĐT: 0909269326 Email: lieuhomytrang@gmail.com<br /> <br /> 457<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> <br /> Results: The scientific name of Ca trai vang is Solanum viarum Dun.. Morphological characteristics:<br /> Subshrubs, erect, armed, tomentose. Stems and branches terete, densely and evenly pubescent, armed with<br /> recurved prickles and sometimes with needlelike prickles. Leaves unequal paired, with prickles and hairs on both<br /> surfaces. Inflorescences extra-axillary, flowers solitary or racemes. Flowers bisexual or andromonoecious, only<br /> basal ones fertile, actinomorphe, 5 merous. Calyx campanulate, Corolla white, rotate. Stamens 5, inserted in the<br /> throat of the corolla tube; anthers connivent, dehiscing by apical pores. Gynoecium 2 carpelled. Ovary 2 locular,<br /> placentation axile. Berry yellow, globose. Seeds brown pale, lenticular, embryo curved. Anatomical characteristics:<br /> Hairs simple, branched rare. Internal phloem present. The calci oxalate crystals form sand.<br /> Conclusion: The scientific name of Ca trai vang growing popularity in many areas of South Vietnam is<br /> Solanum viarum Dun..<br /> Key words: Solanum viarum, morphology, anatomy.<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> <br /> KẾT QUẢ<br /> <br /> Cây Cà trái vàng được các tài liệu(3,7,6,4) mô<br /> tả có tên khoa học là Solanum xanthocarpum<br /> Schrad.&Wendl. hay S. virginianum L., hoa<br /> lưỡng tính, màu tím hay lam, bao phấn vàng,<br /> mọc phổ biến ở nhiều địa phương ở miền Nam<br /> Việt Nam như Lang Bian, Đức Trọng, Lâm Hà,<br /> Bảo Lộc, Đơn Dương, Lạc Dương và Pleiku.<br /> Tuy nhiên thực địa chỉ thấy một loài Cà trái<br /> vàng có hoa lưỡng tính và hoa đực, màu trắng,<br /> bao phấn trắng, mọc phổ biến khắp nơi. Vũ<br /> Văn Hợp(8) xác định cây Cà trái vàng của Việt<br /> Nam có tên khoa học là Solanum viarum Dun.,<br /> không phải S. xanthocarpum Schrad.&Wendl.,<br /> và cũng mô tả có hoa màu trắng. Để góp phần<br /> làm sáng tỏ tên khoa học của cây Cà trái vàng<br /> chúng tôi tiến hành khảo sát đặc điểm hình<br /> thái và cấu tạo vi học.<br /> <br /> Đặc điểm hình thái<br /> <br /> Lang Bian, các huyện Đức Trọng, Lâm Hà, Bảo<br /> <br /> Cây Cà trái vàng là cây bụi đứng, cao 50-80<br /> cm, phân nhiều cành lòa xòa. Thân đầy lông<br /> và gai; gai có gốc xanh lục nhạt, chuyển dần<br /> lên phía trên màu vàng rồi vàng sậm, cong hay<br /> thẳng; gai cong nhiều hơn, nhọn sắc và cứng<br /> khỏe, dài 5-9 mm và rộng 3-4 mm; gai thẳng ít<br /> hơn, như kim, dài 2-5 mm và rộng 0,7-1 mm.<br /> Lá đơn, mọc so le, không có lá kèm; đoạn<br /> mang hoa có hai lá không đều, mọc vuông góc<br /> thành đôi. Cuống lá có gai. Phiến lá hình xoan<br /> tam giác, kích thước 11-12 x 10-12,5 cm, gốc<br /> hình tim, đối xứng hay lệch nhau một đoạn 1-2<br /> mm, mỗi bên có 4-6 thùy cạn, không đều, đầy<br /> lông và gai trên cả hai mặt; gai chỉ có trên gân<br /> lá, luôn thẳng, cứng khỏe, đa số dài 15-20 mm,<br /> một số ít gai dài 4-10 mm. Hoa riêng lẻ ở giữa<br /> lóng và xim hình bò cạp 3-4 hoa ngoài nách lá,<br /> trong đó 1-2 hoa ở gốc đính sát vào thân. Hoa<br /> đều, mẫu 5, màu trắng; hoa riêng lẻ và hoa ở<br /> gốc xim là hoa lưỡng tính có khả năng kết quả;<br /> các hoa còn lại trong cụm hoa là hoa đực, rụng<br /> đi sau khi nở. (Hình 1).<br /> <br /> Lộc, Đơn Dương, Lạc Dương và thị xã Pleiku.<br /> <br /> Hoa lưỡng tính<br /> <br /> PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> Mẫu vật dùng để nghiên cứu là mẫu cây tươi<br /> gồm các bộ phận: rễ, thân, lá, hoa và quả của cây<br /> Cà trái vàng hoa màu trắng mọc ở cao nguyên<br /> <br /> Mô tả đặc điểm hình thái, cấu tạo giải phẫu<br /> các cơ quan rễ, thân, lá và thành phần bột,<br /> minh họa bằng các hình chụp và các hình vẽ.<br /> Xác định tên khoa học theo các khóa định loài<br /> và phần mô tả đặc điểm trong các tài<br /> liệu(3,7,6,8,4,2,1,4).<br /> <br /> 458<br /> <br /> Hoa nở có đường kính 18-22 mm, phủ đầy<br /> lông dài tương tự ở thân; cuống hoa và mặt<br /> ngoài lá đài có gai thưa. Đài hình chén, dài 4-5<br /> mm, lá đài có một gân dọc ở giữa nổi gồ lên,<br /> tiền khai van. Tràng hình bánh xe, dài 12-13<br /> mm; thùy tràng hình bầu dục thuôn đầu nhọn,<br /> giữa thùy có một gân dọc màu trắng hơi xanh,<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> tiền khai van. Nhị 5, đều nhau, rời, đính ở<br /> quả non màu trắng có rằn ri xanh lục như hình<br /> họng tràng. Chỉ nhị dài 1 mm, màu trắng,<br /> mạng lưới bao kín quả; quả chín màu vàng,<br /> nhẵn. Bao phấn thuôn dài, gốc phình và đầu<br /> hình cầu hơi bẹp, đường kính 2,3-2,6 cm, mặt<br /> tóp nhọn, dài 7,5 mm, màu trắng, 2 ô, hướng<br /> ngoài có lông mịn. Đài trên quả dày, có lông<br /> trong, đính đáy, mở bằng lỗ ở đỉnh, xếp chụm<br /> và gai thưa. Hạt nhiều, màu vàng sậm, nhẵn,<br /> vào nhau tạo thành ống bao quanh vòi nhụy.<br /> hình dĩa, đường kính 2 mm. (Hình 1, 2, 3).<br /> Hạt phấn rời, hình đa giác, đường kính 22,5-25<br /> Hoa đực<br /> µm. Lá noãn 2, đặt lệch, dính nhau thành bầu<br /> Cấu tạo gần giống hoa kết quả nhưng khác ở<br /> 2 ô, một ô to và một ô hơi nhỏ hơn, mỗi ô<br /> những đặc điểm sau: đa số các bộ phận có kích<br /> nhiều noãn; giá noãn lồi thành trục hẹp, đầu<br /> thước nhỏ hơn, cơ quan sinh sản cái không phát<br /> trục chia hai nhánh ngắn và dày. Bầu trên,<br /> triển, bầu nhỏ, vòi nhụy ngắn và ẩn dưới gốc các<br /> đường kính 2 mm, nhiều lông trắng. Vòi nhụy<br /> nhị (Hình 1, 2).<br /> dài 8,5-9 mm. Quả mọng, thường từng đôi;<br /> Bảng 1. Những điểm khác biệt giữa hoa kết quả và hoa không kết quả<br /> Đặc điểm<br /> Đường kính hoa nở (mm)<br /> Cuống hoa<br /> - Dài (mm)<br /> - Đường kính (mm)<br /> Đài hoa<br /> - Dài (mm)<br /> - Đường kính ống đài (mm)<br /> Tràng hoa<br /> - Dài (mm)<br /> - Chiều dài ống tràng (mm)<br /> - Kích thước phiến (mm)<br /> Nhị<br /> - Dài (mm)<br /> - Chỉ nhị + Bao phấn (mm)<br /> Bầu noãn<br /> - Cao (mm)<br /> - Đường kính (mm)<br /> Vòi nhụy<br /> - Dài (mm)<br /> - So với ống bao phấn<br /> <br /> Hoa kết quả<br /> 18-22<br /> <br /> Hoa không kết quả<br /> 10-12<br /> <br /> 12-20<br /> 1,5<br /> <br /> 10-12<br /> 1<br /> <br /> 4 -5<br /> 2,5-3<br /> <br /> 2,5-3<br /> 1,5-2<br /> <br /> 12-13<br /> 1-1,5<br /> 9-10 x 2,5-3<br /> <br /> 10-11<br /> 1-1,5<br /> 8-9 x 2-2,5<br /> <br /> 8,5<br /> 1 + 7,5<br /> <br /> 8<br /> 1+7<br /> <br /> 2<br /> 1,5-2<br /> <br /> 1<br /> 1<br /> <br /> 8,5-9<br /> vượt ra khỏi ống 2-2,5 mm<br /> <br /> 1-1,5<br /> ẩn trong ống<br /> <br /> Cấu tạo giải phẫu<br /> Rễ: Bần 2-4 lớp, có khi hơn, tế bào hình chữ<br /> nhật dẹt, vách mỏng, các lớp phía ngoài<br /> thường bị rách tua tủa. Mô mềm vỏ có nhiều<br /> khuyết nhỏ. Nội bì đai caspary rõ. Trụ bì. Libe<br /> thành vòng quanh gỗ. Gỗ cấp 2 chiếm tâm. Gỗ<br /> cấp 1 xếp thành 4 bó dưới gốc tia ruột. Tinh<br /> thể calci oxalat dạng cát rất nhiều trong mô<br /> mềm vỏ và libe.<br /> Thân: Vi phẫu cắt ngang gần tròn. Biểu bì 1<br /> lớp tế bào gần như vuông hay chữ nhật, lớp<br /> cutin mỏng và phẳng, rải rác có thể có lỗ khí, rất<br /> nhiều lông che chở và lông tiết. Lông che chở<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Học<br /> <br /> mọc tua tủa, dài và thẳng, hiếm khi cong ở phía<br /> đầu, không phân nhánh, đầu nhọn, dài ngắn<br /> không đều, đa số có 2-3 tế bào xếp chồng lên<br /> nhau, rất ít khi có 4 tế bào, tế bào ở gốc thường<br /> hơi to và ngắn, các tế bào ở trên hẹp và dài hơn.<br /> Lông tiết 2 loại: (1) lông có chân dài 150-450 µm,<br /> 2-4 tế bào, tế bào ở gốc to và dài hơn tế bào ở<br /> trên, tế bào trên cùng chỉ ngắn bằng ¼-1/5 tế bào<br /> ở gốc, đầu đơn bào; (2) lông có chân dài 20-30<br /> µm và 1 tế bào, đầu 3-5 tế bào, dạng lông này có<br /> ít hơn. Ngay dưới biểu bì có một lớp tế bào mô<br /> mềm có kích thước tương tự hay nhỏ hơn tế bào<br /> mô dày, hình tròn hay hơi đa giác, chứa nhiều<br /> <br /> 459<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> <br /> lục lạp, xếp chừa những khuyết nhỏ. Mô dày góc<br /> 3-5 lớp tế bào hình đa giác, thường có những<br /> khuyết dẹt dài hay ngắn ở rải rác khắp cùng,<br /> thân càng già khuyết càng dài và rộng. Mô mềm<br /> vỏ đạo. Sợi trụ bì vách dày nhiều, thường xếp<br /> thành từng cụm nhỏ rải rác, ít khi riêng lẻ. Libe<br /> xếp vòng bao quanh gỗ. Gỗ cấp 2 liên tục thành<br /> vòng; mạch gỗ to, không đều; mô mềm gỗ tế bào<br /> <br /> hình đa giác, vách tẩm chất gỗ; tia ruột nhiều và<br /> rõ, gồm 1-2 dãy tế bào. Mạch gỗ cấp 1 rời rạc hay<br /> xếp thành bó, thường tập trung thành từng cụm<br /> to. Libe quanh tủy xếp thành cụm nhỏ. Cụm sợi<br /> mô cứng dưới libe quanh tủy. Mô mềm ruột<br /> đạo. Tinh thể calci oxalat dạng cát nhiều trong<br /> hạ bì, mô mềm và libe.<br /> <br /> Hình 1. Cây Cà trái vàng A: Cây, B: Cây có quả, C: Gai trên thân, D: Lá, E: Hoa, F: Hoa không kết quả,<br /> G: Cụm hoa xim, H: Đài, K: Hạt phấn, L: Mặt cắt ngang bầu của hoa lưỡng tính<br /> <br /> 460<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Hình 2. Hoa Cà trái vàng Hoa kết quả (A và B: Vòi nhụy dài vươn khỏi các bao phấn, C: Bộ nhụy) Hoa không<br /> kết quả (D và E: Vòi nhụy ngắn ẩn dưới các bao phấn, F: Bộ nhụy)<br /> <br /> Hình 3. Quả (A) và hạt (B) Cà trái vàng<br /> Lá: Gân giữa có lông che chở và lông tiết<br /> tương tự như ở thân. Mô dày góc, có khuyết dẹt.<br /> Mô mềm đạo. Libe và gỗ cấp xếp thành cung<br /> hình chữ U ở giữa, có libe quanh tủy. Tinh thể<br /> calci oxalat dạng cát nhiều trong mô mềm và<br /> libe. Phiến lá có rất nhiều lông che chở trên cả<br /> hai lớp biểu bì. Lông che chở 3 loại: (1) lông đa<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Học<br /> <br /> bào một dãy rất nhiều, tương tự như ở thân; (2)<br /> lông đơn bào ít; (3) lông đa bào phân nhánh chỉ<br /> có ở biểu bì dưới, 3-4 tế bào có vách dày xếp tỏa<br /> đều ra ba hướng hay tỏa hình chữ thập và sát<br /> với lớp biểu bì. Lông tiết rất ít, hai loại. Mô giậu<br /> 1 lớp tế bào. Tinh thể calci oxalat dạng cát.<br /> <br /> 461<br /> <br />