Đánh giá hiệu quả của bài thuốc bạch cập, bối mẫu, diên hồ sách, đại hoàng, cam thảo, mai mực trong điều trị viêm loét dạ dày – tá tràng

Y Học TP. Hồ Chí Minh * Phụ Bản Tập 23 * Số 4 * 2019 Nghiên cứu Y học<br /> <br /> <br /> ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ CỦA BÀI THUỐC<br /> BẠCH CẬP, BỐI MẪU, DIÊN HỒ SÁCH, ĐẠI HOÀNG, CAM THẢO, MAI MỰC<br /> TRONG ĐIỀU TRỊ VIÊM LOÉT DẠ DÀY – TÁ TRÀNG<br /> Võ Thị Trúc Phương*, Nguyễn Thị Bay**, Tạ Văn Trầm***<br /> TÓM TẮT<br /> Đặt vấn đề: Bài thuốc Bạch cập, Bối mẫu, Diên hồ sách, Đại hoàng, Cam thảo, Mai mực với tác dụng hoạt<br /> huyết, chỉ thống, thanh nhiệt, tả hỏa, sinh cơ, chỉ huyết và lý khí, giảm acid dạ dày, giảm đau. Nghiên cứu này<br /> nhằm đánh giá hiệu quả của bài thuốc Bạch cập, Bối mẫu, Diên hồ sách, Đại hoàng, Cam thảo, Mai mực trong<br /> điều trị viêm loét dạ dày tá tràng.<br /> Đối tượng và phương pháp nghiên cứu: Nghiên cứu được thiết kế theo phương pháp thử nghiệm lâm<br /> sàng mở, áp dụng trên 155 bệnh nhân trên 18 tuổi được chẩn đoán viêm loét dạ dày – tá tràng theo YHHĐ<br /> và YHCT, từ tháng 01 năm 2017 đến tháng 10 năm 2018 tại khoa Khám bệnh Bệnh viện Y học cổ truyền<br /> Tiền Giang.<br /> Kết quả: Bài thuốc nghiên cứu có tác dụng cải thiện các triệu chứng trên lâm sàng như: Giảm đau thượng<br /> vị được đánh giá theo thang điểm VAS. Sau điều trị hình ảnh nội soi trở về bình thường ở nhóm bài thuốc YHCT<br /> là 116/155 trường hợp. Trong đó hình ảnh nội soi của thể Khí trệ trở về bình thường là 51/76 trường hợp thấp<br /> hơn thể Hỏa uất là 65/79 trường hợp. Điều này chứng minh được rằng bài thuốc YHCT khi nghiên cứu có tác<br /> dụng kháng viêm, giảm đau và có thể điều trị hiệu quả thể bệnh Hỏa uất với hình ảnh nội sôi trở về bình thường<br /> là 65/79 trường hợp. Bài thuốc nghiên cứu không thấy tác dụng không mong muốn trên lâm sàng.<br /> Kết luận: Bài thuốc Bạch cập, Bối mẫu, Diên hồ sách, Đại hoàng, Cam thảo, Mai mực có tác dụng giảm<br /> đau, giảm viêm loét trên bệnh nhân viêm loét dạ dày tá tràng và không thấy tác dụng không mong muốn<br /> trên lâm sàng.<br /> Từ khóa: viêm loét dạ dày tá tràng, Bạch cập, Bối mẫu, Diên hồ sách, Đại hoàng, Cam thảo, Mai mực<br /> ABSTRACT<br /> EFFECT OF THE DECOCTION OF RHIZOMA BLETILLAE, BULBUS FRITILLARIAE,<br /> TUBER CORYDALIS, RHIZOMA RHEUM, RADIX GLYCYRRHIZA, OS SEPIA ON PEPTIC ULCER<br /> Vo Thi Truc Phuong, Nguyen Thi Bay, Ta Van Tram<br /> * Ho Chi Minh City Journal of Medicine * Supplement of Vol. 23 – No. 4 - 2019: 35 – 43<br /> Objectives: In Traditional Chinese Medicine, the herbal decoction of Rhizoma bletillae, Bulbus fritillariae,<br /> Tuber corydalis, Rhizoma rheum, Radix glycyrrhiza, Os sepia has effects of blood-regualting, heat-clearing, fire-<br /> sedating, muscle-generating, stop-bleeding, qi-regulating and stomach acid reducing. This study aims to evaluate<br /> the effect of the decoction of Rhizoma bletillae, Bulbus fritillariae, Tuber corydalis, Rhizoma rheum, Radix<br /> glycyrrhiza, Os sepia on peptic ulcer.<br /> Materials and Methods: This is an open-label trial of 155 patients aged 18 years, who were diagnosed with<br /> peptic ulcer at outpatient clinics, Traditional Medicine Hospital at Tien Giang province from January 2017 to<br /> October 2018.<br /> Results: In this study, the intervention group improved some clinical symptoms such as epigastric pain by<br /> <br /> *Trung tâm Y tế Gò Công Tây **Khoa Y Học Cổ Truyền, ĐH Y Dược TP. Hồ Chí Minh<br /> <br /> ***Bệnh viện Đa khoa Trung tâm Tiền Giang<br /> <br /> Tác giả liên lạc: BS. Võ Thị Trúc Phương ĐT: 0902748197 Email: bacsitrucphuong2016@gmail.com<br /> <br /> <br /> Chuyên Đề Y Học Cổ Truyền 35<br /> Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Phụ Bản Tập 23 * Số 4 * 2019<br /> <br /> VAS scale. Improvement of endoscopic images after treatment was seen in 116/155 cases, of which 51/76 cases are<br /> Qi-stagnation and 65/79 cases are Fire-stagnation. These results showed that the decoction has an anti-<br /> inflammatory, analgesic and effective in patients with Fire stagnation. The decoction did not show unwanted<br /> clinical effects.<br /> Conclusion: The decoction of Rhizoma bletillae, Bulbus fritillariae, Tuber corydalis, Rhizoma rheum,<br /> Radix glycyrrhiza and Os sepia have analgesic effects in patients with peptic ulcer, without causing any side<br /> effects.<br /> Keywords: peptic ulcer, Rhizoma bletillae, Bulbus fritillariae, Tuber corydalis, Rhizoma rheum, Radix<br /> glycyrrhiza, Os sepia<br /> ĐẶT VẤN ĐỀ vị làm tỳ mất vận hóa vị mất chức năng thu nạp<br /> dẫn đến khí trệ, hỏa uất dẫn đến đau bụng, đầy<br /> Viêm loét dạ dày tá tràng là một bệnh khá<br /> bụng, chậm tiêu, buồn nôn và nôn. Ngoài ra, tức<br /> phổ biến trong cộng đồng, chiếm khoảng 10%<br /> giận nhiều sẽ gây ảnh hưởng đến tạng can, làm<br /> dân số ở nhiều quốc gia. Ở Mỹ, hàng năm viêm<br /> can khí uất kết khí cơ mất thông sướng sẽ ảnh<br /> loét dạ dày tá tràng ảnh hưởng đến khoảng 4,5<br /> hưởng đến chức năng của tạng tỳ, vị. Nếu can<br /> triệu người. Khoảng 10% dân số Mỹ có bằng<br /> khí uất lâu ngày sẽ hóa hỏa, hỏa sẽ thiêu đốt tân<br /> chứng loét tá tràng tại một thời điểm bất kỳ.<br /> dịch làm tổn thương đến vị âm gây nên các<br /> Theo Hội khoa học Tiêu hóa Việt Nam, viêm loét<br /> chứng sau: miệng đắng khát nước họng khô, hỏa<br /> dạ dày tá tràng chiếm khoảng 26% trong các<br /> uất có thể làm tổn thương mạch lạc gây ra xuất<br /> bệnh về tiêu hóa(6). Đặc điểm chính của bệnh là<br /> huyết dẫn đến nôn ra máu, đi ngoài ra máu(7).<br /> một bệnh mạn tính, diễn biến có chu kỳ, xu<br /> hướng hay tái phát và dễ gây biến chứng nguy Chúng tôi tiến hành nghiên cứu bài thuốc<br /> hiểm như chảy máu hay thủng, ung thư dạ dày. Bạch cập, Bối mẫu, Diên hồ sách, Đại hoàng,<br /> Bệnh gặp ở mọi lứa tuổi, thường kéo dài, ảnh Cam thảo, Mai mực với tác dụng hoạt huyết, chỉ<br /> hưởng đến chất lượng cuộc sống và công việc, thống, thanh nhiệt, tả hỏa, sinh cơ, chỉ huyết và<br /> làm giảm sút sức lao động của toàn xã hội. lý khí, giảm acid dạ dày, giảm đau. Tuy nhiên<br /> Trong những thập niên vừa qua nền y học hiện trong đề tài chúng tôi kết hợp bài thuốc YHCT<br /> đại (YHHĐ) phát triển vượt bậc với rất nhiều và omeprazol 20 mg nhằm giảm bớt những tác<br /> thuốc điều trị viêm loét dạ dày – tá tràng dụng không mong muốn của omeprazol như:<br /> (VLDDTT) và tỷ lệ thành công khá cao như buồn nôn, táo bón, tiêu chảy, hoặc chóng mặt,<br /> thuốc ức chế bơm proton có khả năng làm lành nhức đầu, ngủ gà.<br /> vết loét 85% - 95% từ 4 tuần – 8 tuần. Tuy nhiên, Từ những nhu cầu cấp thiết nêu trên chúng<br /> tỷ lệ lưu hành bệnh có giảm nhưng tỷ lệ biến tôi tiến hành nghiên cứu đề tài với câu hỏi<br /> chứng và nhập viện vẫn không thay đổi, trong<br /> nghiên cứu liệu bài thuốc “Bạch cập, Bối mẫu,<br /> đó tỷ lệ tử vong do xuất huyết là 5% và do loét<br /> Diên hồ sách, Đại hoàng, Cam thảo, Mai mực’’<br /> thủng là 6% - 30%. Ngoài ra tỷ lệ lưu hành của<br /> có hiệu quả điều trị VLDDTT hay không.<br /> bệnh có xu hướng tăng lên theo tuổi do nhiễm<br /> Helicobacter pylori và dùng thuốc chống viêm ĐỐITƯỢNG- PHƯƠNG PHÁPNGHIÊNCỨU<br /> không steroide (NSAID)(6). Đối tượng nghiên cứu<br /> Theo y học cổ truyền (YHCT), triệu chứng Có 155 bệnh nhân (BN) trên 18 tuổi được<br /> viêm loét dạ dày tá tràng thuộc phạm trù chứng chẩn đoán VLDDTT theo YHHĐ và YHCT, từ<br /> vị quản thống. Cơ chế của chứng vị quản thống tháng 01 năm 2017 đến tháng 10 năm 2018 tại<br /> phần lớn do lo lắng, suy nghĩ, tức giận quá độ và khoa Khám bệnh, bệnh viện Y học cổ truyền<br /> kéo dài sẽ ảnh hưởng đến chức năng của tạng tỳ, Tiền Giang.<br /> <br /> <br /> <br /> 36 Chuyên Đề Y Học Cổ Truyền<br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Phụ Bản Tập 23 * Số 4 * 2019 Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Tiêu chuẩn chọn mẫu khi nghiên cứu),<br /> Tất cả BN được chẩn đoán xác định theo: α: xác suất sai lầm loại 1 = 0,05 → Z: trị số từ<br /> Tiêu chẩn đoán YHHĐ và YHCT(1,7). phân số chuẩn, Z 0,975 = 1,96,<br /> Có nội soi xác định viêm hoặc viêm loét dạ β: xác suất sai lầm loại 2 = 0,2 → Z: trị số từ<br /> dày tá tràng. phân phối chuẩn, Z 0,2 = 0,842,<br /> BN không nằm trong tiêu chuẩn loại trừ. d: độ chính xác (hay sai số cho phép),<br /> Tiêu chuẩn loại trừ d = P1-P2 = 0,08.<br /> HP (+) dương tính qua nội soi. Vậy n = 146.<br /> Bệnh nhân đang có thai, đang cho con bú. Kỹ thuật chọn mẫu<br /> Bệnh nhân loét và ung thư dạ dày. Có biến Chọn mẫu thuận tiện.<br /> chứng do loét: thủng, xuất huyết. Tiêu chuẩn đánh giá<br /> Bệnh nhân đang dùng các thuốc điều trị Tiêu chuẩn đánh giá giảm đau<br /> khác như: viêm loét hành tá tràng, thuốc kháng Dùng thang điểm đau VAS (Visual<br /> viêm non-steroid và steroid, thuốc huyết áp Analogue Scale for pain): Số điểm là số cm<br /> nhóm ức chế canxi. tương ứng với mức độ đau của bênh nhân, do<br /> BN có các bệnh tiêu hóa cấp, mãn: đang bệnh nhân tự đánh giá tại các thời điểm: ngay<br /> được điều trị theo phác đồ tích cực. khi tiến hành nghiên cứu (T0), sau 1 tuần (T1),<br /> BN có bệnh lý Tim mạch cấp, mãn: đang sau 2 tuần (T2), sau 3 tuần (T3), sau 4 tuần (T4),<br /> được điều trị theo phác đồ tích cực. sau 5 tuần (T5), sau 6 tuần (T6), sau 7 tuần (T7),<br /> Bệnh nhân không đồng ý. sau 8 tuần (T8)(2).<br /> Bệnh nhân không thực hiện đúng quy trình Các đánh giá đau theo mức độ trên thước.<br /> điều trị (bỏ thuốc uống > 3 ngày, không nội soi Qui ước như sau:<br /> kiểm tra sau điều trị). 0: Không đau,<br /> BN thuộc thể Huyết ứ và Tỳ vị hư hàn. 1 – 3: Đau mức độ nhẹ (Đau nhẹ),<br /> Phương pháp nghiên cứu 4 – 6: Đau mức độ vừa phải (Đau vừa phải),<br /> Thiết kế nghiên cứu 7 – 8: Đau mức độ rất nặng (Đau nặng),<br /> Nghiên cứu được thiết kế theo phương pháp 9 – 10: Đau mức độ không chịu đựng nổi<br /> thử nghiệm lâm sàng mở. (Đau đớn tận cùng).<br /> Phương pháp can thiệp Thuốc được coi là có tác dụng giảm đau khi<br /> điểm VAS giảm có ý nghĩa thống kê.<br /> Kết hợp uống bài thuốc YHCT liều 2 gói × 2<br /> lần/ngày, trước ăn 1 giờ trong 8 tuần và Đánh giá mức độ giảm đau theo VAS theo<br /> omeprazol 20 mg × 02 lần/ngày, trước ăn 30 phút các thời điểm T1, T2, T3, T4, T5, T6, T7, T8, sử<br /> (08 tuần). dụng giá trị trung bình của điểm đau trước can<br /> thiệp và sau can thiệp.<br /> Cỡ mẫu<br /> Tiêu chuẩn đánh giá giảm viêm, giảm loét<br /> Áp dụng cỡ mẫu theo công thức:<br /> Đánh giá mức độ VLDD bằng nội soi dạ dày<br /> trước khi điều trị, sau điều trị 8 tuần ở 2 nhóm<br /> theo tiêu chuẩn Sydney như sau(4).<br /> Với P2 = 0,65 (P2: ước lượng hiệu quả bài Giảm viêm<br /> thuốc đạt 85% trên bệnh nhân VLDDTT), Đánh giá trên nội soi.<br /> P1 = 0,85 (P1: tỷ lệ mong muốn đạt được sau Tiêu chuẩn đánh giá tổn thương qua nội soi<br /> <br /> <br /> Chuyên Đề Y Học Cổ Truyền 37<br /> Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Phụ Bản Tập 23 * Số 4 * 2019<br /> <br /> đường tiêu hóa trên dựa trên những tiêu chuẩn Các triệu chứng không mong muốn<br /> của hệ thống phân loại “Sydney system”năm Tiêu chuẩn đánh giá các triệu chứng cơ năng<br /> 1994. Đánh giá định khu tổn thương (thân vị, có 4 mức độ:<br /> hang vị, toàn bộ dạ dày) và mô tả tổn thương Mức độ (-): không có triệu chứng.<br /> (phù nề, xung huyết, trợt phẳng, loét nông).<br /> Mức độ (+): Có triệu chứng nhẹ/ thoáng qua<br /> Giảm loét (kéo dài < 15 phút).<br /> Nội soi theo phân loại Sydney(4): Cải thiện Mức độ (++): Có triệu chứng vừa, kéo dài từ<br /> chức năng (tỷ lệ cải thiện chức năng sau 8 tuần 15-30 phút, cần phải nghỉ ngơi, có thể tự hết.<br /> can thiệp nội soi theo tiêu chuẩn sydney).<br /> Mức độ (+++): Có triệu chứng nặng, cần sự<br /> Ổ loét hoạt động (A): can thiệp của y tế.<br /> - A1: Ổ loét thành thẳng đứng, bờ cao đều, Đánh giá dựa vào tần suất xuất hiện của<br /> đáy tròn nhẵn sạch hoặc có chất tiết đọng, niêm từng triệu chứng/tổng số BN.<br /> mạc xung quanh bờ, niêm mạc xung quanh bờ ổ<br /> Xử lý và phân tích số liệu<br /> loét phù nề, xung huyết nhô cao, các nếp niêm<br /> Phần mềm Stata (phiên bản 13.0, College<br /> mạc bị co kéo cho tới sát bờ ổ loét.<br /> Station, Texas 77845 USA).<br /> - A2: Ổ loét trở nên nông hơn, nhỏ hơn, các<br /> tổ chức hạt bắt đầu thay thế cho tổ chức hoại tử. Y đức<br /> <br /> Lành ổ loét (H): Nghiên cứu được thông qua bởi Hội đồng<br /> Y đức Trường Đại học Y Dược Tp. Hồ Chí<br /> - H1: Niêm mạc xung quanh ổ loét bớt phù<br /> Minh số 495/ĐHYD-HĐ ngày 17/11/2017.<br /> nề xung huyết, đáy ổ loét nhỏ hơn, tổ chức hạt<br /> dần dần thay thế toàn bộ các tổ chức hoại tử. KẾT QUẢ<br /> - H2: ổ loét nhỏ hơn hoặc phẳng hơn hoặc Thay đổi triệu chứng trước và sau điều trị bài<br /> chỉ còn là một khe nhỏ, các nếp niêm mạc bớt thuốc YHCT<br /> phù nề nhiều tạo thành những nếp nhăn nheo Bảng 2. Thay đổi triệu chứng trước và sau điều trị<br /> xung quanh ổ loét. bài thuốc YHCT<br /> Tiêu chuẩn theo dõi và đánh giá Trước sau điều trị<br /> Triệu chứng Bài thuốc YHCT n=155<br /> Việc theo dõi và đánh giá được ghi nhận khi Trước điều trị Sau điều trị<br /> bệnh nhân làm bệnh án và sau điều trị mỗi 1 tuần, Đau thượng vị 30 3<br /> 2 tuần, 3 tuần, 4 tuần, 5 tuần, 6 tuần, 7 tuần, 8 tuần. Đầy chướng khó tiêu 11 3<br /> Chỉ số theo dõi Nóng rát thượng vị 58 15<br /> Buồn nôn, nôn, ợ hơi, ợ chua 56 56<br /> Giảm đau: theo triệu chứng lâm sàng, Đắng miệng 0 0<br /> Hiệu quả giảm viêm loét: theo tiêu chuẩn Sydney, Ăn kém 0 0<br /> Hiệu quả cải thiệu viêm loét: theo tiêu chuẩn Sydney. Đại tiện táo 55 10<br /> Đại tiện nát 50 16<br /> Tiêu chuẩn đánh giá thể khí trệ và hỏa uất Đại tiện bình thường 50 129<br /> Bảng 1. Tiêu chuẩn đánh giá thể khí trệ và hỏa uất P (trước-sau) p