Điều trị bằng châm cứu những bệnh của tùy vị

ÑIEÀU TRÒ BAÈNG CHAÂM CÖÙU NHÖÕNG BEÄNH CUÛA TYØ VÒ<br /> Tính chaát<br /> Ñoái töôïng<br /> Thôøi gian<br /> <br /> Phan Quan Chí Hieáu *<br /> : Lyù thuyeát<br /> : Chuyeân Khoa YHCT<br /> : 8 tieát<br /> <br /> MUÏC TIEÂU HOÏC TAÄP<br /> Sau khi hoïc taäp, sinh vieân PHAÛI<br /> 1. Neâu ñöôïc teân beänh danh Ñoâng y cuûa 11 beänh thöôøng gaëp cuûa Pheá vaø Ñaïi tröôøng.<br /> 2. Neâu ñöôïc nhöõng trieäu chöùng quan troïng duøng chaån ñoaùn 11 beänh danh Ñoâng y cuûa<br /> Pheá vaø Ñaïi tröôøng<br /> 3. Neâu ñöôïc pheùp trò cuûa 11 hoäi chöùng beänh cuûa Pheá vaø Ñaïi tröôøng<br /> 4. Neâu ñaày ñuû vaø giaûi thích ñöôïc caùch caáu taïo cuûa nhöõng phöông huyeät ñieàu trò thích<br /> hôïp cho nhöõng hoäi chöùng noùi treân.<br /> MUÏC TIEÂU HOÏC TAÄP<br /> Sau khi hoïc xong baøi naøy, sinh vieân PHAÛI<br /> 1. Giaûi thích ñöôïc cô sôû lyù luaän cuûa caùc hoäi chöùng (töø nguyeân nhaân ñeán cô cheá sinh beänh<br /> vaø trieäu chöùng)<br /> „ Tyø khí hö baát kieän vaän.<br /> „ Tyø khí hö haï haõm.<br /> „ Tyø khí hö baát thoáng nhieáp huyeát.<br /> „ Tyø döông hö<br /> „ Can Tyø baát hoaø.<br /> „ Tyø Thaän döông hö<br /> 2. Neâu ñöôïc phaùp trò cuûa 6 hoäi chöùng noùi treân.<br /> 3. Neâu ñöôïc thaønh phaàn döôïc lieäu cuûa caùc baøi thuoác:<br /> „ Töù quaân gia Trö linh, Traïch taû.<br /> „ Boå trung ích khí.<br /> „ Töù quaân gia Coû möïc, Traéc baïch dieäp sao ñen.<br /> „ Tieâu dao gia Uaát kim.<br /> „ Phuï töû lyù trung.<br /> „ Höõu quy aåm<br /> 4. Giaûi thích ñöôïc caáu taïo (taùc duïng, vai troø cuûa töøng vò) cuûa nhöõng baøi thuoác noùi treân.<br /> 5. Neâu ñöôïc coâng thöùc huyeät ñieàu trò cho 6 hoäi chöùng noùi treân.<br /> 6. Giaûi thích ñöôïc caùch caáu taïo (taùc duïng cuûa huyeät) cuûa coâng thöùc huyeät treân döïa theo<br /> caùch vaän duïng Du, Moä, Nguyeân, Laïc vaø Nguõ du huyeät.<br /> <br /> *<br /> <br /> Boä Moân Chaâm Cöùu, Khoa YHCT, tröôøng Ñaïi Hoïc Y Döôïc, TP. Hoà Chí Minh<br /> <br /> NOÄI DUNG<br /> I. ÑAÏI CÖÔNG - NHAÉC LAÏI CHÖÙC NAÊNG SINH LYÙ TAÏNG TYØ VAØ PHUÛ VÒ<br /> A. DÖÏA TREÂN CÔ SÔÛ HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙI<br /> Theo Y hoïc coå truyeàn Ñoâng phöông, Taïng Tyø öùng vôùi queû Khoân. Queû Khoân coù töôïng laø<br /> ñaát. Vaïn vaät ñeàu ñöôïc ñaát nuoâi döôõng, do ñoù Tyø cuõng coù chöùc naêng nuoâi döôõng caùc taïng<br /> phuû, khí quan khaùc trong nhaân theå.<br /> Y hoïc coå truyeàn Ñoâng phöông cho raèng phuû Vò öùng vôùi queû Caán vaø ñöôïc giaûi thích nhö sau<br /> „ Queû Caán laø Nuùi. Ta bieát raèng ñaát thì baèng phaúng, nuùi thì cao söøng söõng. Nhöng nuùi<br /> laø do ñaát bieán ñoäng maø thaønh. Coù nghóa laø taïng Tyø vaø phuû Vò coù moái lieân quan vôùi<br /> nhau.<br /> „ Queû Caán laø nôi vaïn vaät hoaøn thaønh keát thuùc moïi vieäc, nhö ñoùng laïi baèng böùc töôøng<br /> cao nhö nuùi, baûo veä cho ñaát. YÙ noùi phuû Vò laø nôi keát thuùc, hoaøn thaønh moïi vaät. Do<br /> ñoù neáu Tyø nuoâi döôõng vaïn vaät thì Vò laø hoaøn thaønh moïi vaät. Tyø Vò coù cuøng moät<br /> chöùc naêng.<br /> „ Cuõng theo caùch giaûi thích treân thì nuùi laø böùc töôøng cao baûo veä cho ñaát. Do ñoù Phuû<br /> Vò ñoùng vai troø che chôû cho taïng Tyø. Suy roäng ra laø ngoaïi taø xaâm nhaäp gaây beänh<br /> cho Tyø tröôùc heát phaûi qua Phuû Vò.<br /> B. DÖÏA TREÂN CÔ SÔÛ NOÄI KINH<br /> „ Tyø Vò ñöôïc ví nhö moät oâng quan troâng coi quaûn lyù löông thöïc. Taát caû vò khí tinh ba<br /> <br /> cuûa nguõ taïng ñeàu töø ñoù maø coù. Thieân Linh lan bí ñieån luaän vieát: “Tyø Vò giaõ, thöông<br /> laãm chi quan, nguõ vò xuaát yeân”. Thieân Nguõ vò, Linh khu nhaán maïnh theâm: “Luïc Phuû,<br /> nguõ Taïng giai baåm khí vu Vò”.<br /> „ Veà moái quan heä giöõa Tyø Vò, thieân Quyeát luaän, Toá vaán noùi: “Tyø chuû vi Vò, haønh kyø<br /> taân dòch”, vaø ñöôïc Trình Haïnh Hieân giaûi thích laø ñoà aên uoáng vaøo Vò nhôø Tyø khí haáp<br /> daãn giuùp söùc cho Vò laøm vieäc, tinh hoa ôû laïi, caën baõ ra ngoaøi.<br /> „ Chöùc naêng taïng Tyø<br /> „ Taïng Tyø chòu aûnh höôûng cuûa Thaáp Thoå töø trôøi vaø ñaát vaø coù nhöõng bieåu hieän ra<br /> ngoaøi ôû baép thòt, maøu vaøng, vò ngoït, söï tö löï hoaëc khi baát thöôøng thì bieåu hieän<br /> baèng söï noân oùi hay ca haùt.* Thieân aâm döông öùng töôïng ñaïi luaän vieát: “Kyø taïi<br /> thieân vi thaáp, taïi ñòa vi thoå, taïi theå vi nhuïc taïi taïng vi Tyø, taïi saéc vi hoaøng, taïi<br /> thanh vi ca, taïi bieán ñoâng vi ueá, taïi khieáu vi khaåu, taïi vò vi cam, taïi chí vi tö”.<br /> „ Baûn Thaàn thieân, Linh khu vieát: “Tyø taøng doanh, doanh giaû thuûy coác chi tinh khí<br /> giaõ “. YÙ noùi Tyø taøng chöùa doanh, maø doanh laø tinh khí cuûa thuûy coác hoùa thaønh.<br /> „ Tyø sinh huyeát. Töù Thaäp Nhò Naïn neâu: “Tyø chuû cuûa huyeát”. YÙ noùi Tyø bao boïc<br /> phaàn huyeát dòch.<br /> „ Thieân AÂm döông öùng töôïng ñaïi luaän, Toá vaán: “Tyø chuû cô nhuïc, töù chi”. Nguõ<br /> Thaéng Sinh Thaønh thieân vaø Luïc Tieát Taïng Töôïng luaän, Toá vaán vieát raèng: “Tyø<br /> chi hôïp nhuïc giaõ, kyø vinh thaàn giaõ. Tyø Vò kyø ba taïi thaàn töù baïch”. Yù noùi Tyø Vò<br /> cuøng vôùi cô nhuïc bieåu loä söï vinh nhuaän toát ñeïp ra ñoâi moâi.<br /> <br /> „ Tuyeân minh nguõ khí thieân, Toá vaán: “Nguõ taïng sôû taøng, Tyø taøng yù, Tyø khai khieáu<br /> <br /> ôû mieäng. Tyø khí thoâng ra mieäng. Tyø hoøa aét mieäng seõ neám bieát ñöôïc nguõ vò”. Kim<br /> quyõ chaân ngoân luaän, Toá vaán vaø Maïch ñoä thieân, Linh khu cuõng noùi nhö vaäy.<br /> „ Tuyeân minh nguõ khí, Toá vaán vieát: “Nguõ taïng sôû oá, Tyø oá thaáp”.<br /> „ Vò laø caùi beã chöùa vaø laøm chín nhöø ñoà aên thöùc uoáng. Tính cuûa Vò laø phaûi chöùa ñöïng,<br /> phaûi giaùng xuoáng. Thieân Haûi luaän, Linh khu vieát: “Vò thuûy coác chi haûi, chuû hö thöïc,<br /> chuû naïp, chuû giaùng”. Thöùc aên vaøo Vò, tinh khí qui vaøo Can, khí dö thöøa qui veà Can,<br /> chaát ñuïc qui veà Taâm, chaát tinh dö thöøa qui veà maïch, maïch löu haønh theo kinh, kinh<br /> löu haønh veà Pheá, Pheá laø nôi hoäi tuï cuûa traêm maïch....... Kinh maïch bieät luaän, Toá vaán<br /> vieát: “Thöïc khí nhaäp Vò, taùn tinh vu Can, daâm khí vu caân, troïc khí qui Taâm, daâm tinh<br /> vu maïch, maïch khí löu kinh, kinh khí qui vu Pheá, Pheá trieàu baùch maïch...”. Thöùc uoáng<br /> vaøo Vò, tinh khí qui veà Tyø, Tyø taùn tinh leân Pheá. YÙ noùi moïi ñoà aên thöùc uoáng sau khi<br /> qua giai ñoaïn tieâu hoùa cuûa Vò seõ ñöôïc Tyø vaän haønh veà caùc taïng phuû vaø kinh maïch.<br /> Thieân Ngoïc baûn, Linh khu nhaán maïnh: “Söï cung caáp tinh khí töø aên uoáng luùc ñaàu<br /> phaûi qua giai ñoaïn chín nhöø cuûa Vò”.<br /> Noùi toùm laïi, qua caùc ñoaïn kinh vaên noùi treân cuõng nhö döïa vaøo cô sôû Haäu thieân baùt quaùi ta<br /> coù moät khaùi nieäm veà Tyø Vò nhö sau<br /> „ Tyø Vò coù chöùc naêng nuoâi döôõng laøm tröôûng thaønh caùc taïng phuû vaø cô theå, do ñoù maø<br /> Tyø ñöôïc xem nhö laø Haäu thieân khi so saùnh vôùi Thaän laø Tieân thieân (coù chöùc naêng<br /> sinh ra caùc Taïng Phuû vaø cô theå). Trong ñoù, Vò vôùi hình daùng uoán khuùc co duoãi, daøi 2<br /> xích 6 thoán, to 1 xích 5 thoán, coù coâng naêng laø thu naïp ñoà aên thöùc uoáng vaø tieâu hoùa<br /> chuùng döôùi söï ñieàu haønh cuûa taïng Tyø ñeå roài phaân boá tinh khí veà cho caùc taïng maø ôû<br /> ñaây söï vaän hoùa tinh khí cuûa thuûy coác phaûi theo höôùng Vò chuû giaùng, Tyø chuû thaêng.<br /> Coøn rieâng chöùc naêng Tyø, ngoaøi vieäc vaän hoùa thuûy coác, Tyø coøn taøng chöùc doanh (tinh<br /> khí cuûa nguõ coác) vaø bao boïc phaàn huyeát dòch neân ngöôøi sau coøn xem Tyø coù chöùc<br /> naêng sinh huyeát vaø thoáng nhieáp huyeát (giöõ huyeát chaïy trong maïch).<br /> „ Moái quan heä giöõa Tyø Vò: Tyø giuùp Vò tieâu hoùa thuûy coác vaø vaän hoùa tinh khí cuûa thuûy<br /> coác ñeán caùc taïng. Do ñoù khi coù nhöõng trieäu chöùng aên vaøo ñaày buïng khoù tieâu hoaëc<br /> thaäm chí taùo boùn thì ngöôøi xöa seõ chöõa ôû Tyø hoaëc khi thöông thöïc daãn ñeán tieâu chaûy<br /> phaân soáng thì laïi kieän Vò.<br /> „ Moái quan heä giöõa Tyø Thoå vôùi Can Moäc ñoù laø moái quan heä töông khaéc (Can Moäc<br /> khaéc Tyø Thoå). Vì moät lyù do naøo ñoù maø Can Moäc vöôïng leân hoaëc Tyø Thoå suy yeáu thì<br /> seõ sinh ra Can Tyø (Vò) baát hoøa.<br /> „ Moái quan heä giöõa Tyø Thoå vaø Taâm Hoûa laø moái quan heä töông sinh (Taâm Hoûa sinh Tyø<br /> Thoå), ñoàng thôøi Tyø coøn sinh huyeát dòch. Do ñoù khi Tyø Thoå hö ngöôøi ta seõ boå vaøo<br /> Taâm vaø vì Taâm chuû huyeát, taøng thaàn neân khi bò huyeát hö, hay queân, maát nguû ngöôøi<br /> ta laïi boå Tyø.<br /> „ Moái quan heä giöõa Tyø Thoå vaø Pheá Kim laø moái quan heä töông sinh (Tyø Thoå sinh Pheá<br /> Kim) do ñoù neáu Pheá khí hö sinh ñoaûn khí, thieåu khí ngöôøi ta seõ kieän Tyø, ích khí.<br /> „ Moái quan heä giöõa Tyø Thoå vaø Thaän Thuûy laø moái quan heä töông khaéc (Tyø Thoå khaéc<br /> Thaän thuûy). Do ñoù khi Tyø Thoå hö, thuûy thaáp seõ ñình ñoïng gaây tieâu chaûy, phuø neà,<br /> buïng tröôùng. Cuõng nhö thieân Thuûy nhieät huyeät luaän, Toá Vaán coù noùi: “Thaän laø cöûa<br /> ngoõ cuûa Vò, cöûa ngoõ khoâng thoâng thì thöùc aên nöôùc uoáng vaøo seõ ñình ñoïng maø sinh<br /> thuûy tröôùng. Do ñoù phaûi taû Thaän thuûy. Ngoaøi ra, trong Thaän coøn coù Thaän Hoûa cuõng<br /> <br /> töông trôï cho Tyø Thoå. Do ñoù khi coù thuûy thaáp ñình ñoïng ôû Tyø Thoå sinh chöôùng buïng,<br /> tieâu chaûy, coå tröôùng ngöôøi ta seõ oân Thaän Hoûa. Thaän noùi chung coøn coù moät chöùc naêng<br /> laø taøng tinh, do ñoù khi tinh ôû Thaän bò vôi keùm vì phoøng duïc quaù ñoä hoaëc lao löïc,<br /> ngöôøi ta seõ kieän Tyø ñeå sinh tinh. Moät trong nhöõng nhaân toá gaây beänh cho ngöôøi chính<br /> laø ñôøm aåm.Nguyeân nhaân cuûa ñôøm aåm phaàn lôùn laø do söï vaän hoùa thuûy coác khoâng<br /> thaønh. Do ñoù ñeå chöõa chöùng ñôøm aåm, ngöôøi ta seõ kieän Tyø ñeå hoùa ñôøm”.<br /> „ Sau cuøng thì söï sung maïn töôi toát cuûa Tyø Vò ñeàu ñöôïc bieåu hieän ôû söï töôi nhuaän cuûa<br /> ñoâi moâi, söï ñaày ñaën nôû nang cuûa baép thòt, söï ngon mieäng vaø khi Tyø Vò coù roái loaïn<br /> thì bieåu hieän laø hay ca haùt, noân oïe, vaø vì Tyø taøng yù vaø voán tính thaáp. Do ñoù heã lo<br /> nghó nhieàu hoaëc aåm thaáp seõ laøm toån thöông Tyø. Ngoaøi ra thaáp cuõng hoùa nhieät vaø<br /> haøn cuõng sinh thaáp. Do ñoù Tyø khoâng chòu ñöôïc nhöõng thöù khí haäu haøn, thaáp, nhieät<br /> cuõng nhö nhöõng thöùc aên uoáng noùng, laïnh vaø quaù ngoït.<br /> II. NHÖÕNG HOÄI CHÖÙNG BEÄNH TYØ – VÒ<br /> 1. HAØN THAÁP KHOÁN TYØ<br /> a/ Nguyeân nhaân: caûm nhieãm haøn thaáp taø qua ñöôøng muõi, da loâng hoaëc ñöôøng aên uoáng<br /> (thöùc aên soáng laïnh).<br /> b/ Beänh sinh:<br /> Do Haøn Thaáp gaây neân<br /> „ Vò khí trôû treä: Buïng chöôùng, noân nöôùc trong.<br /> „ Tyø khoâng vaän hoùa thuûy coác: chaùn aên, nhaït mieäng, soâi buïng, tieâu chaûy nöôùc trong.<br /> Tyø chuû dieân neân ôû ñaây nöôùc mieáng nhôùt dính.<br /> „ Tyø khoâng vaän hoùa thuûy thaáp: tieåu ít, tay chaân naëng neà.<br /> „ Tyø quan heä vôùi Taâm chuû thaàn minh: lô mô, buoàn nguû.<br /> c/ Trieäu chöùng laâm saøng<br /> „ Buoàn nguû, thöôøng xuyeân muoán nguû, thích uoáng nöôùc noùng, buoàn noân.<br /> „ Phaân nhaõo, tieâu chaûy phaân loûng, tay chaân naëng neà, ñau thöôïng vò, ñau daï daøy,<br /> tröôùng buïng, aên keùm, lôïm gioïng.<br /> „ Reâu traéng, daøy, nhôùt, nöôùc mieáng nhôùt dính. Maïch phuø. hoaõn, trì.<br /> d/ Beänh caûnh YHHÑ thöôøng gaëp: Tieâu chaûy caáp do dò öùng thöùc aên hoaëc do laïnh.<br /> e/ Phaùp trò: Taùn haøn, hoùa thaáp, kieän Tyø.<br /> * Coâng thöùc huyeät söû duïng<br /> Teân huyeät<br /> Coâng toân<br /> <br /> Cô sôû lyù luaän<br /> Laïc huyeät cuûa Tyø<br /> <br /> Khí haûi<br /> Thaùi baïch<br /> <br /> Beå cuûa khí<br /> Nguyeân huyeät cuûa Tyø<br /> <br /> Phong long<br /> Tyø du<br /> Ñaïi tröôøng du<br /> <br /> Laïc huyeät cuûa Vò<br /> Du huyeät cuûa Tyø<br /> Du huyeät cuûa Ñaïi tröôøng<br /> <br /> Taùc duïng ñieàu trò<br /> Taùn thöïc taø (haøn thaáp<br /> taø) ôû Tyø kinh<br /> Trôï Tyø ñang bò haøn<br /> thaáp laøm khoán<br /> Kieän Tyø<br /> Chöõa chöùng tieâu chaûy<br /> <br /> 2. TYØ VÒ THAÁP NHIEÄT<br /> a/ Nguyeân nhaân: Caûm nhieãm thaáp nhieät taø.<br /> b/ Beänh sinh: Ngoaøi tính chaát cuûa thöû (nhieät) taø laø laøm hao khí, toån hao taân dòch vaø thaáp taø<br /> laøm trôû treä hoaït ñoäng cuûa khí ñöa ñeán ngaên trôû hoaït ñoäng coâng naêng cuûa Tyø Vò vaø laøm<br /> hao toån taân dòch cuûa Vò. Beänh caûnh laâm saøng coøn mang nhöõng ñaëc ñieåm nhö: buïng caêng to<br /> goû keâu nhö troáng, soâi ruoät thuoäc nhieät (chö beänh höõu thònh, chö phuùc tröôùng ñaïi). Böùc röùc,<br /> phaùt cuoàng thuoäc Hoûa (chö thaùo cuoàng vieät) (Chí chaân yeáu ñaïi luaän). Maøu vaøng laø maøu cuûa<br /> Thoå thuoäc nhieät (Ngheä xung chi/744, Linh khu).<br /> Buïng tröôùng ñaày thuoäc thaáp. Thöû (nhieät), thaáp laøm cho Tyø Vò<br /> „ Vò khí trôû treä: tröôùng buïng, soâi buïng, noân ra nöôùc ñaéng ñuïc.<br /> „ Tyø khoâng vaän hoùa thuûy coác: chaùn aên, mieäng ñaéng, tieâu chaûy.<br /> „ Tyø khoâng vaän hoùa thuûy thaáp: tieåu ít, tay chaân naëng neà.<br /> „ Taân dòch hao toån: khoâ khaùt maø khoâng uoáng nhieàu.<br /> „ Tyø Vò coù laïc noái vôùi Taâm chuû thaàn minh neân coù trieäu chöùng böùt röùc, phaùt cuoàng.<br /> c/ Trieäu chöùng laâm saøng:<br /> „ Meät moûi, böùc röùc (Taâmphieàn)<br /> „ Mieäng ñaéng, khaùt nöôùc maø khoâng daùm uoáng.<br /> „ Soát hoaëc coù caûm giaùc noùng, soát côn.<br /> „ Saéc maët vaøng saäm.<br /> „ Buoàn noân, noân möûa, tröôùng buïng.<br /> „ Nöôùc tieåu saãm maøu (vaøng, ñoû, ñuïc), ñi tieåu ít.<br /> „ Tay chaân naëng neà, caûm giaùc naëng neà toaøn thaân.<br /> „ Reâu vaøng nhôùt. Maïch phuø, saùc, voâ löïc.<br /> d/ Beänh caûnh YHHÑ thöôøng gaëp<br /> „ Roái loïan tieâu hoùa trong nhöõng beänh nhieãm sieâu vi, thöôøng gaëp trong soát xuaát<br /> huyeát.<br /> „ Vieâm gan caáp do sieâu vi<br /> e/ Phaùp trò: Thanh nhieät lôïi thaáp.<br /> Coâng thöùc huyeät söû duïng (neáu khoâng coù choáng chæ ñònh)<br /> Teân huyeät<br /> Ñaïi chuøy<br /> Khuùc trì<br /> Hôïp coác<br /> Khí haûi<br /> Thaùi baïch<br /> Phong long<br /> Tyø du<br /> Chöông moân<br /> <br /> Cô sôû lyù luaän<br /> Hoäi cuûa maïch Ñoác vaø 6 döông kinh, chuû bieåu.<br /> Phoái hôïp Khuùc trì, Ñaïi chuøy, Hôïp coác laø kinh<br /> nghieäm ñeå trò caûm soát<br /> Beå cuûa khí<br /> Nguyeân huyeät cuûa Tyø<br /> Laïc huyeät cuûa Vò<br /> Du huyeät cuûa Tyø<br /> Moä huyeät cuûa Tyø<br /> <br /> 3. VÒ NHIEÄT UÛNG THÒNH<br /> a/ Nguyeân nhaân: OÂn taø xaâm phaïm ñeán Tyø Vò.<br /> <br /> Taùc duïng ñieàu trò<br /> Giaûi bieåu<br /> Haï soát<br /> <br /> Kieän Tyø<br /> Tröø thaáp<br /> Kieän Tyø<br /> Kieän Tyø<br /> <br />