Đông Kinh nghĩa thục - trường học về giáo dục lòng yêu nước đầu thế kỉ XX

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2016, Vol. 61, No. 6B, pp. 75-81<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2016-0103<br /> <br /> ĐÔNG KINH NGHĨA THỤC - TRƯỜNG HỌC VỀ GIÁO DỤC<br /> LÒNG YÊU NƯỚC ĐẦU THẾ KỈ XX<br /> Phan Thị Lệ Dung<br /> <br /> Khoa Lí luận Chính trị - Giáo dục Công dân, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Tóm tắt. Đông Kinh nghĩa thục là một trường học giáo dục lòng yêu nước tiêu biểu đầu thế<br /> kỉ XX. Hoạt động của trường học rất đa dạng: dạy học, diễn thuyết, bình văn, biên soạn,<br /> đến xuất bản tài liệu; nhằm truyền bá tinh thần dân tộc, khơi dậy lòng yêu nước, ý thức tự<br /> lực, tự cường cho nhân dân trong sự nghiệp giải phóng dân tộc thoát khỏi ách thống trị thực<br /> dân Pháp. Từ hoạt động ở một trường học, đã phát triển thành một phong trào yêu nước<br /> rộng khắp. Những bài học của Đông Kinh nghĩa thục còn vang vọng cho đến ngày nay, đặc<br /> biệt là giáo dục về lòng yêu nước cho thế hệ trẻ.<br /> Từ khóa: Phong trào yêu nước đầu thế kỉ XX, phong trào Duy Tân, Đông Kinh nghĩa thục,<br /> giáo dục, lòng yêu nước.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Những tư liệu, tài liệu ghi chép về Đông Kinh nghĩa thục có thể thấy từ nhiều nguồn khác<br /> nhau: nguồn tiếng Việt (bằng chữ Quốc ngữ), nguồn Hán Nôm, và tiếng Pháp. Những nghiên cứu<br /> trong suốt hơn 100 năm qua về Đông Kinh nghĩa thục cho thấy, chủ yếu tiếp cận được bằng tài liệu<br /> tiếng Việt, một phần bằng chữ Hán. Đặc biệt có giá trị là Đại Nam thực lục Chính biên Đệ lục kỉ<br /> Phụ biên, chép nối lịch sử nước ta từ năm 1889-1916, là một trong những tư liệu gốc đặc biệt đáng<br /> tin cậy và mới được dịch và xuất bản, hay những tài liệu đặc biệt có giá trị như Châu bản triều<br /> Nguyễn. . . Ngoài những, những tư liệu Hán Nôm kể trên, phải kể tới nguồn tài liệu lưu trữ bằng<br /> tiếng Pháp Phông Toàn quyền Đông Dương lưu tại Trung tâm lưu trữ Hải ngoại Aix-en-Provence<br /> ở Pháp. Hơn 100 năm qua, việc nghiên cứu về Đông Kinh nghĩa thục được phản ánh trên các báo<br /> chí xuất bản ở nửa đầu thế kỉ XX, nhất là những tờ báo tiến bộ, có tính cách mạng, hoặc qua các<br /> hồi ức, hồi kí của các tác giả đã từng tham gia, chứng kiến. . .<br /> Một số cuốn chuyên khảo trước 1954 có thể kể tới như: năm 1937 tác giả Đào Trinh Nhất<br /> cho ra mắt cuốn Đông Kinh nghĩa thục do nhà in Mai Lĩnh xuất bản, dù có những hạn chế, nhưng<br /> đây là công trình sớm nhất giới thiệu về Đông Kinh nghĩa thục. Năm 1950, Nhà in Tân Việt cho<br /> xuất bản bộ Việt Nam chí sĩ, giới thiệu tiểu sử, cuộc đời sự nghiệp, và thơ văn của một số nhà yêu<br /> nước tiêu biểu như Phan Đình Phùng (tác giả Đào Trinh Nhất), Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh,<br /> Huỳnh Thúc Kháng (cùng tác giả Thế Nguyên). . .<br /> Sau năm 1954, một loạt các bài được đăng trên các Tập san Văn Sử Địa, sau đó là Tạp chí<br /> Nghiên cứu lịch sử, của các tác giả như: Trần Huy Liệu [8], Văn Tâm [20], Nguyễn Bình Minh [10].<br /> Tới một loạt những bài viết trong dịp Kỉ niệm 90 năm, 100 năm Phong trào Đông Kinh nghĩa thục<br /> Ngày nhận bài: 10/5/2016. Ngày nhận đăng: 10/8/2016.<br /> Liên hệ: Phan Thị Lệ Dung, e-mail: phanthiledung@gmail.com<br /> <br /> 75<br /> <br /> Phan Thị Lệ Dung<br /> <br /> của các tác giả Chương Thâu, Hồ Song, Nguyễn Văn Kiệm... Nhìn chung, những bài viết đó thống<br /> nhất xác định: cuộc vận động giải phóng dân tộc đầu thế kỉ XX, trong đó có Đông Kinh nghĩa thục<br /> mang tính chất tư sản (dân tộc dân chủ) nhưng chưa triệt để. Các sách giáo khoa, giáo trình đại<br /> học và trung học, các sách chuyên khảo, các chuyên đề nghiên cứu về sử học, văn học, triết học<br /> đã đề cập ở những mức độ khác nhau nhiều vấn đề hết sức đa dạng xung quanh Đông Kinh nghĩa<br /> thục. Loạt bài viết nhân kỉ niệm 90 năm Đông Kinh nghĩa thục đã bắt đầu những hướng mới trong<br /> nghiên cứu Đông Kinh nghĩa thục. Những nghiên cứu gần đây chú ý nhiều đến sự giao thoa giữa<br /> các xu hướng chính trị, các hình thức vận động yêu nước đầu thế kỉ XX. Đi theo hướng này có thể<br /> kể đến một số bài viết như Đông Kinh nghĩa thục và phong trào Đông du của Nguyễn Ngọc Cơ,<br /> Phong trào Đông du - sự phối hợp giữa bên trong và bên ngoài của Phạm Xanh [4]. Qua đó, mối<br /> quan hệ giữa Đông Kinh nghĩa thục và các cuộc vận động yêu nước khác được làm rõ thêm.<br /> Trong bài viết này, bằng chính sử triều Nguyễn, những tư liệu mới tiếp cận được chúng tôi<br /> tiếp tục làm sáng tỏ về Đông Kinh nghĩa thục dưới góc độ là một trường học giáo dục lòng yêu<br /> nước.<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Sự ra đời trường Đông Kinh nghĩa thục<br /> <br /> Vào đầu thế kỉ XX, những tác động của tình hình thế giới, cùng với những luồng tư tưởng<br /> Tân thư, Tân văn từ bên ngoài được bí mật truyền vào trong nước ta, có tác động như một luồng<br /> gió mới tới phong trào yêu nước của các sĩ phu nho học thức thời: “Tân thư, Tân văn quả thật đã<br /> tác động như một hồi chuông “tỉnh mộng” đối với sĩ phu yêu nước lúc bấy giờ” [11, tr107].<br /> Đông Kinh nghĩa thục ra đời từ tháng 3-1907, và bị nhà cầm quyền Pháp bắt đóng cửa vào<br /> tháng 12-1907, trước sau chỉ tồn tại được 9 tháng. Đông Kinh nghĩa thục không những là trường<br /> học theo lối mới, mà là một cuộc vận động văn hóa, tư tưởng, chính trị quan trọng, là cả một phong<br /> trào rộng lớn trong công cuộc cách mạng giải phóng dân tộc Việt Nam hồi đầu thế kỉ XX [5, tr.8].<br /> Tháng 3-1907, do sáng kiến của một số sĩ phu yêu nước, như Lương Văn Can, Đào Nguyên<br /> Phổ, Nguyễn Quyền, Dương Bá Trạc, Nguyễn Văn Vĩnh, Hoàng Tăng Bí. . . Đông Kinh nghĩa thục<br /> được thành lập tại phố Hàng Đào, Hà Nội. Lương Văn Can là sáng lập viên, Nguyễn Quyền là Hiệu<br /> trưởng [6,142-143].<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Đông Kinh nghĩa thục là trường học giáo dục về lòng yêu nước<br /> <br /> Ra đời trong hoàn cảnh các phong trào yêu nước chống Pháp cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX<br /> đều chưa thành công. Đông Kinh nghĩa thục được thành lập thí điểm ở Hà Nội, như ông Nguyễn<br /> Quyền Giám đốc của nhà trường nói: “Chúng tôi lập Đông Kinh nghĩa thục ở Hà Nội là cốt thử<br /> nghiệm. Nếu thấy thành hiệu thì trong ít lâu, ở mỗi kì: Trung, Nam, Bắc sẽ có một Đại học. . . rồi<br /> lần lần về sau, ở mỗi tỉnh, mỗi phủ, mỗi huyện cũng có một Đông Kinh nghĩa thục” [15, tr12].<br /> Hoạt động của Đông Kinh nghĩa thục đều nhằm mục đích tuyên truyền, khích lệ lòng yêu nước<br /> của nhân dân ta. Điều này thể hiện thông qua mục đích, cơ cấu tổ chức, hình thức hoạt động, nội<br /> dung giáo dục của nhà trường.<br /> <br /> 2.2.1. Mục đích<br /> Lực lượng đứng đầu của Đông Kinh nghĩa thục là nhóm các danh sĩ Bắc Kì có nền tảng văn<br /> hóa Nho học nhưng đầu óc canh tân. Họ muốn kết hợp tinh hoa Nho học với thành tựu tiến bộ tư<br /> tưởng phương Tây, nhằm giáo dục, quảng bá, thúc đẩy các tư tưởng khai sáng về giáo dục, văn hóa,<br /> văn minh, đào tạo con người mới theo gương các nước phát triển và thúc đẩy ý thức yêu nước, tự<br /> lập, tự cường, giải phóng dân tộc khỏi ách thống trị thực dân.<br /> 76<br /> <br /> Đông kinh Nghĩa thục - Trường học về giáo dục lòng yêu nước đầu thế kỉ XX<br /> <br /> Ngay trong đơn đăng kí gửi chính quyền thực dân, mục tiêu hoạt động của Đông Kinh nghĩa<br /> thục chính là nhằm: “. . . mở rộng các lợi ích về thương mại, công nghiệp và khoa học thực tế; mở<br /> rộng và phổ cập hóa việc sử dụng chữ Quốc ngữ như một phương tiện chính thức trong trao đổi<br /> văn bản; tăng cường niềm tự hào vể lịch sử Việt Nam” [2, tr 57].<br /> Như vậy, các sĩ phu yêu nước muốn bằng con đường giáo dục có thể tác động tới quần<br /> chúng, nâng cao lòng yêu nước, tự hào dân tộc và chí tiến thủ cho quần chúng; truyền bá một nền<br /> tư tưởng học thuật mới và nếp sống văn minh, tiến bộ; phối hợp hành động với các sĩ phu đã xuất<br /> dương và hỗ trợ cho phong trào Đông Du của Phan Bội Châu và phong trào Duy Tân đang phát<br /> triển trong nước, “Đông Kinh nghĩa thục nhằm truyền bá tư tưởng mới, đề cao tinh thần yêu nước<br /> gây phong trào trong nhân dân” [3, tr 152].<br /> <br /> 2.2.2. Cơ cấu tổ chức<br /> Đông Kinh nghĩa thục được tổ chức thành 4 ban: Ban Giáo dục, Ban Cổ động, Ban Tu thư<br /> và Ban Tài chính. Các ban hoạt động không phải tách rời nhau mà phối hợp với nhau: Ban Giáo<br /> dục có nhiệm vụ tổ chức hoạt động giảng dạy, học tập, tuyển sinh. Tham gia giảng dạy tại Đông<br /> Kinh nghĩa thục, phần đông là trí thức Nho học và trí thức Tây học; Ban Cổ động có chức năng<br /> chính là tuyên truyền, khuếch trương ảnh hưởng của trường ra bên ngoài nhằm thu hút được sự<br /> tham gia của đông đảo quần chúng thông qua các hình thức hoạt động chính là tổ chức các buổi<br /> diễn thuyết, bình văn, tranh luận và thậm chí cả trình diễn các loại hình nghệ thuật truyền thống<br /> để truyền tải những nội dung mới; Ban Tu thư (Ban Trước tác) có hai nhiệm vụ chính là biên soạn,<br /> dịch thuật các ấn phẩm được tổ chức thực hiện dùng làm tài liệu học tập chính thức của nhà trường,<br /> hoặc dùng để phân phát trong quần chúng, như một hình thức tuyên truyền hữu hiệu; Ban Tài chính<br /> chuyên trách mọi hoạt động chi thu của trường, mà chịu trách nhiệm trực tiếp là Lương Văn Can<br /> và Nguyễn Quyền.<br /> Với tiêu chí là trường “Nghĩa thục” kiểu mẫu, nên Đông Kinh nghĩa thục không thu học phí<br /> hay các khoản đóng góp của học sinh mà phần lớn dựa vào sự trợ giúp của những người tổ chức<br /> nhà trường và sự quyên góp, giúp đỡ tự nguyện từ gia đình học sinh và những người có cảm tình<br /> với ngôi trường.<br /> <br /> 2.3.<br /> <br /> Hình thức hoạt động<br /> <br /> 2.3.1. Biên soạn, xuất bản tài liệu<br /> Đông Kinh nghĩa thục có hai loại tài liệu: Sách giáo khoa và sách tham khảo; không có tài<br /> liệu giảng dạy và tuyên truyền nào không có lòng yêu nước cho học viên và quần chúng. Nội dung<br /> lòng yêu nước, cứu nước là sợi chỉ đỏ xuyên suốt mọi hoạt động của Đông Kinh nghĩa thục.<br /> Thông qua các tài liệu do Đông Kinh nghĩa thục biên soạn: “Nam quốc vĩ nhân”, “Nam quốc<br /> giai sự”, “Văn minh tân học sách”, “Việt Nam quốc sử lược”. . . là những tác phẩm văn học giáo<br /> dục lòng yêu nước và cách mạng. Quyển “Luân lí giáo khoa (tân đính)”, “Quốc dân độc bản”. . .<br /> nhằm giáo dục mọi người biết góp phần cho Tổ quốc giàu mạnh. Điều cốt yếu là thể hiện lòng yêu<br /> nước ở những công việc như “phải rèn luyện tinh thần tự lập để công thủ và chiến thắng. . . ”, “phải<br /> dốc tâm thư, tài lực ra, phát huy của cải tiềm tàng ấy, không bỏ phí một tấc đất nào, một sản vật<br /> nào mới thôi. . . ” [16, tr179].<br /> Ngoài các sách biên soạn, Đông Kinh nghĩa thục còn tìm mua các loại tân thư, tân văn của<br /> Trung Quốc, của Nhật Bản, như quyển “Trung Quốc hồn”, “Nhật Bản tam thập niên duy tân sử”.<br /> Những tài liệu biên soạn này được xuất bản, phổ biến sâu rộng trong quần chúng.<br /> <br /> 77<br /> <br /> Phan Thị Lệ Dung<br /> <br /> 2.3.2. Tổ chức dạy học<br /> Hoạt động dạy học của Đông Kinh nghĩa thục tiến hành ngay từ tháng 3 năm 1907. Học<br /> sinh phần lớn là con em những trí thức cấp tiến hoặc những gia đình giàu có. Số lượng học sinh<br /> ngày càng tăng, lúc đông nhất tới nghìn người. Giáo viên tự biên soạn bài giảng của mình. Thông<br /> qua các bài giảng, giáo viên truyền đạt những vấn đề: đề cao truyền thống yêu nước, giữ nước, lịch<br /> sử dân tộc, kêu gọi tinh thần tự cường dân tộc. Như vậy, “Đông Kinh nghĩa thục đã thực sự trở<br /> thành ngôi trường kiểu mới đầu thế kỉ XX, điểm son của giáo dục Việt Nam” [15, tr.12].<br /> <br /> 2.3.3. Tổ chức diễn thuyết, bình văn<br /> Để cổ động tinh thần yêu nước, nhà trường đã không giới hạn trong hoạt động giáo dục đơn<br /> thuần, mà còn vươn tới những hoạt động văn hóa với tầm ảnh hưởng và sức lan tỏa rộng khắp. Đó<br /> là hình thức diễn thuyết, bình văn. Lịch sử dân tộc với những vị anh hùng có công với đất nước như<br /> Hai Bà Trưng, Trần Hưng Đạo, Quang Trung. . . là chủ đề phổ biến, khá gần gũi với công chúng,<br /> thu bút được đông đảo nhân dân:<br /> “Buổi diễn thuyết người đông như hội,<br /> Kì bình văn, khách đến như mưa”<br /> Những nội dung quan trọng của bài diễn thuyết, bình thơ sau đó được đăng trên cơ quan<br /> ngôn luận của trường là Đại Nam Đăng Cổ tùng báo.<br /> Ngoài diễn thuyết, bình văn, Đông Kinh nghĩa thục, còn sử dụng loại hình sân khấu truyền<br /> thống là tuồng như một hình thức sinh hoạt quần chúng, nhằm ca ngợi niềm tự hào dân tộc và gián<br /> tiếp công kích thực dân Pháp.<br /> Những ảnh hưởng của Đông Kinh nghĩa thục, đã gây sự chú ý của thực dân Pháp và cả triều<br /> đình nhà Nguyên, chính sử triều Nguyễn chép “Dân các tỉnh từ Hà Tĩnh trở vào nam, Bình Định trở<br /> ra bắc náo loạn. Lúc bấy giờ bọn hiếu sự ở Quảng Nam Quảng Ngãi hiểu sai Tân thư, đem những<br /> từ “dân quyền”, “đồng bào” đi khắp nơi mở trường diễn thuyết, ngầm tới hạt khác sách động dụ<br /> dỗ, bắt dân cúp tóc thay đổi quần áo, quyên góp tiền bạc, ai không theo thì ép buộc, sai cùng họp<br /> bọn lên quan ra chợ ầm ĩ. . . ” [10, tr. 499]. Như vậy, rõ ràng những tác động của Tân văn, Tân thư<br /> đúng như hồi chuông tỉnh mộng, tác động làm chuyển biến xã hội lúc bấy giờ.<br /> <br /> 2.4.<br /> <br /> Nội dung giáo dục lòng yêu nước<br /> <br /> Những cuốn sách do Đông Kinh nghĩa thục biên soạn chứa đựng lòng yêu nước và niềm tự<br /> hào dân tộc, đề cao truyền thống dựng nước và giữ nước oanh liệt của nhân dân ta, qua đó khơi<br /> dậy, giáo dục lòng yêu nước cho học sinh:<br /> Thứ nhất, chống nền giáo dục cựu học, bỏ chữ Hán, bỏ việc học theo lối khoa cử, lên án lối<br /> sống của bọn hủ nho. Bởi vì, nền cựu học là “kẻ thù của sự tiến bộ, của nền văn minh”, nó làm<br /> cho nhân dân “dốt tệ lắm”. Thái độ tự cao, tự đại, tư duy hẹp hòi, cố chấp, bảo thủ của đám hủ nho<br /> đã “làm cho nước yếu, dân hèn”, không tiếp nhận cái mới, làm cho văn hóa dân tộc ngày một suy<br /> đồi. Với việc giáo dục “lấy khoa cử làm mục đích” làm cho “nước ta sẽ không đời nào hưng thịnh<br /> được”. Như vậy, Đông Kinh nghĩa thục đã tấn công nền giáo dục phong kiến không phù hợp với<br /> bước tiến xã hội.<br /> Thực hiện mục tiêu trên, giáo dục của Đông Kinh nghĩa thục đã chủ trương phải học chữ<br /> Quốc ngữ và phải học theo một phương pháp mới nhằm phát huy tính tích cực của người học.<br /> Quốc ngữ là hồn của nước,<br /> Phải đem ra tính trước dân ta,<br /> Sách các nước, sách Chi na<br /> 78<br /> <br /> Đông kinh Nghĩa thục - Trường học về giáo dục lòng yêu nước đầu thế kỉ XX<br /> <br /> Chữ nào nghĩa ấy dịch ra cho tường. . . ” [14, tr 233].<br /> “Đông Kinh nghĩa thục làm cho người Việt Nam đầu tiên trong lịch sử chấp nhận ở dân tộc<br /> một thứ chữ rồi mới căn cứ vào mẫu tự Latinh làm văn tự quốc gia đồng thời làm chuyển ngữ cho<br /> giáo dục” [7, tr 64]. Như vậy, Đông Kinh nghĩa thục đã thực hiện thành công khi biến một thứ chữ<br /> ngoại lai thành một chữ viết của dân tộc, tạo nên tinh thần tự hào dân tộc và lòng yêu nước qua<br /> môi trường giáo dục. Hơn nữa, thông qua cách thay đổi phương pháp dạy học để giúp học sinh<br /> sớm tiếp cận với cái mới, đưa đến những chuyển biến trong văn hóa, xã hội.<br /> Thứ hai, Đông Kinh nghĩa thục chú trọng giảng dạy, tuyên truyền các kiến thức lịch sử dân<br /> tộc; đề cao truyền thống dựng nước và giữ nước. Lịch sử đã chứng minh, dân tộc Việt Nam không<br /> phải là một dân tộc ươn hèn mà là một dân tộc anh hùng, không khuất phục trước bất cứ ách ngoại<br /> xâm nào, kẻ thù xâm lược nào, không chịu trói tay làm nô lệ cho ngoại bang.<br /> “Giống ta chẳng giống mọi,<br /> Dòng ta chẳng phải hèn,<br /> Bạch Đằng phá quân Nguyên,<br /> Chi Lăng đuổi tướng Minh,<br /> Cõng rắn cắn gà nhà,<br /> Người xưa rất khinh bỉ” [14, tr 161]<br /> Đồng thời, lòng yêu nước cũng được kích động bằng những bài ca vạch tội ác của thực dân<br /> Pháp, như các bài “Đề tỉnh quốc dân ca”, “Hải ngoại huyết thư”... những bài kêu gọi hồn nước, lá<br /> thư viết bằng máu từ nước ngoài, đó có vai trò thức tỉnh lòng người, thức tỉnh tinh thần dân tộc.<br /> Không bài trừ việc học tập lịch sử nước ngoài, không chỉ xem kiến thức lịch sử nước ngoài<br /> là kiến thức bổ sung, hỗ trợ mà thông qua đó “để noi gương tổ tiên mà tự cường”.<br /> Với hoạt động sôi nổi như vậy, chỉ trong 9 tháng tồn tại (từ tháng 3 đến tháng 12 năm 1907),<br /> Đông Kinh nghĩa thục đã có sức ảnh hưởng và lan tỏa rộng lớn. Thông qua hoạt động giáo dục,<br /> Đông Kinh nghĩa thục đã trở thành phong trào đấu tranh chính trị chống chủ nghĩa thực dân.<br /> Chính thực dân Pháp đã lo ngại về sự phát triển của ngôi trường này: “Không còn là một<br /> câu chuyện hoang đường khi khẳng định rằng Đông Kinh nghĩa thục đã là cái lò phiến loạn ở Bắc<br /> Kì” [11, tr 377]. Vì vậy, đến tháng 11 năm 1907, chính quyền thực dân Pháp quyết định rút giấy<br /> phép hoạt động của Đông Kinh nghĩa thục, đồng thời đóng cửa Đại Nam Đăng Cổ tùng báo, mọi<br /> cuộc diễn thuyết bình thơ đều bị nghiêm cấm. Những người tham gia phong trào như Lương Văn<br /> Can, Nguyễn Quyền, Dương Bá Trạc, Lê Đại. . . đều bị bắt. Các sách vở do Đông Kinh nghĩa thục<br /> ấn hành đều bị tịch thu, tiêu hủy. Những người lưu giữ những tài liệu này đều bị xét xử.<br /> Lo sợ trước ảnh hưởng và tác động của Đông Kinh nghĩa thục tới nhân dân, sẽ dẫn đến một<br /> phong trào đấu tranh ở Bắc Kì, thực dân Pháp đã coi “Đông Kinh nghĩa thục là một cái lò phiến<br /> loạn ở Bắc Kì” [11; tr 337]. . . Bị chính quyền thực dân Pháp đóng cửa, trường Đông Kinh nghĩa<br /> thục chỉ tồn tại trong khoảng thời gian ngắn, nhưng nó đã có tác động nhất định đến xã hội Việt<br /> Nam lúc bấy giờ.<br /> Ngày nay, tình hình thế giới và đất nước có nhiều biến động, để giữ vững độc lập, chủ quyền,<br /> để tiến kịp với thế giới, thì càng cần thắp lên ngọn lửa của lòng yêu nước cho nhân dân, đặc biệt là<br /> thế hệ trẻ. Thông qua tìm hiểu về Trường Đông kinh nghĩa thục đã giúp cho chúng ta có nhiều bài<br /> học quý báu trong việc giáo dục lòng yêu nước hiện nay.<br /> Cuộc vận động cứu nước và giải phóng dân tộc những thập niên đầu thế kỉ XX ở Việt Nam<br /> có điểm khác nhiều quốc gia trên thế giới. Các sĩ phu, văn thân phải đứng ra gánh nhiệm vụ lãnh<br /> đạo dân tộc tìm con đường cứu nước để giải phóng dân tộc. Một trong hai khuynh hướng được<br /> chọn lựa là cải cách và bạo động, với đại diện chính là Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh. Tuy<br /> 79<br /> <br />