Giám sát đa dạng sinh học có sự tham gia hướng dẫn thu thập số liệu trên hiện trường

GIÁM SÁT ĐA DẠNG SINH HỌC<br /> CÓ SỰ THAM GIA<br /> Hướng dẫn thu thập số liệu trên hiện trường<br /> <br /> <br /> <br /> PGS.TS. Nguyễn Xuân Đặng<br /> Th.S. Lương Văn Dũng<br /> <br /> Tháng 8, 2013<br /> <br /> Lời cảm ơn<br /> Tài liệu “Giám sát đa dạng sinh học có sự tham gia - Hướng dẫn thu thập<br /> số liệu trên hiện trường” là sản phẩm của Dự án “Cung cấp Đa lợi ích môi<br /> trường và xã hội từ REDD+ ở khu vực Đông Nam Á (MB-REDD+)” của<br /> Tổ chức Phát triển Hà Lan SNV, do Bộ Môi trường, Bảo tồn Thiên nhiên, Xây<br /> dựng và An toàn Hạt nhân (BMUB) của Cộng hòa Liên bang Đức tài trợ. Các<br /> tác giả xin chân thành cảm ơn các tổ chức và cá nhân sau:<br /> Các cán bộ Tổ chức Phát triển Hà Lan SNV, đặc biệt là ông Nguyễn Trung<br /> Thông - Quản đốc Dự án MB REDD+, ông Richard Rastall - Chuyên gia Dự<br /> án và ông Đào Vĩnh Lộc – Điều phối viên Dự án đã đóng góp nhiều ý kiến<br /> chuyên môn quý báu cho tài liệu này.<br /> Các cán bộ chuyên môn thuộc Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Lâm<br /> Đồng, Chi cục Lâm nghiệp Lâm Đồng, Chi cục Kiểm lâm Lâm Đồng, Hạt Kiểm<br /> lâm huyện Bảo Lâm, Hạt Kiểm lâm Đơn Dương, các Công ty TNHH MTV Lâm<br /> nghiệp Bảo Lâm, Lộc Bắc, Đơn Dương, Ban quản lý Rừng phòng hộ Đ’Ran,<br /> người dân trong vùng Dự án và các đối tác đã nhiệt tình tham gia, giúp đỡ và<br /> đóng góp ý kiến để tài liệu được hoàn thiện hơn.<br /> <br /> 2 SNV REDD+<br /> <br /> www.snv.org<br /> <br /> Mục lục<br /> <br /> Trang<br /> Lời cảm ơn…………………………………………….…...………….………………………2<br /> Mục lục…………………………………………………………….…...………………………3<br /> 1. Giới thiệu………………………………………………………….…….…….……………4<br /> 2. Các chỉ thị giám sát đa dạng sinh học…………………………………………………5<br /> 3. Các loài động vật, thực vật quan trọng lựa chọn giám sát………….………………6<br /> 4. Phương pháp giám sát……………………………………………………….…………14<br /> 4.1 Vật liệu và dụng cụ giám sát…………………………………………….……………15<br /> 4.2 Phương pháp giám sát theo OTC cố định……………………………………………17<br /> 4.2.1 Thiết lập hệ thống OTC trên bản đồ…………………………………..…………17<br /> 4.2.2 Thiết lập ô mẫu trên hiện trường và đo đếm thu thập số liệu…………………19<br /> 4.3 Phương pháp giám sát theo tuyến cố định………………………………….………24<br /> 4.3.1 Lập tuyến cố định………………………………………………………….………24<br /> 4.3.2 Điều tra giám sát các loài động vật quan trọng theo tuyến …………....…25<br /> …<br /> 4.3.3 Điều tra giám sát các loài thực vật quan trọng theo tuyến……………………26<br /> 4.3.4 Điều tra giám sát các tác động đe dọa đến đa dạng sinh học………..………27<br /> 5. Phân tích số liệu và xây dựng báo cáo………………………………………………28<br /> 5.1 Xác định các chỉ số về trạng thái các hệ sinh thái rừng……………………………28<br /> 5.1.1. Độ tàn che trung bình………………………………………………………..……28<br /> 5.1 2. Mật độ trung bình cây gỗ trưởng thành…………………………………………28<br /> 5.1 3. Thành phần loài cây gỗ trưởng thành …………………………………………28<br /> 5.1 4. Thành phần loài cây gỗ non và cây bụi…………………………………………28<br /> 5.1 5. Thành phần loài cây gỗ tái sinh…………………………………………………29<br /> 5.1.6. Chỉ số giá trị quan trọng (IVI) của loài cây gỗ …………………………………29<br /> 5.1.7. Tần suất cây gỗ trưởng thành theo cấp đường kính thân D1.3 ……………..…30<br /> 5.1.8. Tần suất cây gỗ non và cây tái sinh theo cấp chiều cao………………………31<br /> 5.1.9. Mật độ cây gỗ có chất lượng xấu ………………………………….……………31<br /> 5.1.10. Mật độ tre, nứa……………………………………………………………………31<br /> 5.2 Xác định các chỉ số về các loài quan trọng…………………………………………32<br /> 5.2.1. Thành phần loài thực vật quan trọng ……………………………………....…32<br /> 5.2.2. Thành phần loài và tần số bắt gặp các loài động vật quan trọng……………32<br /> 5.3 Các chỉ số về áp lực đối với đa dạng sinh học ……………………………………33<br /> Bảo quản và giao nộp số liệu……………………………………………………………36<br /> Tài liệu tham khảo…………………………………………………………………………38<br /> Phụ lục ………………………………………………………………………………………39<br /> <br /> 3 SNV REDD+<br /> <br /> www.snv.org<br /> <br /> Giới thiệu<br /> <br /> 1<br /> <br /> Các hoạt động của REDD+ có thể tác động tích cực và tiêu cực đến đa dạng sinh học<br /> (Man et al. 2013). Mục tiêu của việc giám sát các tác động đến đa dạng sinh học (ĐDSH)<br /> của REDD+ là để đưa ra các giải pháp giảm nhẹ rủi ro và đạt được các lợi ích cho ĐDSH.<br /> Dự án Cung cấp Đa lợi ích Môi trường và Xã hội từ REDD+ ở Khu vực Đông Nam Á (MBREDD+) đang hỗ trợ tỉnh Lâm Đồng thí điểm mô hình giám sát tài nguyên rừng có sự tham<br /> gia (PFM) từ năm 2012, trong đó có chương trình giám sát ĐDSH có sự tham gia (PBM).<br /> Dự án được thực hiện tại hai huyện Bảo Lâm và Đơn Dương với 4 đơn vị chủ rừng của tỉnh<br /> Lâm Đồng gồm: Công ty trách nhiệm hữu hạn Một thành viên (CTLN) Bảo Lâm, CTLN Lộc<br /> Bắc, CTLN Đơn Dương và Ban quản lý Rừng phòng hộ Đ’Ran.<br /> Mục tiêu chính của PBM là: 1) cung cấp các thông tin, tư liệu cần thiết về xu thế và tình<br /> trạng của ĐDSH các hệ sinh thái rừng để các đơn vị chủ rừng xây dựng các biện pháp quản<br /> lý rừng bền vững và bảo tồn ĐDSH phù hợp với mục tiêu quản lý của khu rừng; 2) Giúp các<br /> nhà hoạch định chính sách cấp tỉnh và quốc gia đánh giá, điều chỉnh hoặc xây dựng các<br /> chính sách mới phù hợp hơn để đạt được các mục tiêu bảo tồn ĐDSH ở cấp tỉnh hoặc cấp<br /> quốc gia. PBM cũng giúp xác định những biến đổi về ĐDSH do các hoạt động của REDD+<br /> gây ra để có giải pháp giảm nhẹ rủi ro và tăng cường các lợi ích cho ĐDSH của REDD+.<br /> Ý tưởng chủ đạo của mô hình giám sát ĐDSH có sự tham gia (PBM) là thu hút sự tham gia<br /> của đầy đủ các bên liên quan (người dân địa phương, kiểm lâm viên cấp huyện và cấp xã<br /> và cán bộ lâm nghiệp của chính các đơn vị chủ rừng) vào các hoạt động giám sát ĐDSH.<br /> Thông qua đó thể hiện sự tuân thủ của các hoạt động REDD+ đối với các biện pháp đảm<br /> bảo an toàn về “sự tham gia đầy đủ và hiệu quả của các bên liên quan” và “sự tôn trọng<br /> kiến thức và quyền của các dân tộc bản địa và cộng đồng địa phương” trong khuôn khổ<br /> thỏa thuận Cancun, đồng thời khuyến khích đối thoại giữa các chủ thể hành động trong và<br /> ngoài nhà nước về các ưu tiên bảo tồn, sử dụng tài nguyên và các can thiệp quản lý rừng.<br /> Tài liệu này nhằm cung cấp hướng dẫn kỹ thuật thu thập số liệu về ĐDSH trên hiện trường<br /> cho các tổ PBM của Dự án MB REDD+. Những người tham gia thực hiện hoạt động này<br /> không phải là các nhà nghiên cứu chuyên nghiệp mà là những người dân địa phương, kiểm<br /> lâm viên cấp huyện và cấp xã và cán bộ lâm nghiệp của chính các đơn vị chủ rừng, không<br /> được đào tạo chuyên sâu về kiến thức và kỹ năng điều tra đánh giá ĐDSH, do đó các vấn<br /> đề kỹ thuật trong tài liệu được trình bày đơn giản, dễ hiểu và mang tính ứng dụng kỹ thuật<br /> phù hợp với năng lực của các thành phần tham gia PBM.<br /> <br /> 4 SNV REDD+<br /> <br /> www.snv.org<br /> <br /> Các chỉ thị giám sát đa dạng sinh học<br /> <br /> 2<br /> <br /> Giám sát ĐDSH là hoạt động đo đếm một cách có hệ thống trong nhiều năm liên tục một<br /> số chỉ số quan trọng của: a) các thành phần ĐDSH có tính nhạy cảm cao với các tác động<br /> của con người, và b) các tác nhân chính tác động trực tiếp đến ĐDSH trong vùng giám sát;<br /> nhằm cung cấp các dữ liệu về trạng thái và xu thế biến đổi của các thành phần ĐDSH đó<br /> dưới các tác động của con người thông qua các hoạt động REDD+. Các thành phần ĐDSH<br /> nhạy cảm cao và các tác nhân chính tác động đến ĐDSH này được chọn làm các chỉ thị<br /> giám sát.<br /> Thông qua xem xét hiện trạng ĐDSH và tham vấn ý kiến của các nhà quản lý tài nguyên<br /> rừng cấp tỉnh và cấp huyện, các cán bộ và người dân trực tiếp quản lý, sử dụng tài nguyên<br /> rừng trong vùng, Dự án MB REDD+ đã xác định được 13 yếu tố sinh thái là chỉ thị giám sát<br /> ĐDSH (Bảng 1).<br /> Bảng 1. Các chỉ thị giám sát đa dạng sinh học và các chỉ số đo đếm<br /> TT<br /> <br /> Chỉ thị giám sát<br /> <br /> Chỉ số đo đếm (đơn vị tính)<br /> <br /> a. Chỉ thị trạng thái rừng và quần thể các loài quan trọng<br /> 1<br /> <br /> Độ tàn che tán rừng<br /> <br /> Độ tàn che (%)<br /> <br /> 2<br /> <br /> Cấu trúc tầng tán của rừng<br /> <br /> Số tầng, loại tầng<br /> <br /> 3<br /> <br /> Cây gỗ trưởng thành<br /> <br /> Thành phần loài, mật độ cây (cây/ha), Đường kính<br /> D1,3 (cm), chiều cao cây<br /> <br /> 4<br /> <br /> Cây gỗ non<br /> <br /> Thành phần loài, mật độ cây (cây/ha), chiều cao cây<br /> <br /> 5<br /> <br /> Cây gỗ tái sinh<br /> <br /> Thành phần loài, mật độ cây (cây/ha)<br /> <br /> 7<br /> <br /> Tre, lồ ô<br /> <br /> Thành phần loài, mật độ cây/bụi (cây/ha)<br /> <br /> 6<br /> 8<br /> <br /> Các loài thực vật quan<br /> trọng<br /> Các loài động vật quan<br /> trọng<br /> <br /> Thành phần loài, mật độ (cây/ha), đường kính D1,3 (cm)<br /> Thành phần loài, tần số bắt gặp (cá thể/km)<br /> <br /> b. Chỉ thị áp lực đến đa dạng sinh học<br /> 9<br /> <br /> Khai thác gỗ<br /> <br /> 10<br /> <br /> Khai thác lâm sản ngoài gỗ<br /> <br /> 11<br /> <br /> Săn bắt động vật rừng<br /> <br /> 12<br /> <br /> Chăn thả gia súc trong rừng<br /> <br /> 13<br /> <br /> Loài xâm lấn<br /> <br /> 5 SNV REDD+<br /> <br /> Mức độ nghiêm trọng (không/thấp/ trung bình/cao)<br /> <br /> Thành phần loài, mức độ nghiêm trọng<br /> <br /> www.snv.org<br /> <br />