Giáo trình Chăn nuôi trâu bò - Chương 5

Chia sẻ: Le Quang Hoang | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:26

Thêm vào BST

Báo xấu

311
lượt xem 142
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương 5 CHĂN NUÔI TRÂU BÒ ĐỰC GIỐNG Chương này hệ thống lại một số kiến thức chính về sinh lý dục của trâu bò đực, kĩ thuật nuôi dưỡng, chăm sóc và quản lí trâu bò đực giống....

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Chăn nuôi trâu bò - Chương 5

Chương 5 CHĂN NUÔI TRÂU BÒ ð C GI NG Chương này trư c h t h th ng l i m t s v n ñ chính v sinh lý sinh d c c a trâu bò ñ c và phân tích các nhân t ñ n s lư ng và ch t lư ng tinh d ch. Ph n tr ng tâm c a chương nói v k thu t nuôi dư ng, chăm sóc và qu n lý trâu bò ñ c gi ng. Cu i cùng v n ñ chính liên quan ñ n vi c s d ng trâu bò ñ c gi ng trong th c ti n cũng ñư c ñ c p ñ n nhưng không ñi quá sâu vào nh ng v n ñ cơ b n và chi ti t vì ñã có môn h c khác chuyên v v n ñ này (Sinh s n gia súc). I. M T S ð C ðI M SINH LÝ SINH D C C A TRÂU BÒ ð C 1.1. Gi i ph u cơ quan sinh d c trâu bò ñ c Gi i ph u ñ nh v các cơ quan chi ti t c a b máy sinh s n bò ñ c ñư c th hi n hình 5.1. Các b ph n quan tr ng là d ch hoàn, d ch hoàn ph , ng d n tinh và các tuy n sinh d c ph . TuyÕn Cowper T. tiÒn liÖt Trùc tr ng Tói tinh Phång èng dÉn tinh Bãng ®¸i èng dÉn tinh M¹ch qu¶n v thÇn kinh D−¬ng vËt C¬ co duçi D−¬ng vËt Quy ®Çu Thõng dÞch ho n §Çu phô dÞch ho n DÞch ho n B×u d¸i §u«i phô dÞch ho n Hình 5.1: Gi i ph u ñ nh v các cơ quan sinh d c c a bò ñ c a. D ch hoàn Trâu bò ñ c có 2 d ch hoàn ñư c treo phía ngoài cơ th trong bao d ch hoàn (hình 5.2). D ch hoàn có hai ch c năng cơ b n c a là s n xu t tinh trùng và ti t hóc môn. Nơi s n xu t tinh trùng trong d ch hoàn là các ng sinh tinh (hình 5.3). Nơi s n xu t hóc-môn là các t bào k (Leydig). Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 117
D ch hoàn hàng ngày s n xu t ra m t lư ng r t l n tinh trùng. X p x 90% th tích d ch hoàn ch a ñ ng hàng trăm mét ng sinh tinh r t nh . Các ng này ñư c n i li n v i nhau thành m t m ng lư i ch ng ch t. Còn l i 10% th tích d ch hoàn ch a các mô liên k t, m ch máu, m ch b ch huy t và t bào Leydig ti t hóc-môn. èng dÉn tinh §éng mach TÜnh m¹ch Vßng bÑn C¬ vßng C¬ b×u §Çu phô dÞch ho n C¬ däc M ng tr¾ng DÞch ho n V¸ch ng¨n gi÷a §u«i phô dÞch ho n Da b×u Hình 5.2: M t c t d c c a bìu dái và d ch hoàn Vách ng sinh tinh là m t màng ñáy có m t s l p t bào sau này s n TÕ b o Leydig & Tinh trïng mao m¹ch sinh tinh trùng (nguyên bào tinh). Cùng v i các nguyên bào tinh có hàng lo t t Xoang M ng ®¸y bào l n hơn nhi u g i là t bào Sectoli có ch c năng h tr và nuôi dư ng tinh trùng ñang hình thành khi chúng chuy n t vách ra xoang ng sinh tinh. ng này cũng ti t nhi u d ch vào xoang KÎ gi÷a ng. D ch này có vai trò quan tr ng c¸c èng TÕ b o trong vi c v n chuy n tinh trùng kh i sinh tinh Sertoli d ch hoàn ñ vào ñư ng sinh s n. Tinh trùng sau khi ñư c sinh ra trong các ng d n tinh s ñi qua m t h Hình 5.3: Lát c t ngang c a ng sinh tinh th ng ng d n ra. Trong m i d ch hoàn các ng sinh tinh cùng ñ vào kho ng 15 ng d n ra ñ ñưa tinh trùng và d ch ti t c a ng sinh tinh ñ n ph n ngoài c a d ch hoàn. Các ng d n ra n i nên trên b m t ph n ñ nh d ch hoàn và ñ vào d ch hoàn ph . D ch hoàn ñ c bi t tăng nhanh v kích thư c khi bò ñ c s p ñ n tu i thành th c, ph n ánh s thành th c và tăng v kích thư c c a các ng sinh tinh dư i tác ñ ng c a hóc môn sinh d c. D ch hoàn bò ti p t c tăng trư ng sau khi thành th c, m c dù r t ch m, và ñ t ñ n kích thư c trư ng thành vào kho ng 4-5 năm tu i. Sau 7-8 năm d ch hoàn gi m d n kích thư c. S gi m kích thư c này ch y u là do s lão hoá. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 118
b. D ch hoàn ph Các ng d n ra t d ch hoàn t p trung l i hình thành nên m t ng ñơn g i là d ch hoàn ph . M i d ch hoàn có m t d ch hoàn ph . C u tao d ch hoàn ph g m có ñ u, thân, ñuôi và có th s th y ñư c qua bìu dái. M c dù ch có m t ng nhưng d ch hoàn ph r t g p khúc và có chi u dài kho ng 40-60 m. D ch hoàn ph có m t s ch c năng chính là h p thu, d ch chuy n, làm trư ng thành và d tr tinh trùng. M t lư ng l n d ch ñư c h p thu trong d ch hoàn ph và khi tinh trùng ñ n ñư c ph n ñuôi c a dich hoàn ph thì chúng có n ng ñ r t cao. Vai trò h p thu d ch c a d ch hoàn ph cũng giúp cho vi c v n chuy n tương t như chuy n ñ ng c a m t s t bào c a ng d n ra c a d ch hoàn. Các t bào này có lông nhu và ho t ñ ng c a các lông nhu này s giúp tinh trùng v n ñ ng. Ph n ñuôi c a d ch hoàn ph ho t ñ ng như m t kho ch a tinh trùng. Tinh trùng trong ñuôi d ch hoàn ph h u như không v n ñ ng và dư ng như tr ng thái ti m sinh, có nghĩa là chúng c n r t ít năng lư ng ho c dinh dư ng ñ s ng. Khi con ñ c không khai thác tinh hay ph i gi ng thì vi c s n xu t tinh trùng v n không ng ng, do v y tinh trùng b bài ti t ra qua th dâm ho c th i ch m qua bóng ñái và th i ra ngoài qua nư c ti u. c. ng d n tinh ng d n tinh là m t ng có cơ ch c ch y t ñuôi d ch hoàn ph ñáy d ch hoàn ngư c theo d ch hoàn ñ n ph ng ng d n tinh. Khác v i d ch hoàn ph , ng d n tinh là m t ng th ng và khá ng n. Hai ng d n tinh h p l i v i nhau t o thành ph ng ng d n tinh, g p ng d n nư c ti u t bàng quang cùng v i ch t ti t c a m t s tuy n sinh d c ph ñ vào m t ng chung g i là ni u ñ o. d. Các tuy n sinh d c ph Có 4 tuy n ph sinh ra các ch t ti t ñóng góp vào thành ph n c a tinh thanh. - Ph ng ng d n tinh (ampullae). Vách c a ph ng ng d n tinh d y và có m t s t bào phân ti t. C p ph ng ng d n tinh cũng ho t ñ ng như m t b d tr s lư ng nh tinh d ch ñ cho 1 ho c 2 l n phóng tinh. - Tuy n tinh nang (vesicular gland). Tuy n này n m hai bên thành và ph n k t thúc c a ng d n tinh. Nó ti t m t ph n quan tr ng c a tinh thanh nh ch t ti t giàu fructoza và axit xitric. - Tuy n ti n li t (prostate gland). Tuy n ti n li t n m cu i ng d n tinh, ñ u ni u ñ o, v t ngang qua c bàng quang và ñư c chia thành hai thuỳ. Tuy n này có nhi u l ñ vào ni u ñ o v i d ch ti t giàu axit amin và các enzym khác nhau. - Tuy n c hành (còn g i là tuy n c u ni u ñ o hay tuy n Cowper). Tuy n c hành là m t tuy n có l ti t g n dương v t nh t (ñ vào ng ni u ñ o dư i van u ng i), nó ti t ra d ch “r a” ngay trư c m i l n phóng tinh có tác d ng làm v sinh ñư ng sinh d c con ñ c và con cái. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 119
1.2. Tinh d ch Tinh trùng v i n ng ñ cao t d ch hoàn ph ñ vào ng d n tinh s h n h p v i các ch t ti t c a các tuy n sinh d c ph ñ hình thành tinh d ch. Do v y tinh d ch g m 2 ph n khác nhau: tinh trùng và tinh thanh . a. Tinh trùng - Hình thái tinh trùng Tinh trùng g m 3 ph n chính: ñ u, thân và ñuôi (hình 5.4). Thành ph n chính c a ñ u là nhân M ng NSC r t ñ c ch a ADN và ñư c bao b c b i Acrosome m t màng nhân có s c kháng cao. Phía §Çu Nh©n Mò sau nh©n trên ñ u ñư c ph b i acrosom có ch a m t s men phân gi i protein và Th©n M ng ty l¹p thÓ hyaluronidaza r t quan tr ng khi th tinh. Ph n sau nhân ñư c bao ph b i mũ nhân và trên toàn b c u trúc này, k c thân và ñuôi, là m t màng nguyên sinh ch t M ng ®u«i m ng. Ph n thân d y có ch a m t ph n nhân và ch a ty l p th c n thi t cho hô §u«i h p và quá trình trao ñ i ch t. ðuôi ch a m t s s i d c, giúp cho quá trình v n ñ ng c a tinh trùng. Tinh trùng ch a r t ít các ch t khác ngoài v t ch t di truy n c n thi t cho th tinh và do có ít ch t dinh dư ng nên nó ph i d a vào ngu n dinh dư ng c a môi trư ng. Hình 5.4: C u t o tinh trùng - S t o tinh và chín c a tinh trùng Quá trình sinh tinh và thành th c c a tinh trùng di n ra liên t c trong năm. Tuy nhiên, cư ng ñ có thay ñ i chút ít theo mùa. Quá trình t o tinh b t ñ u t khi phân chia nguyên bào tinh cho ñ n khi bài xu t tinh trùng vào xoang ng d n tinh, kéo dài trong 48-50 ngày. Các nguyên bào tinh phân chia và bi t hoá qua m t lo t phân bào, cu i cùng hình thành nên tinh trùng. Khi tinh trùng ñư c hình thành ñ y ñ chúng s ñư c ñ y ra h u như t do trong xoang ng sinh tinh. Ti p theo tinh trùng di chuy n trong ng ph d ch hoàn trong kho ng 14-22 ngày, ph thu c vào t n s khai thác tinh. Trong quá trình di chuy n này tinh trùng thành th c d n và hoàn toàn thành th c trong th i gian tích l i ñuôi ph d ch hoàn. Th c ra, th i gian t o tinh trong các ng sinh tinh r t n ñ nh (48 ngày) và h u như không b thay ñ i do ch ñ nuôi dư ng và s d ng bò ñ c. Tinh trùng trư ng thành và chín ñư c tích l i trong ph n ñuôi ph d ch hoàn và có th s ng ñây 1-2 tháng. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 120
b. Tinh thanh Ch c năng ch y u c a tinh thanh là cung c p m t môi trư ng thích h p trong ñó tinh trùng có th s ng ñư c sau khi xu t tinh. Tinh trùng h u như không v n ñ ng trong ph ng ng d n tinh nhưng s có kh năng v n ñ ng ñư c ngay sau khi ñư c h n h p v i tinh thanh khi c hai ñ ng th i ñư c xu t ra trong m i l n phóng tinh. Tinh thanh ch a nhi u lo i mu i, axit amin và men góp ph n vào ho t ñ ng s ng và trao ñ i ch t c a tinh trùng. ðư ng fructoza do túi tinh ti t ra là ngu n năng lư ng ch y u cho tinh trùng. ðư ng fructoza khi ñư c s d ng s chuy n hoá thành axit lactic. S hình thành và tích lu axit lactic này s làm cho tinh trùng s ng lâu hơn. Tinh thanh cũng ch a m t s dung d ch ñ m làm cho pH không b thay ñ i. T c ñ s d ng ñư ng fructoza và tích t axit lactic ph thu c vào nhi t ñ . Do v y, trong TTNT, ñ duy trì m t m u tinh d ch trong m t th i gian nh t ñ nh, ngư i ta s d ng nhi t ñ th p ñ làm l nh m u tinh nh m gi m kh năng v n ñ ng c a tinh trùng và b o t n ñư ng fructoza. Các ch t pha loãng tinh d ch cũng có các ch t ñ m ñ n ñ nh pH. Thành ph n c a m t li u xu t tinh ñi n hình bò như sau: Dung lư ng 4ml (bi n ñ ng 2-10) S tinh trùng 1000 (600-2000) tri u/ml pH 6,9 (6,4-7,8) Protein 7,3 (6,3-8,4) mg/100ml Fructoza 550 (200-900) mg/100ml Axit xitric 700 (300-1100) mg/100ml c. ði u hoà quá trình sinh tinh H th ng n i ti t sinh s n chính c a bò ñ c g n li n v i tr c dư i ñ i-tuy n yên-d ch hoàn. Ho t ñ ng c a tr c này ñư c ph i h p ch t ch b i các tín hi u hóc môn ñư c v n chuy n qua vòng tu n hoàn chung (hình 5.5). Brain N o HSexual, sinh dôc, nh vi aggressive tÝnh h¨ng behaviour LHRH GnRH Anterior pituitary TiÒn yªn Liªn hÖ ng−îc Feedback LH FSH Testes DÞch ho n Hãc m«n Steroid Gonadal steroids Inhibin Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 121 SexC¬ quan organs C¬ quan Accessory Sex C¬ v c¸cother Muscle; m« Sinh dôc phô kh¸c sinh dôc glans somatic tissues
Hình 5.5: Tr c dư i ñ i-tuy n yên-d ch hoàn trâu bò ñ c Tín hi u n i ti t trong tr c này ñư c xu t phát t vi c ti t hóc môn GnRH (Gonadotropin Releasing Hormone) t vùng dư i ñ i (Hypothalamus). GnRH tác ñ ng lên tuy n yên kích thích ti t 2 hóc môn gonadotropin là LH và FSH. Hai hóc-môn này ñi u ph i ch c năng c a d ch hoàn, trong ñó LH ñi u hoà quá trình t o các hóc môn steroid và FSH ñi u hoà quá trình sinh tinh (hình 5.6). Kích thích ngo i c nh Kích thích bên trong Th n kinh T W Dư i ñ i T p tính sinh d c Tuy n yên FSH LH ng sinh tinh T bào Leydig T/b Sectoli Tinh t Testosteron Tinh trùng C/q sinh d c ph Cơ th Hình 5.6: ði u ti t th n kinh th dich ñ i v i quá trình sinh tinh Các kích thích c a ngo i c nh như ánh sáng, th c ăn, hành vi và mùi v c a con cái, kích thích c a con ngư i (xoa bóp) thông qua th giác, thính giác, kh u giác, xúc giác truy n vào trung khu th n kinh sinh d c vùng dư i ñ i. Trung khu này ñi u ph i thuỳ trư c tuy n yên phân ti t các kích t FSH và LH. Hóc-môn FSH thúc ñ y quá trình hình thành tinh trùng, còn LH thúc ñ y t bào k (Leydig) phân ti t hóc môn androgen, ñ c bi t là testosteron. Hocmôn này có tác d ng kích thích ho t hoá t bào thư ng bì ng sinh tinh m n c m v i Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 122
kích thích c a FSH ñ sinh ra tinh trùng. Testosteron còn có tác d ng xúc ti n s phát tri n t ch c cơ năng c a các tuy n sinh d c ph , duy trì s c s ng c a tinh trùng và kh năng th thai c a chúng. Hóc-môn FSH duy trì s th ng nh t ch c năng c a các t bào Sectoli là t bào nuôi dư ng tinh trùng trong quá trình phát tri n và ti t hóc-môn inhibin là hóc-môn có vai trò ñi u ch nh ñ c hi u ñ i v i vi c ti t FSH. LH c n thi t trong c cu c ñ i còn FSH c n thi t khi thi t l p quá trình sinh tinh trư c khi thành th c v tính, nhưng có th không b t bu c ph i có cho ch c năng sinh tinh ti p theo. ðó là vì hóc-môn testosteron cũng có nh hư ng ñ n ch c năng c a t bào Sectoli sau khi thành th c và thúc ñ y quá trình sinh tinh. Các hóc-môn steroid (c androgen và estrogen) và các hóc-môn khác (như inhibin) do d ch hoàn sinh ra s tác ñ ng ngư c lên vùng dư i ñ i và tuy n yên ñ ñi u ch nh vi c th i hóc-môn t các mô bào này. Các hóc-môn steroid c a d ch hoàn còn ho t ñ ng ngoài tr c n i ti t sinh s n trên ñ duy trì s th ng nh t ch c năng c a các cơ quan sinh d c và các tuy n sinh d c ph cũng như kích thích hành vi sinh d c c a con ñ c. T p tính sinh d c s không ñư c hình thành n u n u không có ñ y ñ các hóc môn sinh d c ñ c. Hơn n a, các steroid sinh d c này còn gây nh hư ng ñ n các quá trình trao ñ i ch t, hình d ng b ngoài c a cơ th và các ñ c tính sinh d c th c p bò ñ c. 1.3. Các ph n x sinh d c c a trâu bò ñ c Các ph n x sinh d c c a trâu bò ñ c ñ u là ph n x không ñi u ki n. ðó là m t chu i ph n x ph c t p, liên hoàn (bao g m các ho t ñ ng cương c ng dương v t, giao c u và phóng tinh d ch). Nh ng ph n x này ch hình thành sau khi con ñ c b t ñ u thành th c v tính d c. S bi u hi n c a các ph n x này ph thu c vào ñi u ki n ngo i c nh tác ñ ng ñ n con ñ c. Ngư i ta chia ra 5 lo i ph n x và chúng xu t hi n k ti p nhau theo trình t như sau: a. Ph n x ham mu n sinh d c Ph n x ham mu n sinh d c là khâu ñ u tiên c a m t chu i các ph n x sinh d c ph c t p. Ph n x này bi u hi n ch con ñ c tìm và theo con cái. Khi con ñ c ti p xúc v i con cái vào giai ño n ñ ng d c, qua các cơ quan nh n c m c a con ñ c như th giác (nh n bi t dáng v , ñ ng tác ch ñ i c a con cái), thính giác (nghe ti ng kêu, r ng rít...c a con cái), kh u giác (nh n bi t pheromon ti t ra t cơ quan sinh d c c a con cái ñ ng d c), xúc giác (qua ti p xúc tr c ti p, c sát, li m...). Nh ng tín hi u này ñư c truy n vào trung khu giao ph i hành tu dư i d ng xung ñi n, gây hưng ph n trung khu này và xung ñ ng th n kinh ñư c d n truy n lên v ñ i não, làm d y lên ph n x hưng ph n, con ñ c th hi n ñòi h i giao ph i. Hưng ph n tính d c là ph n x m nh c a h th n kinh, nó c ch các ph n x khác (như con v t b ăn u ng, ñi lang thang...). Còn ñ i v i h n i ti t thì hocmon hư ng sinh d c c a tuy n yên kích thích gi i phóng androgen c a t bào Leydig trong d ch hoàn, làm phát sinh và duy trì các ñ c ñi m sinh d c th c p con ñ c. b. Ph n x cương c ng dương v t Ph n x này th hi n b ng các thay ñ i cơ quan sinh d c trư c khi giao ph i. Ph n ng hưng ph n kích thích sinh d c làm giãn n các ñ ng m ch, cung c p máu cho các th h ng (hang) c a dương v t (ñ c bi t là ph n g c), làm máu l i, không theo tĩnh m ch ñ v tim ñư c. K t qu là dương v t cương c ng, gia tăng ñư ng kính và ñ dài (do ño n cong hình ch "S" du i th ng ra) ñ ñưa vào âm ñ o con cái. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 123
Ph n x cương c ng có th ñư c tăng cư ng ho c c ch b i nhi u nhân t khác nhau (hình dáng, mùi v con cái...) c. Ph n x nh y Ph n x này th hi n b ng vi c con ñ c nh y lên lưng con cái và ghì ch t b ng 2 chân trư c. ð i v i nh ng ñ c gi ng ch s d ng cho giao ph i tr c ti p trong m t th i gian dài thì chúng ch nh y khi có con cái ñ ng d c. Khi chuy n nh ng con ñ c này sang hu n luy n ñ khai thác tinh d ch s r t khó khăn. Do v y, vi c hu n luy n ñ c gi ng nh y giá ñ khai thác tinh d ch thì ph i ti n hành ngay t ñ u, khi ñ c gi ng m i b t ñ u ñưa vào s d ng. d. Ph n x giao ph i Ph n x này bi u hi n b ng vi c con ñ c ñưa dương v t vào âm ñ o con cái và m t lo t các ñ ng tác ti p theo nh m chu n b cho vi c phóng tinh. Cư ng ñ c a ph n x này ph thu c vào các kích thích do ti p xúc, c m giác và nhi t ñ . Do v y, khi khai thác tinh d ch b ng âm ñ o gi c n chu n b d ng c chu ñáo, ñ m b o áp su t, nhi t ñ và ñ trơn c n thi t. bò ñ c, khi dương v t thò ra, do s s p x p c a c u trúc s i màng b c qui ñ u nên khi màng b c du i ra s làm cho dương v t xoay và mi ng l ni u sinh d c s quay theo chi u kim ñ ng h m t góc 3000 lúc xu t tinh. Trong giao ph i t nhiên, hi n tư ng này x y ra khi dương v t cho vào trong âm ñ o. Th i gian giao c u thay ñ i tuỳ loài: bò là 1-2 giây, trâu là 2-3 giây. Khi con ñ c ñã ñưa ñư c dương v t vào âm ñ o, nó s thúc m nh t i trư c và xu t tinh ngay. e. Ph n x phóng tinh ðây là ph n x cu i cùng trong m t chu i các ph n x sinh d c ph c t p, không ñi u ki n. Nó ñư c bi u hi n b ng vi c tinh d ch ñư c phóng ra t ñư ng sinh d c c a con ñ c. Ph n x này ñư c th c hi n nh s co các cơ ph d ch hoàn, ng d n tinh, các tuy n sinh d c ph và ñư ng ni u sinh d c dư i tác ñ ng c a oxytoxin do tuy n yên ti t ra. Cư ng ñ c a ph n x phóng tinh quy t ñ nh s lư ng và ch t lư ng tinh d ch phóng ra. II. NH NG NHÂN T NH HƯ NG ð N S C S N XU T TINH 2.1. Gi ng Tuỳ t ng gi ng, t m vóc to hay nh , cư ng ñ trao ñ i ch t m nh hay y u, kh năng thích nghi v i th i ti t khí h u t t hay không mà có s lư ng và ch t lư ng tinh d ch s n xu t khác nhau. Ví d , bò ñ c gi ng ôn ñ i (800-1000kg) m i l n l y tinh có th cho 8-9 ml hay th m chí 10-15 ml, còn bò n i c a ta ch cho ñư c 3-5 ml. Bò ôn ñ i nh p vào nư c ta do thích nghi v i khí h u mùa hè kém nên lư ng tinh d ch gi m và tính hăng cũng kém. 2.2. Th c ăn Th c ăn là m t trong nh ng nhân t cơ b n có nh hư ng tr c ti p và gián ti p ñ n s lư ng và ch t lư ng tinh d ch. Trao ñ i ch t c a bò ñ c gi ng cao hơn bò thư ng 10-12%, thành ph n tinh d ch cũng ñ c bi t hơn các s n ph m khác. Vì v y nhu c u th c ăn cho ñ c gi ng ñòi h i ñ y ñ c v s lư ng và ch t lư ng. - Tiêu chu n ăn h p lý, kh u ph n cân b ng thì thì ch t lư ng tinh d ch s t t. N u ăn quá nhi u con v t s quá béo và ph n x tính s kém nên cho tinh không t t. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 124
- Giá tr sinh v t h c c a ñ m và lư ng ñ m trong kh u ph n có nh hư ng rõ r t ñ n ch t lư ng tinh d ch. Thí nghi m cho bò ñ c gi ng ăn trên ñ ng c h ñ u (protein chi m trên 35% VCK) thì tinh d ch h u như không có kh năng th thai. - T l protein/b t ñư ng có nh hư ng ñ n tiêu hoá nên nh hư ng t i tinh d ch. ð i v i bò ñ c gi ng thư ng yêu c u t l này là 1/1,2-1,5. - Kh u ph n thi u vitamin, ñ c bi t là vitamin A, có nh hư ng nhi u ñ n ph m ch t tinh d ch. Thí nghi m v i kh u ph n ch a 120-130 mg caroten/ñơn v th c ăn (ðVTA) cho tinh trùng y u và ít, d ch hoàn thoái hoá, con v t kém hăng. Khi nâng lên 640-774 mg/ðVTA thì sau 21 ngày ph m ch t tinh d ch ñư c ph c h i. Vitamin C cũng có nh hư ng tr c ti p t i ph m ch t tinh d ch. Tinh dich t t có 3-8mg vitamin C/100ml. N u ch có 2 mg/100ml thì nhi u ch tiêu tinh d ch có bi u hi n x u. - Các ch t khoáng, ñ c bi t là P, có nh hư ng nhi u t i tinh d ch, b i vì P c n cho s trao ñ i ñư ng. M t khác, nó còn là thành ph n c a axit nucleic và ph tphatit hay lipoph tphatit là nh ng ch t có r t nhi u trong tinh trùng. Vì v y thi u P thì quá trình hình thành tinh trùng s gi m, t l th thai th p. - C u trúc kh u ph n và lo i hình th c ăn cũng có nh hư ng r t rõ r t ñ n ch t lư ng tinh d ch. Nên cho ñ c gi ng ăn các l ai th c ăn toan tính và dung tích nh như th c ăn h t, cám, khô d u, bã ñ u và các th c ăn có ngu n g c ñ ng v t. 2.3. Chăm sóc Cách cho ăn, t m ch i, v n ñ ng, thái ñ c a ngư i chăm sóc và l y tinh s có nh hư ng r t l n ñ n s lư ng và ch t lư ng tinh khai thác. Có th không l y ñư c m t tý tinh nào trong m t th i gian dài và có th làm h ng bò ñ c gi ng n u chăm sóc qu n lý không t t. 2.4. Ch ñ l y tinh Quá trình hình thành tinh trùng là quá trình liên t c. N u khai thác thưa quá thì tinh trùng không ñư c l y ra k p th i nên ph m ch t gi m và có th làm cho con ñ c thư dâm. Ngư c l i, n u khai thác thác quá n ng thì tinh trùng non trong tinh d ch s nhi u và có ch t lư ng kém. Qua thí nghi m ngư i ta th y r ng khai thác tinh 1l n/ngày không nh hư ng x u ñ n s hình thành tinh trùng và kh năng th thai. M t s tài li u cho r ng l y tinh cách nhau 2-3 ngày nhưng khai thác 2-3 l n/ngày l y tinh thì s lư ng tinh trùng cũng không kém so v i l y 1 l n/ngày. 2.5. Th i ti t-khí h u các nư c ôn ñ i ch t lư ng tinh d ch kém nh t là vào mùa ñông, t t nh t là vào mùa hè và mùa thu. Nguyên nhân ch y u là do ánh sáng. Nhưng nư c ta tinh d ch thư ng kém nh t vào mùa hè do quá n ng nóng. Bò ñ c dư i 4 tu i ch u nh hư ng c a ngo i c nh rõ r t hơn so v i bò l n tu i, nh t là nhi t ñ . Lư ng tinh d ch t t nh t là v ñông xuân, mùa hè gi m nhi u, mùa thu l i tăng lên. 2.6. Tu i Tu i th c a bò ñ c gi ng có th ñ t 18-20 năm, nhưng do nhi u nguyên nhân khác nhau nên thư ng ch ñư c s d ng 5-8 năm. Càng già ph m ch t tinh d ch càng kém. Tuy v y dư i 15 tu i, nh hư ng c a tu i không l n, mà ch y u là do nh ng nhân t khác. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 125
III. NUÔI DƯ NG ð C GI NG 3.1. Tiêu chu n ăn và m c ăn Th c ăn không ñ y ñ ho c không cân b ng cũng như quá th a s làm gi m ho t tính sinh d c, ch t lư ng tinh d ch và rút ng n th i gian s d ng bò ñ c. Trao ñ i cơ b n c a ñ c gi ng cao hơn bò ñ c thi n 15-20%. Do ñó khi nuôi dư ng bò ñ c gi ng ph i căn c vào cư ng ñ s d ng, m c nuôi dư ng ph i ñ m b o cho bò ñ c kho m nh, nhưng không ñư c tích m nhi u, ph i có tính hăng cao và ch t lư ng tinh d ch t t. N u ch t lư ng tinh d ch gi m sút c n ki m tra l i ch ñ nuôi dư ng. a. Nhu c u năng lư ng và protein Theo phương pháp tính hi n hành nư c ta, nhu c u năng lư ng cho bò ñ c gi ng có th tính theo b ng 5.1. Bò ñ c tơ ho c bò g y m i ngày tăng thêm 0,5-1 ðVTA. N u m i ngày bò ñ c lao tác 2-3 gi thì ph i cho ăn thêm 0,5-1 ðVTA n a. b. Nhu c u khoáng Ca: 7-8g, P: 6-7g/ðVTA, NaCl: 7-8g/100kg P Các khoáng vi lư ng cũng có vai trò l n ñ i v i bò ñ c gi ng: Co, Cu, Zn, I, Mn. Hàm lư ng các lo i khoáng này trong th c ăn ph thu c vào mùa, ñ t, phân bón. C n chú ý ñ m b o nhu c u c a ñ c gi ng v vitamin A và D: 100mg/caroten/100kg P. Khi kh u ph n thi u caroten thì b sung ché ph m vitmin A (1mg caroten = 500-533 UI vitamin A). Chú ý cung c p vitamin D trong mùa ñông. Có th b sung men chi u x cũng như các ch ph m vitamin D2 ho c D3. B ng 5.1: Nhu c u năng lư ng và protein c a bò ñ c gi ng Th tr ng (kg) M c ñ khai thác Ngh ph i Trung bình Ph i nhi u Nhu c u năng lư ng (ðVTA) 400 4,8-5,3 5,2-5,8 5,6-6,1 500 5,4-6,1 6,0-6,6 6,4-7,0 600 6,1-6,4 6,7-7,5 7,2-8,0 700 6,7-7,6 7,3-8,2 7,9-8,7 800 7,3-8,3 7,8-8,9 8,5-9,5 900 7,9-8,9 8,6-9,5 9,2-10,2 1000 8,4-9,4 9,1-10,0 9,8-10,8 Nhu c u protein tiêu hoá (g/ðVTA) 100 120-125 140-145 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 126
3.2. Th c ăn và kh u ph n a. Nguyên t c ph i h p kh u ph n ăn cho trâu bò ñ c gi ng - Kh u ph n ăn c a trâu bò ñ c gi ng c n ñư c ph i h p t nhi u lo i th c ăn khác nhau ñ ñ m b o tính ngon mi ng. - C n s d ng các lo i th c ăn có giá tr dinh dư ng cao, dung tích nh ñ ñ m b o cho b ng ñ c gi ng thon, g n. b. Các lo i th c ăn và m c s d ng - C khô: V mùa ñông có th cho ăn 0,8 - 1,2 kg, mùa hè là 0,4 - 0,5kg/100kg kh i lư ng cơ th , tương ng v i 5-10kg và 3-5 kg/con/ngày. - Th c ăn nhi u nư c: Bao g m các lo i th c ăn như xanh, c qu . ð i v i th c ăn xanh thì thư ng ñ c s d ng vào mùa ñông khi không có c tươi. Lư ng th c ăn xanh t 0,8-1kg/100kg kh i lư ng cơ th , tính trung bình cho 1 ñ c gi ng/ngày ñêm là 8-10kg. Th c ăn c qu ñ c bi t c n thi t khi s d ng th c ăn xanh. Lư ng th c ăn c qu là 1-1,5kg/100kg kh i lư ng cơ th . Có th cho ăn t 6-10kg c qu /ñ c gi ng/ngày ñêm. Vào th i kỳ ph i n ng, vi c s d ng cà r t trong kh u ph n cho ñ c gi ng có tác d ng thúc ñ y quá trình tiêu hoá và trao ñ i ch t, gây nh hư ng t t t i ch t lư ng tinh d ch. Trong cà r t r t giàu caroten và có th cho ăn 4-6kg/con/ngày ñêm. ð cân b ng t l ñư ng/protein, có th cho ăn các lo i c qu giàu ñư ng. Không nên cho ñ c gi ng ăn b p c i vì trong b p c i có các ch t làm r i lo n ch c năng tuy n giáp và trao ñ i i-ôt trong cơ th . Không nên cho ăn cây ngô xanh trong 1 th i gian dài vì trong ñó có ch a nhi u phytoestrogen có nh hư ng x u ñ n ho t tính sinh d c và quá trình hình thành tinh trùng. - C tươi: V mùa hè, ñ c gi ng c n ñư c cho ăn c tươi v i s lư ng h n ch . Lư ng c tươi thích h p là t 2-2,5kg/100kg kh i lư ng cơ th /ngày ñêm. T t nh t 50% lư ng c xanh ñư c cho ăn dư i d ng phơi tái. Vi c cho ăn m t s lư ng l n th c ăn xanh thư ng là nguyên nhân làm gi m ho t tính sinh d c c a ñ c gi ng. Th c ăn xanh t các lo i cây h ñ u ch nên cho ăn d ng m i c t ho c ñã phơi khô hoàn toàn. - Th c ăn tinh: Lư ng th c ăn tinh tính cho 100kg kh i lư ng cơ th ñ c gi ng kho ng 0,4-0,5kg/ngày ñêm. Các lo i th c ăn tinh nên cho ăn dư i d ng h n h p hoàn ch nh ho c h n h p t nhi u lo i nguyên li u, tuy nhiên c n ph i ñ m b o hàm lư ng protein. Ch cho ñ c gi ng ăn các lo i th c ăn có ch t lư ng t t, không ñư c s d ng nhi u bã bia, bã rư u, khô d u bông. Trong trư ng h p các lo i th c ăn ña d ng và có ch t lư ng cao thì không c n ñưa vào kh u ph n các lo i th c ăn có ngu n g c ñ ng v t. N u kh u ph n g m các th c ăn th c v t, không ñ y ñ dinh dư ng ho c s d ng ñ c gi ng m c ñ cao thì vi c ñưa vào kh u ph n các th c ăn có ngu n g c ñ ng v t s có nh hư ng t t ñ n ch t Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 127
lư ng tinh d ch. Ngư i ta thư ng b sung b t th t, b t th t xương, b t máu, b t cá, s a tách bơ (d ng tươi ho c b t), tr ng gà...vào kh u ph n ăn c a ñ c gi ng. - Các th c ăn b sung khoáng và vitamin: Khoáng ñư c ñưa vào kh u ph n thư ng xuyên theo tiêu chu n ăn. ð ñ m b o cân b ng kh u ph n v các vitamin c n b sung vào kh u ph n giá ñ ho c thóc m m (0,3-0,5kg/con/ngày) và các ch ph m vitamin A, D và E. Các khoáng vi lư ng và vitamin thư ng ñư c ñưa vào thành ph n c a th c ăn h n h p ho c premix theo tiêu chu n qui ñ nh. Vào th i kỳ ph i gi ng, ngư i ta thư ng b sung vào kh u ph n ñ c gi ng 2-3 qu tr ng gà tươi (cho ăn sau khi ph i gi ng ho c khai thác). B ng 5.2 cho ví d v kh u ph n ăn c a bò ñ c gi ng trong mùa hè. B ng 5.2: Ví d v kh u ph n ăn c a ñ c gi ng ph i n ng trong mùa hè Ch tiêu Kh i lư ng bò (kg) 800 900 1000 1100 C khô (kg) 6 6 6 6 C tươi (kg) 15 18 20 23 Th c ăn h n h p (kg) 3,5 3,9 4,1 4,4 Mu i ăn (g) 60 68 75 83 Giá tr dinh dư ng: ðVTA 9,4 10,1 10,9 11,5 ME (MJ) 107,6 117,5 123,8 131,5 VCK (Kg) 11,0 11,9 12,8 13,3 Protein thô (g) 2225 2415 2585 2725 Protein tiêu hoá (g) 1345 1471 1580 1645 Ca (g) 68,0 77,0 85,4 95,0 P(g) 59,7 67,5 74,1 82,1 Caroten (mg) 671 753 798 890 VTM-E (mg) 328,8 364,0 379,0 408,7 VTM-D (1000 UI) 11,8 12,9 14,9 16,5 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 128
3.3. Ch ñ cho ăn Trâu bò ñ c gi ng thư ng áp d ng phương th c nuôi nh t t i chu ng là chính, k t h p v i v n ñ ng h p lý. Tuy nhiên, tuỳ theo ñi u ki n c a cơ s s n xu t, ñ c gi ng có th ñư c chăn th trên bãi chăn nhưng nh t thi t ph i ñư c tính toán, cân ñ i kh u ph n và b sung thêm th c ăn t i chu ng. Ch ñ ăn u ng có th áp d ng cho bò ñ c gi ng là cho ăn 3 l n/ngày. Nguyên t c là không cho ăn l n l n các lo i th c ăn mà ph i cho ăn theo trình t : tinh-thô xanh-thô khô. - Bu i sáng: cho ăn 1/2 lư ng th c ăn tinh, 1 ph n c qu , 2-3kg c khô. Cho ăn vào kho ng 9h00, sau khi khai thác tinh (ho c ph i gi ng). - Bu i trưa: cho ăn c tươi (v mùa hè) ho c th c ăn xanh, héo (v mùa ñông) và ph n c qu còn l i. Cho ăn vào lúc 11h30. - Bu i chi u: Cho ăn lư ng th c ăn tinh và ph n c khô còn l i, ăn vào lúc 17h00 - 17h30. Mùa hè, ñ c gi ng có th ñư c chăn th c ngày. M i ñ c gi ng c n 0,3-1ha ñ ng c tr ng. Các lô chăn th c n ñư c luân chuy n, không quá 10 ngày/lô và tính toán ñ chúng quay tr l i lô cũ sau 40 ngày. ð nh m c bón phân ñ m gi i h n m c 120kg/ha ho c 30kg/ha cho 1 chu kỳ chăn th . IV. CHĂM SÓC VÀ QU N LÝ ð C GI NG 4.1. Chu ng tr i Chu ng tr i nuôi trâu bò ñ c gi ng c n ph i ñáp ng ñư c các yêu c u như sau: - V trí xây d ng: vi c l a ch n v trí xây d ng chu ng nuôi trâu bò ñ c gi ng ph i tuân th các qui ñ nh chung v v sinh phòng d ch, chu ng nuôi ph i ñ t xa các khu dân cư, các khu công nghi p...nh m ñ m b o y u t cách ly, h n ch lây truy n d ch b nh, ô nhi m môi trư ng. - Th c hi n nghiêm túc các qui ñ nh khi ra vào khu chăn nuôi. Trư c c ng, c a ra vào nh t thi t ph i có h sát trùng. Ngư i làm vi c trong khu chăn nuôi ph i thư ng xuyên th c hi n các khâu v sinh sát trùng trư c và sau khi làm vi c trong khu chăn nuôi: thay ñ i qu n áo, d y ng, t m r a... - N u ñ c gi ng ñư c nuôi chung trong tr i chăn nuôi v i các lo i trâu bò khác thì chu ng nuôi ñ c gi ng nên ñư c xây d ng ñ u hư ng gió, g n chu ng c a trâu bò cái tơ l và cái sinh s n kích ñ thích quá trình ñ ng d c c a con cái. - Chu ng tr i ph i ñư c thi t k h p lý gi a các khu: nuôi nh t, v n ñ ng, chăn th , b nh xá, khu khai thác, pha ch tinh d ch... - Róng chu ng ph i ñư c làm b ng các v t li u ch c ch n. Có th s d ng các lo i ng tuýp h p kim ho c các lo i g ch c. - các nư c nhi t ñ i như nư c ta, chu ng tr i c n ph i ñ m b o thông thoáng, mát m v mùa hè, th m chí ph i xây d ng, l p ñ t thêm h th ng làm mát, vòi phun nư c. Tuy nhiên ph i ñ m b o m áp v mùa ñông, nh t là khu v c mi n B c và mi n Trung. - Yêu c u v kích thư c và di n tích chu ng nuôi: M i ñ c gi ng ñư c nh t 1 ô chu ng riêng, thông thư ng các ô chu ng ñư c thi t k ñ m b o di n tích cho 1 ñ c gi ng trư ng thành kho ng 10-12m2/con, cùng v i di n tích sân chơi kho ng 18-20 m2/con. ð c Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 129
bi t, rào ngăn cách gi a các ô chu ng ph i ñ m b o ñ cao t 2-2,2m. ð i v i bê nghé ñ c dư i 12 tháng tu i có th ñư c nuôi nh t chung 2-4 con/ô chu ng v i di n tích như trên. - N n chu ng ph i ch c ch n, khô ráo, không trơn trư t, có ñ d c v a ph i, không ñ ng nư c, d v sinh. T t nh t là láng b ng xi măng ho c lát g ch ch ng trơn. Trong chu ng có ñ y ñ h th ng máng ăn, u ng, ñi n nư c... 4.2. Chăn th ð i v i các tr i nuôi ñ c gi ng theo phương th c chăn th ho c bán chăn th thì c n ph i qui ho ch, thi t k và xây d ng ñ ng c cho ñ c gi ng. Các bãi chăn này có th xa chu ng t 0,5-1km ñ có th k t h p cho ñ c gi ng v n ñ ng khi ñi chăn. Ph i qu n lý t t trâu bò ñ c gi ng trong quá trình chăn th . Bãi chăn nên ñư c phân lô ñ áp d ng chăn th luân phiên, ñ ng th i phân lô riêng cho t ng ñ c gi ng, nhóm ñ c gi ng ñ thu n ti n trong vi c qu n lý ñ c gi ng trong quá trình chăn th , tránh hi n tư ng ñ c gi ng ñu i ñánh nhau có th gây nhi u h u qu nghiêm tr ng cho con v t và ngư i chăn nuôi. Ch t lư ng ñ ng c chăn th ph i t t, ñ m b o cung c p c xanh non cho ñ c gi ng. Có th l a ch n các gi ng c tr ng phù h p ñ xây d ng bãi chăn và ñ nh kỳ c i t o, chăm sóc ñ ng c , ñ m b o năng su t cao. Theo dõi, ư c tính ñư c năng su t ñ ng c , ư c tính ñư c lư ng th c ăn thu nh n c a t ng ñ c gi ng, cân ñ i v i nhu c u ñ xác ñ nh lư ng th c ăn c n thi t ph i b sung t i chu ng cho trâu bò ñ c gi ng. Th i gian chăn th trên bãi chăn tuỳ thu c vào ñi u ki n c a t ng tr i chăn nuôi như: di n tích bãi chăn, ch t lư ng ñ ng c , kh năng b sung th c ăn t i chu ng...M c ñích cu i cùng là ph i ñ m b o cung c p ñ y ñ th c ăn cho trâu bò ñ c gi ng. 4.3. V n ñ ng V n ñ ng ñ i v i ñ c gi ng mang tính ch t cư ng b c. Khi ch ñ v n ñ ng h p lý s nâng cao kh năng ph i gi ng và ch t lư ng tinh d ch, tăng cư ng quá trình tiêu hoá, h p thu th c ăn, h cơ và xương ch c kho , tăng tính hăng, tăng cư ng trao ñ i ch t, gi m tích lu m . Có các hình th c v n ñ ng như sau: a) V n ñ ng k t h p chăn th Bãi chăn th ñư c thi t k xa chu ng kho ng 1-1,5km. Khi ñu i ñ c gi ng ñi chăn ph i ñu i d n nhanh, tránh ñ ñ c gi ng la cà ăn c d c ñư ng. b) V n ñ ng xung quanh tr c quay Ngư i ta chôn m t c t có kích thư c 20 x 20cm, cao 1,8m. ð nh c t có tr c quay g n v i 2-6 ñòn ngang, m i ñ u ñòn bu c 1 ñ c gi ng, con n s d t con kia ñi xung quanh tr c quay. Chu vi vòng tròn kho ng 25m, m i bu i ñ c gi ng ñi 60-80 vòng tương ñương v i 1,5- 2km. c) V n ñ ng k t h p lao tác nh Có th s d ng trâu bò ñ c gi ng kéo xe, b a nh ...v i th i gian làm vi c kho ng 2- 3gi /ngày. Tuy nhiên, không ñư c quá l m d ng, ñ ng th i khi s d ng ph i th n tr ng do ñ c gi ng thư ng r t hung d . Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 130
d) Xây d ng ñư ng v n ñ ng Thi t k ñư ng v n ñ ng xung quang chu ng tr i ho c bãi chăn v i ñ dài t 1,5-2km ñ hàng ngày ñu i ñ c gi ng v n ñ ng cư ng b c trên ñư ng riêng này.. 4.4. T m ch i T m ch i là m t trong nh ng khâu k thu t quan tr ng có tác d ng làm cho lông da s ch s nh m tăng cư ng quá trình trao ñ i ch t, trao ñ i nhi t và tăng cư ng kh năng t b o v c a cơ th . Có các phương pháp t m ch i cho trâu bò như sau +) Ch i: Bi n pháp này ñư c áp d ng nhi u trong mùa ñông. Trâu bò ñư c ch i ñ u toàn thân, ñ u tiên dùng bàn ch i c ng quét s ch nh ng ch dính ñ t, phân, sau ñó dùng bàn ch i lông. T t nh t nên xoa ch i ngoài chu ng sau khi ăn. Công nhân c n ñeo kh u trang, ñ i mũ, m c qu n áo v sinh khi xoa ch i cho bò. M i ngày xoa ch i ít nh t 1 l n vào bu i sáng sau khi cho bò v n ñ ng. +) T m: Trong nh ng ngày n ng m nên t m cho trâu bò, k t h p v i vi c kỳ c s ch nh ng v t b n trên da. T t nh t là dùng vòi phun ho c có th cho ñ m t m ao h , sông su i s ch (ñ i v i trâu). C n dùng v i xô lau s ch cơ quan sinh d c, tránh thô b o và làm xây xát cơ th ñ c gi ng. +) Ngâm, g t móng chân: ðây là bi n pháp k thu t ñ c bi t c n thi t ñ i v i ñ c gi ng nh m phòng tránh hi n tư ng v móng, th i móng... Có th s d ng dung d ch CuSO4 ñ ngâm móng và g t móng t 3-4 l n /năm. 4.5. Ki m tra s c kho Vi c ki m tra s c kho là c n thi t ñ ñ m b o r ng bò ñ c có s c kho và th tr ng t t. C n ph i ñ nh kỳ ki m tra kh i lư ng cơ th hàng tháng ñ k p th i ñi u ch nh kh u ph n ăn nh m cho ñ c gi ng không ñư c quá g y ho c quá béo. Hơn n a, ph i th c hi n ñúng qui trình v sinh phòng b nh, tiêm phòng và di t ký sinh trùng ngoài da. M t khác, ñ c gi ng nên ñư c ki m tra m t cách có h th ng, c quan sát l n s khám, m t s b ph n quan trong tr ng c a cơ th như m t, răng, hàm, chân, và ñ c bi t là cơ quan sinh d c. a. M t V i bò ñ c c n ki m tra nh ng v n ñ v m t hi n có cũng như nh ng v n ñ có th phát tri n trong th i gian t i. C n ki m tra nh ng t n thương gây nên suy gi m th l c như loét giác m c n ng và s o k t h p v i “m t ñ ” (viêm ti p h p s ng nhi m trùng). C n ki m tra c 2 mí m t và s c t . Quan sát th c t cho th y m t có g cao che ch ng nh ng b o v t t cho m t mà còn làm gi m b t ánh sáng chói, ch n b t ánh sáng tia c c tím và h n ch ru i bâu. M t l i có th d b ung thư ho c t n thương. b. Răng và hàm Răng ph i c m sát vào l i. N u không bi t tu i bò ñ c, có th ñoán tu i qua ki m tra răng c a. Không nên s d ng nh ng bò ñ c có xương hàm nhô ra ho c th t vào quá m c. C n chú ý tr ng thái các l mũi, hơi th có mùi có th là d u hi u có v n ñ v ñư ng hô h p. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 131
c. H th ng cơ-xương Sưng kh p có th gây nên nh ng khó khăn cho v n ñ ng và ph n x nh y, nh t là trong mùa ph i gi ng. N u các kh p ñ y d ch, nh t là kh p khoeo, nhưng không ñi kh p khi ng ho c ñau, nh ng trư ng h p nh này bò có th ch u ñ ng ñư c. d. Hình dáng c a chân và bàn chân Hai chân sau v ng ch c là lý tư ng ñ i v i kh năng ph i gi ng c a bò ñ c vì trong khi giao ph i, ph n l n s c n ng c a bò ñ c ñư c 2 chân sau ch ng ñ . M t con bò ñ c có khi m khuy t chân sau cũng có th b ñau lúc di chuy n ho c khi giao ph i và như v y có th h n ch s ham mu n giao ph i c a nó. Nh ng con bò ñ c có sai sót v hình dáng, khi l n tu i, các khuy t t t l rõ hơn và có xu hư ng c n tr nhi u hơn ñ i v i năng l c giao ph i. Bò ñ c non thư ng có nh ng v n ñ v chân như sau (hình 5.7): • Khoeo chân sau cong hình lư i li m (5.7b) • Chân sau th ng ñ ng c t nhà ( 5.7c) • Chân vòng ki ng (5.8b) • Khoeo chân sau g n ch m nhau (5.8c) Hình 5.7: K t c u chi sau: a) Bình thư ng; b) Khoeo chân sau cong hình lư i li m; c) chân sau th ng ñ ng c t nhà; d) chân sưng Hình 5.8: K t c u chi sau: a) bình thư ng; b) chân vòng ki ng; c) khoeo chân sau g n ch m nhau Các chân sau th ng ñ ng như c t nhà là do sưng kh p khoeo, viêm kh p háng. Nh ng bò ñ c có khoeo chân sau cong hình lư i li m s v ng v , nh t là khi giao ph i và lúc t t xu ng sau khi nh y xong. M i trư ng h p có th tác ñ ng x u ñ n năng l c giao ph i c a bò ñ c v lâu dài. M t khác, bò ñ c s suy như c s m hơn n u có các chân sau th ng ñ ng như c t nhà ho c khoeo chân sau cong hình lư i li m như ñã nêu trên. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 132
Trong nhi u trư ng h p, nh ng khuy t t t này có th di truy n và gây nên nh ng stress n ng n lên các chi sau trong lúc giao ph i. Nh ng bò ñ c v i nh ng khuy t t t như v y thư ng ñau ñ n trong các kh p, d n ñ n viêm kh p, nh t là nh ng bò ñ c già. Nh ng v n ñ ph bi n v móng g m: • C 2 móng không ñ i x ng v kích c và hình dáng . • Móng ng n, mòn ñ u móng, thư ng k t h p v i c ng chân sau th ng ñ ng c t nhà (Hình 4.7c, 4.9c). • Các móng dài, h p v i gót chân nông, thư ng k t h p v i khoeo và cư m chân y u (Hình 5.9b) và ñôi khi t o nên móng hình kéo. Hình 5.9: Góc cư m gi a c ng chân trư c và c ng chân sau v i móng: a) bình thư ng; b) cư m chân y u; c) quá th ng ñ ng Tránh nh ng con có móng phát tri n quá m c thành hình kéo ho c móng nh n cong. Móng nh n cong có th là do ñ t m m ho c ăn quá m c. Móng nh n phát tri n quá m c thư ng ch ng t c u trúc c a chi y u ho c nh ng d u hi u ñ u tiên c a viêm kh p háng. Khi chăm sóc bò ñ c gi ng c n chú ý móng c a chúng và c t b t khi quá dài vì n u ñ móng tr i ra s làm m t tư th bình thư ng c a chân và hay d n ñ n b b nh. e. Ki m tra dáng ñi Khi ñi l i, toàn b s c n ng c a cơ th c n ñư c phân b cân ñ i lên các chi. S phân b s c n ng này cân ñ i s làm gi m ñ n m c t i thi u hi n tư ng n t xương, kh p và móng và do ñó gi m nguy cơ ñi kh p khi ng. C n ki m tra dáng ñi l i c a bò ñ c t hai bên và t phía sau. Bình thư ng, khi ñi l i, bò ñ c c n ñ t chân bàn chân sau trùng vào d u bàn chân trư c và hàng d u chân ph i th ng khi ñi t do ngoài tr i. Khi nhìn t phía sau con bò ñ c, nh ng c ng chân ph i th ng t trên xu ng dư i và không quá vòng ki ng (Hình 5.8b). Hi n tư ng bư c chân sau dài hơn ho c ng n hơn bư c chân trư c có liên quan ñ n năng l c giao ph i c a bò ñ c. Bò ñ c có bư c chân sau ng n hơn bư c chân trư c thư ng có chân sau th ng ñ ng như c t nhà và khó cho dương v t vào âm ñ o ho c có khó khăn khi thúc t i trư c ñ xu t tinh. Nh ng khuy t t t này kéo dài gây nên viêm kh p và thi u năng l c giao ph i. Móng b v t, ch ng t bò kéo lê móng, th hi n các chân sau th ng ñ ng như c t nhà (Hình 5.9c). Nh ng ngón chân kh p kh nh có th do viêm kh p háng ho c kh p khác. g. Ki m tra dương v t và bao qui ñ u C n ki m tra túi b c dương v t và bao qui ñ u ñ i v i bò ñ c thúc xu t tinh khó khăn. Có th s khám toàn b túi b c dương v t và bao qui ñ u. Chú ý nh ng b t bình thư ng v ñ sâu túi b c dương v t, ñ dày dây r n và hi n tư ng l n bít t t c a bao qui ñ u. Nh ng Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 133
hi n tư ng này có th c n tr vi c giao ph i ho c làm cho bò ñ c có th b thương. Bao qui ñ u b l n bít t t hay l ng l ng là nh ng ñi u ki n làm cho bò ñ c d b t n thương. Hình dáng và gi i ph u h c c a bao qui ñ u có th di truy n, vi c ch n gi ng ñ lo i tr c u trúc kém c a bao qui ñ u ñ u có l i (trư c m t và lâu dài) vì làm gi m nguy cơ gây thương t n cho bao qui ñ u. Có th s khám dương v t qua l p da bao quy ñ u. Ph n l n bò ñ c thò dương v t ra n u ngư i ph vi c cho m t tay có ñeo găng vào tr c tràng. Nói chung cơ co dương v t dãn ra và như v y cho phép ngư i thao tác n m nh nháng dương v t t phía sau các tuy n dương v t qua l p v i g c ñ ñ phòng n m trư t. Do ñó có th dùng d ng c kích thích xu t tinh b ng ñi n và dương v t thò ra (nhưng không nên thư ng xuyên). Có th phát hi n ph n l n nh ng thương t n c a dương v t và bao qui ñ u b ng cách này, tr trư ng h p như l ch xo n chưa thành th c c a dương v t. Hi n tư ng này ch có th phát hi n trong khi ki m tra giao ph i tr c ti p. k. Ki m tra bìu dái S khám c n th n bìu dái và nh ng b ph n sinh d c bên trong cơ th b ng cách ñ ng sau bò ñ c ñã ñư c c ñ nh c n th n. - S khám bìu dái: C bìu dái ph i h p hơn các d ch hoàn. N u có m ñ ng trong c bìu dái ch ng t bò ñ c quá béo. Tìm xem li u trong c bìu dái có hi n tư ng sa ru t hay không. Các d ch hoàn ph i chuy n ñ ng t do bên trong bìu dái. Dùng ngón cái và ngón tr c a c 2 bàn tay ñ s khám t ng d ch hoàn v trương l c và ñ ñ ng ñêù. Trương l c d ch hoàn th hi n m c ñ dày ñ c c a các ng sinh tinh. Trương l c t t là khi n vào m t v trí nào ñó, c m nh n t i ñó có m t ph n l c và m i d ch hoàn ñ u khôi ph c l i hình d ng ban ñ u ngay sau b ngón tay ra. Trương l c kém khi các d ch hoàn nhão ho c c ng như ñá. Nh ng bò ñ c có trương l c d ch hoàn nhão ho c r n m t cách không bình thư ng c n ñư c ki m tra ti p v ch t lư ng tinh d ch. Nh ng t n thương da ch ng t có ch n thương ho c b viêm. S t ho c ng ñ c có th t m th i làm cho trương l c d ch hoàn b t thư ng. Không nên lo i th i nh ng con bò ñ c có giá tr di truy n cao n u trư ng h p này x y ra. Nh ng bò ñ c kho m nh có trương l c d ch hoàn t t, nói chung có tinh d ch ch t lư ng t t, nhưng thư ng là hi m. - Hình d ng c a bìu dái Có s khác nhau l n v hình d ng c a bìu dái (hình 5.10). M t s bò ñ c có hi n tư ng d ch hoàn xoay sang bên (hình 5.10c-các d ch hoàn xoay theo tr c b c-nam), ñi u này có th không nh hư ng gì ñ n ch c năng sinh d c. Hi n tư ng tách r i không hoàn toàn c a vách bìu dái (hình 5.10d) cũng th nh tho ng g p và nó làm h ng v ñ p hơn là nh hư ng ñ n ch c ph n sinh d c. Nh ng bò ñ c có các d ch hoàn co lên sát v i cơ th c n ñư c ti p t c ki m tra kh năng sinh s n v sau. D ch hoàn bé thư ng kèm theo ch t lư ng tinh d ch kém và kh năng sinh s n th p, ñi u ñó có th ph n ánh kh năng ñi u hoà nhi t c a d ch hoàn b suy gi m. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 134
Hình 5.10: Hình d ng bìu dái: (a) bình thư ng (dài); (b) bình thư ng (tròn); (c) tách bìu hư ng b c-nam; (d) tách bìu hình ch Y; (f) sa ñì; (g) dái kém phát tri n m t bên. V mùa l nh, v i m t s bò ñ c m n c m, bìu dái thư ng co lên như là m t cơ ch ñ b o v . Bìu dái m t s con b treo n m ngang sát cơ th . Nh ng bò ñ c như v y có th v n giao ph i bình thư ng nhưng c n ñư c ki m tra k v thú y và tinh d ch. Nh ng bò ñ c có cu ng bìu dái r t dài, có th sa xu ng t n c ng chân, như v y r t d b thương t n cho d ch hoàn, c n ph i lo i th i. Bìu dái ng n, th t, hay quá dài có th là nh ng khuy t t t di truy n. M t bên d ch hoàn bé (hình 5.10f) ho c c hai bên ñ u bé là 2 trư ng h p b t bình thư ng ph bi n bò ñ c non. H i ch ng này có th di truy n và làm gi m kh năng s n xu t tinh trùng. Dái n m t ph n ho c dái n hoàn toàn là hi m th y khi ki m tra. Nh ng trư ng h p dái n hoàn toàn có th di truy n và không nên dùng chúng ñ ph i gi ng. Sa ñì bìu dái (hình 5.10e) tuy không ph bi n nhưng tương ñ i d phát hi n. - ðo kích thư c bìu dái Kích thư c bìu dái có liên quan ch t ch v i lư ng tinh trùng s n xu t h ng ngày. Bìu dái có chu vi bé th hi n kh năng s n xu t tinh trùng th p, ñ ng th i có tương quan di truy n gi a chu vi bìu dái bò ñ c và tu i thành th c tính d c c a các con gái sinh ra. Do v y vi c ño kích thư c (chu vi) bìu dái có ý nghĩa quan tr ng trong vi c ñánh giá ñ c gi ng. ð ño chu vi bìu dái, dùng m t bàn tay d n ch t 2 d ch hoàn xu ng ph n th p c a bìu dái (hình 5.11A). Dùng thư c dây ño chu vi bìu dái t i v trí có ñư ng kính l n nh t. Ngón cái và ngón tr nên ñ t hai bên bìu dái ch không ñ t gi a hai d ch hoàn như hình 4.11B ñ ñ phòng trư ng h p làm tách r i hai d ch hoàn và ño không chính xác. T t nh t nên xác ñ nh nh ng tiêu chu n t i H×nh 5.11. Kü thuËt ®o chu vi thi u có th ch p nh n ñ i v i chu vi bìu dái cho b×u d¸i Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 135
các l a tu i c a bò ñ c. Ví d , chu vi t i thi u ñ i v i bò ñ c Bos taurus là 32 cm và ñ i v i bò ñ c Bos indicus 30 cm lúc 2 năm tu i. h. Ki m tra nh ng cơ quan sinh d c bên trong Khám qua tr c tràng có th phát hi n m t s trư ng h p b t bình thư ng như: - Viêm tinh nang; - Có kh i u; - ðư ng sinh d c nh bé m t cách b t thư ng ho c thi u m t b ph n. Bò s c m th y ñau khi s khám nh ng b ph n không bình thư ng, ñ c bi t là do viêm. V. S D NG TRÂU BÒ ð C GI NG 5.1. Tu i ñưa vào s d ng Tu i thành th c v tính bò ñ c kho ng 9-12 tháng tu i, còn trâu ñ c kho ng 15-18 tháng tu i. Trong nh ng ñi u ki n bình thư ng, n u nuôi dư ng t t thì t 32-36 tu n tu i bê ñ c có kh năng hình thành tinh trùng, t 18-24 tháng tu i có kh năng giao ph i. Tu i thành th c v tính có bi n ñ ng và ch u nh hư ng c a nhi u y u t như các ñi u ki n ngo i c nh, tu i và gi ng c a con b m , ưu th lai, th tr ng, ñ c bi t là ch ñ chăm sóc nuôi dư ng. S thành v tính d c có liên quan ch t ch v i th tr ng hơn là tu i tác. Sau khi thành th c v tính, d ch hoàn ti p t c phát tri n, s lư ng và ch t lư ng tinh d ch tăng d n và d n d n n ñ nh. M t khác, khi thành th c v tính, cơ th phát tri n chưa hoàn thi n và quá trình này v n ti p t c x y ra. Do v y ngư i ta ch b t ñ u s d ng ñ c gi ng khi kh i lư ng c a trâu bò ñ c ñ t 2/3 kh i lư ng trư ng thành. Tu i ph i gi ng l n ñ u bò kho ng 18-24 tháng tu i, trâu kho ng 24-30 tháng tu i. N u s d ng s m, khi cơ th ñ c gi ng chưa phát tri n ñ y ñ thì s nh hư ng x u ñ n quá trình sinh trư ng phát d c, d n ñ n ñ c gi ng có t m vóc nh , s c kho kém, s c s n xu t th p, hao mòn nhanh và s m b lo i th i. M t khác, vi c s d ng ñ c non s có nh hư ng x u ñ n th h sau. 5.2. S d ng ñ c gi ng cho ph i gi ng tr c ti p Có 2 hình th c cho ph i gi ng tr c ti p: - Nh y ph i t do Trâu bò ñ c gi ng và trâu bò cái ñư c nuôi nh t chung v i t l 2-3 ñ c/1 ñàn cái (50- 80 con). Khi trâu bò cái ñ ng d c thì trâu bò ñ c t phát hi n và nh y ph i m t cách t do, không có s ki m soát, qu n lý ho c ñi u khi n c a con ngư i. Ưu ñi m c a phương pháp này là t l ph i gi ng và sinh s n cao. Nhưng như c ñi m c a nó là làm cho s c l c c a trâu bò ñ c gi ng tiêu hao nhi u do ch ñ ph i gi ng tuỳ ti n, d lây lan b nh t t trong ñàn, không qu n lý, theo dõi ñư c công tác gi ng, do ñó không xây d ng ñư c chính xác k ho ch sinh ñ , chu chuy n ñàn, ñ c bi t là d gây nên hi n tư ng giao ph i ñ ng huy t, c n huy t làm suy gi m ch t lư ng ñ i con và ch t lư ng ñàn v t nuôi. Hơn n a, khi các ñ c gi ng ñư c nuôi nh t chung v i ñàn thì chúng hay ñánh nhau làm nh hư ng ñ n ñàn gia súc và ngư i chăn nuôi, gây khó khăn trong vi c nuôi dư ng, chăm sóc và qu n lý. - Nh y ph i có hư ng d n Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 136