Giáo trình Dẫn luận thi pháp học: Phần 2 - Trần Đình Sử

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:73

Thêm vào BST

Báo xấu

180
lượt xem 38
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Dẫn luận thi pháp học - Phần 2 trình bày về: các kiểu tác giả, tính quan niệm và cấu trúc thể loại, cấu trúc và tính quan niệm của truyện, cấu trúc văn bản trần thuật, ngôn từ nghệ thuật được tóm lược trong những chương còn lại sẽ giúp người học nắm bắt nội dung một cách dễ dàng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Dẫn luận thi pháp học: Phần 2 - Trần Đình Sử

Ch−¬ng VI T¸C GI¶ Vµ KIÓU T¸C GI¶ I - KH¸I NIÖm T¸C gi¶ NH¦ MéT PH¹M TRï CñA thi ph¸p 1. "T¸c gi¶" còng nh− "t¸c phÈm" lµ nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n, ®−îc sö dông nhiÒu nhÊt trong lÞch sö v¨n häc vµ phª b×nh v¨n häc, tiÕc thay, l¹i Ýt ®−îc nghiªn cøu. Cã thÓ nãi lý luËn vÒ t¸c phÈm vµ t¸c gi¶ ®ang trong giai ®o¹n x©y dùng vµ cho ®Õn nay ch−a cã mét lý luËn cã ®Çy ®ñ c¬ së vÒ hai kh¸i niÖm nµy. T¸c gi¶ lµ ng−êi lµm ra t¸c phÈm. T¸c phÈm kh«ng tù nã xuÊt hiÖn tÊt ph¶i do t¸c gi¶ lµm ra. Th«ng th−êng ta nãi tíi hai d¹ng t¸c gi¶ : khi nãi "t¸c gi¶ d©n gian", "t¸c gi¶ cæ tÝch,..." thùc chÊt lµ nãi tËp thÓ t¸c gi¶ trong d©n gian ®· kÕ tiÕp nhau s¸ng t¸c vµ l−u truyÒn c¸c t¸c phÈm d©n gian mµ ta kh«ng thÓ quy vÒ cho riªng ai. Th«ng th−êng h¬n lµ nãi tíi t¸c gi¶ v¨n häc viÕt, cã tªn hä, quª qu¸n, hµnh tr¹ng. VÝ nh− nãi KhuÊt Nguyªn, Khæng Tö, NguyÔn Tr·i, NguyÔn Du. T¸c gi¶ nµy xuÊt hiÖn vµo giai ®o¹n mµ c¸c s¸ng t¹o vÒ t− t−ëng, v¨n häc, triÕt häc, khoa häc,... cã xu h−íng c¸ thÓ ho¸. HiÖn t−îng nµy xuÊt hiÖn khi cã v¨n tù, mét thêi ®iÓm cña lÞch tr×nh tiÕn ho¸ v¨n häc,... Tuy nhiªn, kÓ tõ khi g¾n t¸c gi¶ víi kh¸i niÖm thiªn tµi, kÎ s¸ng t¹o ra quy t¾c cña c¸i ®Ñp th× kh¸i niÖm t¸c gi¶ nhiÒu khi ®−îc thÇn th¸nh ho¸, xem nh− mét nhµ tiªn tri, mét vÞ thÇn toµn n¨ng s¸ng thÕ, mét siªu nh©n, mét kÎ ®Æc quyÒn ®−îc Th−îng ®Õ göi g¾m, lµ «ng thÇy cña cuéc ®êi ! §ã lµ céi nguån cña t¸c gi¶ ®éc tho¹i. Sù hiÖn diÖn cña s¸ng t¸c d©n gian cho phÐp x¸c nhËn kh«ng cÇn ph¶i qu¸ ®Ò cao t¸c gi¶. Bakhtin víi quan niÖm tiÓu thuyÕt ®a thanh ®· ®−a t¸c gi¶ xuèng vÞ trÝ ng−êi ®èi tho¹i. Chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i l¹i ®ang hoµi nghi vÞ thÕ cña t¸c gi¶. Theo t¸c gi¶ Mü W. Spanos th× t¸c gi¶ còng chØ lµ mét ng−êi b×nh th−êng, phæ th«ng mµ th«i. Sù ph¸t triÓn cña ký hiÖu häc vµ mÆt kh¸c lµ sù gia t¨ng vai trß s¸ng t¹o cña ng−êi ®äc trong ®êi sèng v¨n ho¸ ®· dÉn ®Õn hiÖn t−îng mµ mét sè ng−êi tuyªn bè t¸c gi¶ ®· chÕt, t¸c phÈm chØ cßn lµ c¸i cí ®Ó ng−êi ®äc tù do gi¶i m·, tù do rãt vµo ®ã c¸i néi dung cña m×nh, tùa nh− mét b¶n ký ©m mµ nh¹c c«ng cã thÓ diÔn tÊu theo høng thó cña m×nh. Umbert« Eco trong t¸c phÈm Lêi nãi thªm vÒ "Tªn cña hoa hång" nãi : "Khi hoµn thµnh t¸c phÈm th× t¸c gi¶ nªn chÕt ®i ®Ó khái lµm nghÏn ®−êng ®Õn víi v¨n b¶n". Roland Barthes l¹i nãi : "Sù n¶y sinh cña ng−êi ®äc ph¶i dùa trªn tiÒn ®Ò c¸i chÕt cña t¸c gi¶". Jacque Derrida th× kh¼ng ®Þnh : "V¨n b¶n lµ tÊt c¶, ngoµi v¨n b¶n ra th× kh«ng cã g× hÕt". Michel Foucault trong tiÓu luËn T¸c gi¶ lµ g× ? cho r»ng cÇn ph¶i xo¸ bá vai trß s¸ng t¹o chñ ®Ò cña nhµ v¨n. ChØ nªn ph©n tÝch anh ta tõ phÝa chøc n¨ng cña mét diÔn ng«n phøc t¹p vµ nhiÒu biÕn ho¸ mµ th«i. ¤ng tiªn ®o¸n : "Song song víi sù biÕn ho¸ kh«ng ngõng cña x· héi, chøc n¨ng t¸c gi¶ vèn ®−îc 90
(1) ngo¹i hiÖn vµo mét kho¶nh kh¾c cña qu¸ tr×nh Êy sÏ biÕn mÊt" . Theo «ng, t¸c gi¶ ch¼ng qua lµ "mét biÖn ph¸p dïng ®Ó ng¨n trë sù tù do h− cÊu, tù do chi phèi vµ cÊu t¹o l¹i t¸c phÈm mµ th«i". Mét khi c¸c quy −íc Êy thay ®æi th× t¸c gi¶ còng nh− mét ng−êi ®äc. Thùc ra sù ®äc s¸ng t¹o cña ng−êi ®äc cã thÓ më ra nh÷ng c¸ch gi¶i thÝch ý nghÜa kh¸c nhau, nh−ng kh«ng lµm biÕn mÊt v¨n b¶n vµ kh¸ch thÓ thÈm mü ë trong Êy, vµ do ®ã kh«ng xo¸ bá ®−îc yÕu tè t¸c gi¶ nh− lµ ng−êi tham gia sù kiÖn nghÖ thuËt qua t¸c phÈm. T¸c gi¶ lµ trung t©m tæ chøc néi dung vµ h×nh thøc c¸i nh×n nghÖ thuËt trong t¸c phÈm, lµ ng−êi mang c¶m quan thÕ giíi ®Æc thï vµ lµ trung t©m tæ chøc l¹i ng«n tõ theo nguyªn t¾c nghÖ thuËt(2). Do vËy, h×nh t−îng t¸c gi¶, kiÓu t¸c gi¶ lµ nh÷ng ph¹m trï cña thi ph¸p häc hiÖn ®¹i. Khi nãi tíi h×nh t−îng t¸c gi¶ còng cÇn ph©n biÖt víi nh©n vËt vµ ng−êi kÓ chuyÖn t¸c phÈm. C¸c nhµ lý luËn hiÖn ®¹i ®· kh¼ng ®Þnh, ng−êi ph¸t ng«n trong t¸c phÈm v¨n häc kh«ng ®−îc ®¸nh ®ång víi t¸c gi¶. T¸c gi¶ kh«ng ®−îc ®øng ra trùc tiÕp kÓ chuyÖn mµ cÇn ph¶i cã ng−êi kÓ hé. Do ®ã, h×nh t−îng t¸c gi¶ kh«ng ph¶i lµ h×nh t−îng ng−êi kÓ chuyÖn, mµ lµ mét con ng−êi do b¹n ®äc quy n¹p, suy ra tõ trong t¸c phÈm. 2. Tõ xa x−a ng−êi ta ®· biÕt ®Õn nguyªn t¾c "V¨n nh− con ng−êi" (V¨n nh− kú nh©n) tõ ®êi Tïy, §−êng, Tèng (tõ thÕ kû VII ë Trung Quèc), vµ "Phong c¸ch, Êy lµ con ng−êi" (thÕ kû XVIII ë ph−¬ng T©y, Buffon). Tuy nhiªn, t¸c gi¶ nh− lµ mét ph¹m trï thi ph¸p th× ng−êi ta biÕt rÊt muén. CÇn ph©n biÖt t¸c gi¶ tiÓu sö nh− mét kh¸i niÖm ngoµi thi ph¸p. §ã lµ t¸c gi¶ cã tªn hä, quª qu¸n, thêi gian sèng vµ hµnh tr¹ng, gãp phÇn soi s¸ng cho c¸c khÝa c¹nh t− t−ëng, t©m lý trong t¸c phÈm, lµ ng−êi n¾m t¸c quyÒn vÒ mÆt ph¸p lý. Tuy nhiªn, t¸c gi¶ tiÓu sö lµ kh¸i niÖm nhiÒu khi rÊt khã x¸c ®Þnh. Nh− ai lµ dÞch gi¶ Chinh phô ng©m hiÖn hµnh, ai lµ t¸c gi¶ thùc cña mét sè th¬ Hå Xu©n H−¬ng ? Tr−êng hîp khuyÕt danh râ rµng lµ kh«ng x¸c ®Þnh ®−îc t¸c gi¶ tiÓu sö. T¸c gi¶ − nhµ t− t−ëng x· héi vµ thÈm mü còng lµ mét ph¹m trï ngoµi thi ph¸p. §©y lµ t¸c gi¶ mµ lÞch sö v¨n häc th−êng quan t©m ®¸nh gi¸. Ch¼ng h¹n, nãi : "T«nxt«i l¸nh xa phong trµo t− t−ëng tiªn tiÕn cña thêi ®¹i, bëi «ng mang nÆng c¸c ®Þnh kiÕn quý téc gia tr−ëng Nga" (B. Buècxèp) hoÆc : "NguyÔn Du mét mÆt vÉn kÕ thõa truyÒn thèng, mÆt kh¸c l¹i ph¸ vì truyÒn thèng ®Ó ®i ®Õn chñ nghÜa hiÖn thùc, nh−ng rèt cuéc NguyÔn Du vÉn dõng l¹i tr−íc ng−ìng cöa cña chñ nghÜa hiÖn thùc chø ch−a ®i ®−îc vµo quü ®¹o cña nã" (NguyÔn Léc). H×nh t−îng t¸c gi¶ hiÖn h×nh trong t¸c phÈm míi lµ ph¹m trï cña thi ph¸p häc. H×nh t−îng t¸c gi¶ còng lµ mét h×nh t−îng ®−îc s¸ng t¹o ra trong t¸c phÈm, nh− h×nh t−îng nh©n vËt, nh−ng theo mét nguyªn t¾c kh¸c. NÕu h×nh t−îng nh©n vËt x©y dùng theo nguyªn t¾c h− cÊu, ®−îc miªu t¶ theo mét quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi vµ theo tÝnh c¸ch nh©n vËt, th× h×nh t−îng t¸c gi¶ ®−îc thÓ hiÖn theo nguyªn t¾c tù biÓu hiÖn sù c¶m nhËn (1) M. Foucault, T¸c gi¶ lµ g× trong s¸ch V¨n ho¸ vµ mü häc cña chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i, B¾c Kinh, 1993. (2) M. Bakhtin, VÊn ®Ò t¸c gi¶ trong s¸ch Mü häc cña s¸ng t¹o ng«n tõ, M¸txc¬va, 1979, tr. 162. Xem thªm : A. Chichªrin, H×nh t−îng t¸c gi¶ trong "ChiÕn tranh vµ hßa b×nh" trong s¸ch NhÞp ®iÖu cña h×nh t−îng, M¸txc¬va, 1980. 91
vµ th¸i ®é thÈm mü ®èi víi thÕ giíi xung quanh. Trong giao tiÕp ng−êi ta cã nhu cÇu tù biÓu hiÖn m×nh víi ng−êi ®èi tho¹i nh− lµ ng−êi uyªn b¸c, hµo phãng, hiÕu kh¸ch, giµu lßng ®ång c¶m, v.v. theo nh÷ng yªu cÇu tiÕn bé cña x· héi. Còng vËy, trong v¨n häc c¸c nhµ v¨n th−êng biÓu hiÖn m×nh nh− ng−êi ph¸t hiÖn, ng−êi kh¸m ph¸ c¸i míi, ng−êi cã nh·n quan cÊp tiÕn, cã c¸ tÝnh nghÖ sÜ, v.v. §iÒu ®ã ®· trë thµnh yªu cÇu quy −íc ®èi víi ng−êi ®äc. L.T«nxt«i tõng nãi, nÕu tr−íc m¾t ta lµ mét t¸c gi¶ míi, th× c©u hái tù nhiªn ®Æt ra lµ liÖu anh ta cã thÓ nãi ®iÒu g× míi ®èi víi ng−êi ®äc ? L.T«nxt«i cßn nãi khi ®äc t¸c phÈm v¨n häc, høng thó chñ yÕu chÝnh lµ tÝnh c¸ch cña t¸c gi¶ thÓ hiÖn trong ®ã. NÕu mét nhµ v¨n kh«ng cã g× míi, kh«ng cã g× riªng th× cã thÓ nãi anh ta kh«ng ph¶i lµ mét t¸c gi¶ ®¸ng ®Ó chó ý. H×nh t−îng t¸c gi¶ lµ c¸i ®−îc biÓu hiÖn ra trong t¸c phÈm mét c¸ch ®Æc biÖt. Nhµ th¬ §øc I.W. Goethe nhËn xÐt : mçi nhµ v¨n, bÊt kÓ muèn hay kh«ng, ®Òu miªu t¶ chÝnh m×nh trong t¸c phÈm cña m×nh mét c¸ch ®Æc biÖt. Cã nghÜa lµ c¸i t«i nghÖ sÜ cña nhµ v¨n biÓu hiÖn c¶m nhËn cña m×nh vÒ thÕ giíi, c¸ch suy nghÜ vµ ng«n ng÷, c¸ch diÔn ®¹t cña m×nh. C¶m nhËn ®ã trë thµnh trung t©m tæ chøc t¸c phÈm, t¹o thµnh sù thèng nhÊt néi t¹i cña t¸c phÈm, vµ ®ã còng lµ sù thèng nhÊt cña t¸c phÈm vÒ mÆt phong c¸ch häc. ViÖn sÜ Nga V.Vin«gra®èp trong rÊt nhiÒu c«ng tr×nh kh¼ng ®Þnh h×nh t−îng t¸c gi¶ lµ c¬ (1) së, lµ trung t©m cña phong c¸ch ng«n ng÷ . A. Chichªrin còng cho r»ng h×nh t−îng t¸c gi¶ ®−îc s¸ng t¹o ra nh− h×nh t−îng nh©n vËt. §©y lµ sù ch©n thËt nghÖ thuËt, kh«ng ph¶i lµ (2) ch©n lý cña sù kiÖn, mµ lµ ch©n lý cña ý nghÜa, t− duy, nh− ch©n lý cña thi ca . VÊn ®Ò h×nh t−îng t¸c gi¶ kh«ng chØ lµ sù ph¶n ¸nh c¸i t«i t¸c gi¶ vµo t¸c phÈm, thÓ hiÖn t−¬ng quan gi÷a ng−êi s¸ng t¹o ra v¨n häc vµ b¶n th©n v¨n häc, mµ cßn lµ vÊn ®Ò cña cÊu tróc nghÖ thuËt, sù thÓ hiÖn cña chñ thÓ. ë ®©y Vin«gra®èp hiÓu vÊn ®Ò cã phÇn h¹n hÑp : h×nh t−îng t¸c gi¶ trong h×nh t−îng chñ thÓ cña ng«n tõ, lµ h×nh thøc tæ chøc ng«n tõ. ¤ng t¸ch líp ng«n tõ "t¸c gi¶" khái ng«n tõ "nh©n vËt". M. Bakhtin hiÓu vÊn ®Ò cã h¬i kh¸c h¬n. ¤ng kh«ng t¸n thµnh gäi sù biÓu hiÖn t¸c gi¶ lµ h×nh t−îng t¸c gi¶ v× sî lÉn lén. Nh©n vËt thuéc mét kh«ng − thêi gian, cßn t¸c gi¶ thuéc mét kh«ng − thêi gian kh¸c, bao qu¸t vµ c¶m thô kh«ng − thêi gian nh©n vËt. T¸c gi¶ nhËp vµo råi tho¸t ra khái kh«ng − thêi gian nh©n vËt. T¸c gi¶ n»m ngoµi thÕ giíi nh©n vËt, ®óng h¬n lµ tiÕp gi¸p víi mÆt ngoµi cña biÓu hiÖn nh©n vËt. T¸c gi¶ nªn ë trªn ®−êng ranh giíi cña thÕ giíi do anh ta s¸ng t¹o,... lËp tr−êng cña (3) t¸c gi¶ cã thÓ x¸c ®Þnh qua c¸ch mµ anh ta miªu t¶ bÒ ngoµi cña thÕ giíi ®ã . Nh− vËy, t¸c gi¶ hiÖn diÖn t¹i h×nh thøc t¸c phÈm nh− lµ mét nguyªn t¾c thÈm mü t¹o h×nh cho thÕ giíi (4) nghÖ thuËt. Chç kh¸c «ng kh¼ng ®Þnh t¸c gi¶ hiÖn diÖn nh− mét ®iÓm nh×n, c¸i nh×n . Toµn bé c«ng tr×nh Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki cña Bakhtin dµnh ®Ó nghiªn cøu (5) §ètxt«iÐpxki víi t− c¸ch lµ nhµ nghÖ sÜ, nghiªn cøu h×nh thøc c¸i nh×n cña nhµ v¨n . (1) V.Vin«gra®èp, VÊn ®Ò t¸c gi¶ vµ lý thuyÕt phong c¸ch, M¸txc¬va, 1961. VÒ lý thuyÕt ng«n tõ nghÖ thuËt, M¸txc¬va, 1971. M. Brandes, Ph©n tÝch phong c¸ch häc, M¸txc¬va, 1971. (2) A. Chichªrin, NhÞp ®iÖu cña h×nh t−îng, M¸txc¬va, 1980, tr. 281. (1) M. Bakhtin, Mü häc cña s¸ng t¹o ng«n tõ, S®d, tr. 14 - 15, 166. (2) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc vµ mü häc, S®d, tr. 311. (3) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, S®d, 1998. 92
L. Ghind¬bua nghiªn cøu t¸c gi¶ trong th¬ tr÷ t×nh vµ nh×n thÊy nhµ th¬ th−êng xuyªn h×nh dung vÒ m×nh, tù giíi thiÖu vÒ m×nh. Chichªrin, Bonexkaia thÊy t¸c gi¶ cßn biÓu hiÖn qua nh©n vËt, do ®ã vÉn cã thÓ gäi lµ h×nh t−îng t¸c gi¶. Nhµ lý luËn v¨n häc Mü ( 1) W. Booth th× gäi lµ "t¸c gi¶ hµm Èn ". xem ®ã lµ c¸i t«i thø hai cña t¸c gi¶ hiÖn diÖn trong t¸c phÈm. NhiÒu nhµ lý luËn hiÖn ®¹i hiÓu ®ã lµ t¸c gi¶ ®−îc suy ra (deduced author), lµ s¶n phÈm do ng−êi ®äc ph¸t hiÖn. Nh− vËy lµ vÊn ®Ò h×nh t−îng t¸c gi¶ ®−îc kh¼ng ®Þnh tõ nhiÒu gãc ®é trong lý luËn v¨n häc. 3. Sù biÓu hiÖn cña h×nh t−îng t¸c gi¶ trong s¸ng t¸c lµ mét vÊn ®Ò ®ang ®−îc nghiªn cøu. Cã ng−êi xem h×nh t−îng t¸c gi¶ biÓu hiÖn ë ph−¬ng diÖn ng«n ng÷, cã ng−êi xem h×nh t−îng t¸c gi¶ biÓu hiÖn trªn tÊt c¶ c¸c yÕu tè vµ cÊp ®é t¸c phÈm : tõ c¸ch quan s¸t, c¸ch suy nghÜ, thÝch c¸i g×, ghÐt c¸i g× trong lËp tr−êng ®êi sèng, ®Õn giäng ®iÖu lêi v¨n. Trong giäng ®iÖu th× kh«ng chØ giäng ®iÖu ng−êi trÇn thuËt mµ c¶ trong giäng ®iÖu cña nh©n vËt. Cã ng−êi tËp trung biÓu hiÖn t¸c gi¶ vµo mÊy ®iÓm : c¸i nh×n nghÖ thuËt cña t¸c gi¶, søc bao qu¸t kh«ng gian thêi − gian, cÊu tróc, cèt truyÖn, nh©n vËt vµ giäng ®iÖu. Theo mét c¸ch nh×n hîp lý th× h×nh t−îng t¸c gi¶ biÓu hiÖn chñ yÕu ë c¸i nh×n riªng, ®éc ®¸o, nhÊt qu¸n cã ý nghÜa t− t−ëng, ®¹o ®øc, thÈm mü ; giäng ®iÖu cña t¸c gi¶ th©m nhËp vµo c¶ giäng ®iÖu nh©n vËt ; vµ ë sù miªu t¶, cã sù h×nh dung cña t¸c gi¶ ®èi víi chÝnh m×nh. a) C¸i nh×n nghÖ thuËt : c¸i nh×n lµ mét n¨ng lùc tinh thÇn ®Æc biÖt cña con ng−êi, nã cã thÓ thËm nhËp vµo sù vËt, ph¸t hiÖn ®Æc ®iÓm cña nã mµ vÉn ë ngoµi sù vËt, b¶o l−u sù toµn vÑn thÈm mü cña sù vËt, do ®ã c¸i nh×n ®−îc vËn dông mu«n vÎ trong nghÖ thuËt. NghÖ thuËt kh«ng thÓ thiÕu c¸i nh×n. Khr¸pchenc« nhËn xÐt : "Ch©n lý cuéc sèng trong s¸ng t¸c nghÖ thuËt kh«ng tån t¹i bªn ngoµi c¸i nh×n nghÖ thuËt cã tÝnh c¸ nh©n ®èi víi thÕ giíi, vèn (2) cã ë tõng nghÖ sÜ thùc thô" . Dï ®èi víi nghÖ thuËt d©n gian, thÇn tho¹i, tÝnh c¸ nh©n cã ®æi thay nhÊt ®Þnh, th× c¸i nh×n lµ mét ®iÒu kiÖn quyÕt ®Þnh. Nhµ v¨n Ph¸p M. Proust cã nãi : "§èi víi nhµ v¨n còng nh− ®èi víi nhµ ho¹ sÜ, phong c¸ch kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò kü thuËt mµ lµ vÊn ®Ò c¸i nh×n". Do vËy, c¸i nh×n lµ mét biÓu hiÖn cña t¸c gi¶. C¸i nh×n thÓ hiÖn trong tri gi¸c, c¶m gi¸c, quan s¸t, do ®ã nã cã thÓ ph¸t hiÖn c¸i ®Ñp, c¸i xÊu, c¸i hµi, c¸i bi,... C¸i nh×n bao qu¸t kh«ng gian, b¾t ®Çu tõ ®iÓm nh×n trong kh«ng gian vµ thêi gian vµ bÞ kh«ng gian, thêi gian chi phèi. C¸i nh×n xuÊt ph¸t tõ mét c¸ thÓ, mang thÞ hiÕu vµ t×nh c¶m yªu, ghÐt. C¸i nh×n g¾n víi liªn t−ëng, t−ëng t−îng, c¶m gi¸c néi t©m, biÓu hiÖn trong vÝ von, Èn dô, ®èi s¸nh,... C¸i nh×n cã thÓ ®em c¸c thuéc tÝnh xa nhau ®Æt bªn nhau, hoÆc ®em t¸ch rêi thuéc tÝnh khái sù vËt mét c¸ch trõu t−îng. C¸i nh×n cã thÓ xÐt ë hai ph−¬ng diÖn. Mét lµ ®iÓm nh×n cña ng−êi trÇn thuËt vµ nh©n vËt, vµ hai lµ c¸i nh×n thÓ hiÖn trong kh¸ch thÓ. C¸i nh×n nh− lµ ®iÓm nh×n sÏ nãi ë ch−¬ng IX. ë ®©y chØ nãi vÒ hÖ thèng chi tiÕt. C¸i nh×n thÓ hiÖn trong chi tiÕt nghÖ thuËt, bëi chi tiÕt lµ ®iÓm r¬i cña c¸i nh×n. Khi nhµ v¨n tr×nh bµy c¸i hä nh×n thÊy cho ta cïng nh×n thÊy th× ta ®· tiÕp thu c¸i nh×n cña hä, tøc lµ ®· b−íc vµo ph¹m vi ý thøc cña hä, chó ý c¸i mµ hä chó ý. (4) Wayne Booth, Tu tõ häc tiÓu thuyÕt (phÇn thø ba), §¹i häc B¾c Kinh, 1989. (1) M. Khr¸pchenc«, C¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n vµ sù ph¸t triÓn cña v¨n häc, M¸txc¬va, 1974, tr. 66. 93
Khi ta nhËn thÊy nhµ v¨n nµy chó ý c¸i nµy, nhµ v¨n kia chó ý c¸i kia, tøc lµ ta ®· nhËn ra con ng−êi nghÖ sÜ cña t¸c gi¶. C¸i nh×n cña nhµ v¨n cã thÓ biÓu hiÖn trong c¸c lo¹i ®å vËt mµ hä am hiÓu vµ quan t©m. VÝ dô, trong Hång l©u méng phÇn do Tµo TuyÕt CÇn viÕt, ®· thÓ hiÖn mét sù am hiÓu vÒ c¸c thø t¬ lôa, v¶i vãc, c¸c kiÓu vµ bé phËn cña trang phôc, mét lÜnh vùc mµ ng−êi th−êng kh«ng sao hiÓu hÕt. C¸i nh×n cã thÓ thiªn vÒ ©m thanh, mïi vÞ, mµu s¾c, c¶m gi¸c. Sù thèng kª c¸c tõ vÒ mµu s¾c ®−îc sö dông trong v¨n cña c¸c t¸c gi¶ cho thÊy c¸i nh×n cña t¸c gi¶ kh¸c nhau rÊt nhiÒu. Thanh T©m Tµi Nh©n trong Kim V©n KiÒu truyÖn miªu t¶ phô n÷ hoµn toµn kh«ng cã c¶m gi¸c mïi h−¬ng. Tr¸i l¹i, c¸c nh©n vËt n÷ nh− KiÒu, §¹m Tiªn trong TruyÖn KiÒu th−êng ®i tíi ®©u lµ mang theo mïi h−¬ng ®Õn ®ã. §Õn phÇn do Cao Ng¹c viÕt c¸c chi tiÕt Êy hÇu nh− biÕn mÊt. C¸i nh×n t¸c gi¶ cßn thÓ hiÖn trong hÖ thèng ng«n tõ. Tõ ng÷ cã thÓ vÝ nh− nh÷ng xóc tu, nã nãi lªn c¶m gi¸c cña t¸c gi¶ ®èi víi ®êi sèng. Nh− thÕ c¸i nh×n t¸c gi¶ tuy trõu t−îng nh−ng vÉn cã dÊu tÝch ®Ó ph©n tÝch, c¶m nhËn. B. Uxpenxki nhËn xÐt : "§Æc ®iÓm cña ng−êi trÇn thuËt ng«i thø ba trong ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh lµ mét ng−êi th«ng minh, nh¹y c¶m, cã t×nh c¶m yªu ghÐt riªng, cã kinh lÞch riªng, (1) ®ång thêi nh− mäi ng−êi, nã còng bÞ h¹n chÕ cña n¨ng lùc nhËn thøc néi t¹i" . Khi miªu t¶ nh©n vËt, L. T«nxt«i ph©n biÖt r¹ch rßi c¸i tèt vµ c¸i xÊu. VÝ dô £len quyÕn rò nh−ng biÕt k×m chÕ, trang nh· vµ khã lßng chª tr¸ch, nh−ng «ng ghÐt sù khÐo lÐo, ghÐt c¸i vÎ ®Ñp nh− lµm b»ng s¸p cña c«. T¸c gi¶ kÓ thµnh thùc nh− tin r»ng mäi ng−êi ®äc ®Òu nhÊt trÝ víi «ng. Trong trÇn thuËt «ng dïng c¸ch nãi : "Mäi ng−êi trong nhµ d−êng nh− nhËn ra chµng", "nµng d−êng nh− giËt m×nh v× lêi cña chµng", lµm cho ng«i thø ba cña «ng cã xu thÕ nhËp vµo ng«i thø nhÊt, ng«i thø nhÊt hiÖn diÖn trong ®ã, chøng tá t¸c gi¶ nh×n vµo bªn trong nh©n vËt. T×nh c¶m yªu ghÐt lµm L. T«nxt«i ®èi lËp Anna víi kh¸ch khøa cña bµ ; ®èi lËp Pie vµ Curaghin, ®èi lËp Curaghin víi l·o c«ng t−íc, ®èi lËp Natasa víi X«nhia, Vªra ; ®èi lËp Natasa víi £len,... ®ã lµ ®èi lËp gi÷a ch©n thùc vµ gi¶ dèi, tù nhiªn vµ kiÓu c¸ch, ®Çy ®Æn vµ trèng rçng, cao th−îng vµ ®ª tiÖn. Sù ®èi lËp trªn thÓ hiÖn khuynh h−íng ®¹o ®øc thÈm mü cña nhµ v¨n,... C¸i nh×n cña T«nxt«i lµ mét c¸i nh×n ph©n tÝch lý trÝ. §iÒu nµy thÓ hiÖn ë c©u v¨n trÇn thuËt ®Çy c©u phô, c©u ®iÒu kiÖn, c©u rµo ®ãn. Ngay khi nhËp vµo nh©n vËt, «ng còng kh«ng ®ång nhÊt víi nh©n vËt, mµ dïng h×nh thøc "d−êng nh−", mµ "d−êng nh−" lµ sù suy ®o¸n bªn ngoµi. C¸i nh×n cña T«nxt«i thÓ hiÖn trong nh©n vËt. ¤ng t¶ NapolÐon víi nhiÒu ®Æc ®iÓm ch©n thËt, nh−ng «ng gia t¨ng phÇn ®ª tiÖn mµ xo¸ mê bít phÇn tµi n¨ng. ¤ng lµ mét kÎ chèng NapolÐon. T«nxt«i lµ ng−êi thÝch c¸c biÓu hiÖn cao c¶, trong s¸ng cña t©m hån, nh− t©m hån An®r©y sau lÇn bÞ th−¬ng thø nhÊt, t©m hån Natasa sau sù kiÖn víi Anat«n, chñ nghÜa anh hïng vui vÎ cña tiÓu ®oµn RaÐpxki,... Do vËy, «ng ph¶n c¶m víi nh÷ng biÓu hiÖn x¸c thÞt nh− bé ngùc ®Çy l«ng l¸ cña NapolÐon, ®«i vai trÇn cña £len. T×m t¸c gi¶ trong c¸i nh×n cña t¸c gi¶, chóng t«i còng l−u ý c¸i c¸ch mµ NguyÔn Du, ®Ó cho c¸c nh©n vËt tù x−ng víi nhau : "Tr¸ch lßng hê h÷ng víi lßng...", "LÊy lßng gäi chót sang ®©y (1) B. Uxpenxki, Thi ph¸p häc kÕt cÊu, M¸txc¬va, 1971, tr. 109 - 110. 94
t¹ lßng". §ã lµ c¸ch x−ng h« kiÓu nh©n vËt cña NguyÔn Du. ¤ng còng nh×n thÊy qua ch÷ "ai" nh÷ng con ng−êi c¸ thÓ b×nh th−êng, b×nh ®¼ng ®Çy nh©n tÝnh ("§ªm xu©n ai dÔ cÇm lßng cho ®ang - TÊm lßng ©n ¸i ai ai còng lßng"). ¤ng nh×n con ng−êi nh− nh÷ng gi¸ trÞ mong manh dÔ h− n¸t qua tõ "chót" : "Th−a r»ng chót phËn ng©y th¬", "§−îc rµy nhê chót th¬m r¬i", "R»ng t«i bÌo bät chót th©n...". Cã thÓ nãi NguyÔn Du hiÖn diÖn qua nh÷ng tõ ng÷ ®éc ®¸o chØ riªng (1) «ng sö dông mét c¸ch cã hÖ thèng . b) Giäng ®iÖu : giäng ®iÖu lµ mét yÕu tè ®Æc tr−ng cña h×nh t−îng t¸c gi¶ trong t¸c phÈm. NÕu nh− trong ®êi sèng ta th−êng chØ nghe giäng nãi lµ nhËn ra con ng−êi, th× trong v¨n häc còng vËy. Giäng ®iÖu gióp nhËn ra t¸c gi¶. Cã ®iÒu giäng ®iÖu ë ®©y kh«ng gi¶n ®¬n lµ mét tÝn hiÖu ©m thanh cã ©m s¾c ®Æc thï ®Ó nhËn ra ng−êi nãi, mµ lµ mét giäng ®iÖu mang néi dung t×nh c¶m, th¸i ®é, øng xö tr−íc c¸c hiÖn t−îng ®êi sèng. "HÖ sè t×nh c¶m cña lêi v¨n,... ®−îc biÓu hiÖn tr−íc hÕt ë trong giäng ®iÖu c¬ b¶n"(2). Theo B. Brecht cã thÓ hiÓu giäng ®iÖu trong kÞch nh− mét t− thÕ biÓu c¶m. ¤ng ®· nãi vÒ c¸c cö chØ biÓu c¶m nh− cói ®Çu, ngÈng ®Çu, kho¸t tay, ngo¶nh mÆt,... ®Òu cã ý nghÜa biÓu c¶m. Do ®ã, giäng ®iÖu trong v¨n häc kh«ng chØ biÓu hiÖn b»ng c¸ch x−ng h«, tr−êng tõ vùng, mµ cßn b»ng c¶ hÖ thèng t− thÕ, cö chØ biÓu c¶m trong t¸c phÈm. Giäng ®iÖu cã cÊu tróc cña nã. XÐt lêi v¨n trong quan hÖ víi c¸c chñ ®Ò cña anh ta th× ta cã giäng ®iÖu c¬ b¶n. XÐt lêi v¨n trong quan hÖ víi ng−êi ®äc ngoµi v¨n b¶n th× ta cã ng÷ ®iÖu. Sù thèng nhÊt cña hai yÕu tè nµy t¹o ra giäng ®iÖu. NÒn t¶ng cña giäng ®iÖu lµ c¶m høng chñ ®¹o cña nhµ v¨n. V. Biªlinxki tõng nãi : C¶m høng lµ mét søc m¹nh hïng hËu. Trong c¶m høng nhµ th¬ lµ ng−êi yªu say t− t−ëng, nh− yªu c¸i ®Ñp, yªu mét sinh thÓ, ®¾m ®uèi vµo trong ®ã vµ anh ta ng¾m nã kh«ng ph¶i b»ng lý trÝ, lý tÝnh, kh«ng ph¶i b»ng t×nh c¶m hay mét n¨ng lùc nµo ®ã cña t©m hån, mµ lµ b»ng tÊt c¶ sù trµn ®Çy vµ toµn vÑn cña t©m hån m×nh, vµ do ®ã t− t−ëng xuÊt hiÖn trong t¸c phÈm kh«ng ph¶i lµ nh÷ng suy nghÜ trõu t−îng, kh«ng ph¶i lµ h×nh thøc chÕt cøng, mµ lµ mét s¸ng t¹o (3) sèng ®éng" . C¶m høng xuÊt hiÖn khi t¸c gi¶ nãi ®Õn mét c¸i g× cao c¶, cã ý nghÜa ®èi víi tån t¹i con ng−êi, nãi ®Õn niÒm vui, nçi ®au, lßng c¨m giËn cã ý nghÜa s©u réng. NÕu c¶m høng lµ cao c¶ th× giäng ®iÖu lµ cao c¶, nhµ v¨n sÏ sö dông c¸c tõ cao c¶, to lín, nh÷ng tõ ng÷ cæ kÝnh cã ©m h−ëng biÓu hiÖn thèng thiÕt, vÒ có ph¸p sÏ sö dông c¸c c©u hái, c©u c¶m th¸n, c©u mÖnh lÖnh, c©u kªu gäi,... T¸c phÈm sö thi, th¬ tông ca, hµnh khóc th−êng cã giäng ®iÖu nh− vËy. C¸c h×nh thøc ®ã thÓ hiÖn niÒm tin, kh¸t väng, ý chÝ cña t¸c gi¶. VÞ thÕ cña nhµ v¨n còng t¹o ra giäng ®iÖu. Nhµ v¨n tù coi m×nh lµ nhµ tiªn tri, nhµ truyÒn ®¹o, vÞ quan toµ, ng−êi tè c¸o, kÎ kªu oan, ng−êi o¸n hËn,... th× sÏ cã giäng ®iÖu thÝch hîp víi vÞ thÕ ®ã. NÕu nhµ v¨n cã c¶m høng chÝnh luËn, phª ph¸n, bÊt m·n víi thùc t¹i th× anh ta sÏ cã giäng ®iÖu lªn ¸n, tè c¸o, lóc ®ã anh ta sÏ sö dông c¸c biÖn ph¸p mØa mai, ch©m biÕm, nh¹i. (1) Ch©n dung NguyÔn Du qua ng«n ng÷ "TruyÖn KiÒu" trong s¸ch Nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬, S®d. (2) M. Khr¸pchenc«, C¸ tÝnh s¸ng t¹o..., S®d, tr. 128. (1) G. Bªlinxki, T¸c phÈm chän läc, M¸txc¬va, 1975, tr. 111. 95
YÕu tè t×nh th¸i, biÓu hiÖn sù ®¸nh gi¸ cña t¸c gi¶ ®èi víi ph¸t ng«n cña m×nh, còng lµ yÕu tè quan träng cña h×nh t−îng t¸c gi¶. TruyÖn ®au th−¬ng ®ßi hái giäng buån, ngËm ngïi, truyÖn hµi h−íc th× giäng ®ïa vui, giÔu cît,... Bªn trong c¶m høng lµ th¸i ®é cña nghÖ sÜ ®èi víi ®èi t−îng miªu t¶ vµ ®èi víi ng−êi ®èi tho¹i ë trong hay ngoµi t¸c phÈm lµ chÊt giäng b¾t nguån tõ b¶n chÊt ®¹o ®øc cña t¸c gi¶. C¸c nhµ nghiªn cøu ®· nãi ®Õn giäng ®iÖu cña T«nxt«i trong ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh, mét giäng ®iÖu mÒm m¹i, tØnh t¸o, ®«n hËu cña mét ng−êi v÷ng tin vµo ®¹o ®øc vµ ch©n lý. Giäng ®iÖu cña L.T«nxt«i vang lªn kh¾p n¬i trong t¸c phÈm cña «ng tõ Thêi th¬ Êu, Thêi niªn thiÕu, ®Õn Phôc sinh vµ c¸c t¸c phÈm sau ®ã. Ng−êi ta nhËn ra giäng cña «ng trong cËu Nic«lenca, trong An®r©y, trong Lªvin, trong Nªkhliu®èp. Ng«n ng÷ gi¶n dÞ, mÆn mµ, dÔ th−¬ng cña ®¹i óy Tusin, giäng ®iÖu vui vÎ, ©m vang cña Natasa ®Òu thÓ hiÖn nh÷ng t×nh c¶m trong s¸ng, ch©n thµnh, lµ nh÷ng t×nh c¶m mµ t¸c gi¶ yªu mÕn, b¶o vÖ. Kh¸c víi giäng ®iÖu cña L.T«nxt«i, mét giäng ®iÖu tù tin, ®éc tho¹i, trong tiÓu thuyÕt cña §ètxt«iÐpxki thÓ hiÖn mét giäng ®iÖu ®Çy biÕn ®éng, bÊt an, gÊp g¸p, truyÒn ®¹t mét c¶m nhËn vÒ kÞch tÝnh cña cuéc ®êi. Trong hµng lo¹t tiÓu thuyÕt cña «ng cã thÓ b¾t gÆp c¸c c©u nh− : "T«i kh«ng kÞp...", "T«i lao ®i, hÇu nh− lµ ch¹y...", "bçng nhiªn nh¶y vät khái chç...", "Sù viÖc hÕt søc gÊp, gÊp l¾m...". NhiÒu nhµ nghiªn cøu ®· nhËn xÐt trong v¨n §ètxt«iÐpxki cã thÓ b¾t gÆp nhiÒu tõ "bçng nhiªn", ch¼ng h¹n trong Th»ng ngèc : "Nh−ng bçng nhiªn cã mét c¸i g× bÊt ngê − T«i ph¶i l−u ý cho ngµi Gavrin An®ali«n«vÝch, c«ng t−íc bçng nhiªn nãi, r»ng t«i tr−íc ®©y qu¶ thùc ®· èm yÕu l¾m, thùc tÕ lµ t«i ®· lµ th»ng ngèc ; nh−ng giê ®©y t«i ®· lµnh" ; hoÆc trong Téi ¸c vµ trõng ph¹t : "B»ng toµn bé c¬ thÓ chµng bçng nhiªn c¶m thÊy r»ng chµng sÏ kh«ng cßn ®−îc tù do ®Ó suy nghÜ, kh«ng cã tù do ý chÝ, r»ng bçng nhiªn tÊt c¶ ®· ®−îc quyÕt ®Þnh hoµn toµn". TÊt nhiªn ®ã kh«ng ph¶i lµ giäng ®iÖu duy nhÊt. §ètxt«iÐpxki cã lóc chän cho ng−êi trÇn thuËt cña «ng mét giäng ®iÖu b×nh tÜnh, khoan thai kiÓu sö thi, kh« khan cÆn kÏ nh− sö biªn niªn. Nh−ng trong giäng Êy l¹i xen pha vµo giäng ®iÖu cña t¸c gi¶, kh«ng ph¶i lµ giäng ®iÖu duy nhÊt ®óng, mµ chØ lµ mét giäng kh¸c cã tÝnh chÊt ®èi tho¹i. Cã ng−êi nhËn xÐt lµ nhµ v¨n trÇn thuËt trong mét giäng ®iÖu hoµn toµn xa l¹ víi «ng, vµ c¸i giäng thËt cña «ng lu«n lu«n t×m c¸ch x©m nhËp vµo giäng xa l¹ Êy víi tinh thÇn ®èi tho¹i. §ã lµ nÐt ch©n dung nghÖ thuËt vÒ nhµ v¨n trong v¨n cña «ng. Trong TruyÖn KiÒu, g¾n víi c¶m høng c¶m th−¬ng, h×nh t−îng t¸c gi¶ cã giäng ®iÖu c¶m th−¬ng, ai o¸n, ®Ém n−íc m¾t. Tè H÷u ®· viÕt rÊt ®óng : "Tè Nh− ¬i, lÖ ch¶y quanh th©n KiÒu". c) Sù thÓ hiÖn cña t¸c gi¶ thµnh h×nh t−îng : nhiÒu tr−êng hîp t¸c gi¶ tù h×nh dung h×nh t−îng cña m×nh trong t¸c phÈm. Khi ThÕ L÷ viÕt : T«i lµ kÎ bé hµnh phiªu l·ng §−êng trÇn gian xu«i ng−îc ®Ó vui ch¬i HoÆc khi Xu©n DiÖu viÕt : T«i lµ con chim ®Õn tõ nói l¹, Ngøa cæ hãt ch¬i. 96
HoÆc : Ta muèn riÕt m©y ®−a vµ giã l−în, Ta muèn say c¸nh b−ím víi t×nh yªu, Ta muèn th©u trong mét c¸i h«n nhiÒu ; Vµ non n−íc, vµ c©y, vµ cá r¹ng. th× h×nh t−îng nhµ th¬ hiÖn ra trong t¸c phÈm. C¸c t¸c gi¶ tïy bót, bót ký, ký sù hoÆc tiÓu thuyÕt còng kh«ng Ýt tr−êng hîp miªu t¶ m×nh trong t¸c phÈm. VÝ dô, NguyÔn Tu©n viÕt : "T«i muèn mçi ngµy cho t«i c¸i say cña r−îu tèi t©n h«n", "Råi t«i vÉn vªnh v¸o ®i gi÷a cuéc ®êi nh− mét viÔn kh¸ch kh«ng cã quª h−¬ng nhÊt ®Þnh...". §iÒu ®¸ng chó ý lµ kh«ng ®−îc ®ång nhÊt h×nh t−îng t¸c gi¶ víi b¶n th©n t¸c gi¶ ngoµi ®êi. Tãm l¹i, c¸i nh×n, giäng ®iÖu vµ sù tù thÓ hiÖn lµ ba yÕu tè c¬ b¶n t¹o thµnh h×nh t−îng t¸c gi¶ trong thÕ giíi nghÖ thuËt cña hä mµ ng−êi ®äc lu«n lu«n b¾t gÆp trong qu¸ tr×nh giao tiÕp, th−ëng thøc. II - KiÓu t¸c gi¶ nh− mét ph¹m trï cña thi ph¸p häc lÞch sö H×nh t−îng t¸c gi¶ kh«ng cø lµ ph¶i cã c¸ tÝnh. §ã lµ s¶n phÈm cña thêi kú ph¸t triÓn cao cña v¨n häc. Trong suèt tiÕn tr×nh v¨n häc, h×nh t−îng t¸c gi¶ ®æi thay theo nh÷ng m« h×nh kh¸c nhau víi nh÷ng kh¶ n¨ng nhËn thøc, biÓu hiÖn kh¸c nhau. V¨n häc ph¸t triÓn b»ng c¸ch ®æi thay c¸c vai trß t¸c gi¶ trong s¸ng t¸c. 1. Trong thÇn tho¹i ch−a xuÊt hiÖn t¸c gi¶, nh−ng cã thÓ nhËn thÊy mét kiÓu t¸c gi¶ lµ chñ thÓ s¸ng t¹o ra thÇn tho¹i thÓ hiÖn qua c¸i nh×n, kiÓu t− duy. C¸c häc gi¶ ®· nãi ®Õn kiÓu t− duy thÇn tho¹i nh− mét ho¹t ®éng t− duy dïng t−îng tr−ng, chø ch−a cã kh¸i niÖm. L« gÝch cña thÇn tho¹i lµ so s¸nh bÒ ngoµi, liªn t−ëng t−¬ng ®ång (ch−a ph¶i ®èi s¸nh khoa häc). ThÇn tho¹i ch−a ph©n biÖt chñ vµ kh¸ch quan, nh×n thÕ giíi theo môc ®Ých luËn, tù coi con ng−êi lµ trung t©m. Thiªn ThuyÕt qu¸i trong Chu dÞch nãi cµn lµ trêi, lµ cha, lµ ngùa hay, kh«n lµ ®Êt, lµ mÑ, lµ bß c¸i. Trong thÇn tho¹i Hy L¹p, mÑ Caia ®Î ra bÇu trêi, nói vµ biÓn, råi bÇu trêi l¹i giao phèi víi ®Êt ®Ó sinh ra c¸c khæng lå. Trêi mang ®ªm theo m×nh ®Ó giao phèi víi ®Êt,... §ã lµ t− duy, theo nhµ t©m lý häc Thôy SÜ Piaget, t−¬ng tù nh− t− duy trÎ th¬, vµ do ®ã, tù th©n cã tÝnh chÊt th¬. 2. Sö thi víi t− c¸ch lµ tr−êng ca vÒ qu¸ khø d©n téc, lµ tr−êng ca vÒ céi nguån, do ®ã t¸c gi¶ cña nã, nh÷ng ca sÜ s¸ng t¸c vµ h¸t sö thi, lµ nh÷ng ng−êi nãi tíi c¸i qu¸ khø tuyÖt ®èi, kh«ng víi tíi ®−îc, víi mét t×nh c¶m ngîi ca, thµnh kÝnh, mét "kho¶ng c¸ch sö thi". Lêi cña t¸c gi¶ lµ lêi nãi vÒ cha «ng, vÒ c¸c anh linh, vÒ nh÷ng ng−êi ®· mÊt mµ bµi vÞ ®ang ®−îc thê ë chèn linh thiªng, nh÷ng ng−êi mµ gi¸ trÞ ®· ®−îc xÕp h¹ng râ rµng. Do ®ã, néi dung sö thi kh«ng cho phÐp cã c¸ch nh×n vµ ®¸nh gi¸ mang tÝnh c¸ nh©n, c¸ thÓ. T¸c gi¶ kh«ng ®−îc phÐp cã tÝnh chñ ®éng c¸ nh©n vÒ nhËn thøc, kiÕn gi¶i, ®¸nh gi¸ míi. Anh ta chØ cã c¸ch lµ (1) kÓ cho hay, cho xóc ®éng mét c¸i ®· biÕt . §©y lµ nh÷ng nÐt lo¹i h×nh cña kiÓu t¸c gi¶ sö (1) M. Bakhtin, Sö thi vµ tiÓu thuyÕt trong s¸ch Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc vµ mü häc, S®d, tr. 158 - 460. 97
thi, trªn thùc tÕ sÏ phøc t¹p vµ ®a d¹ng h¬n. Ch¼ng h¹n, trong Bµi ca vÒ binh ®oµn Igor cã h×nh t−îng ng−êi kÓ chuyÖn d©n gian Boian. T¸c gi¶ håi t−ëng l¹i Boian, cÇn Boian ®Ó chøng tá tÝnh ch©n thËt, nh−ng ®ång thêi tù m×nh l¹i kh«ng ®i theo truyÒn thèng ca ngîi cña (1) Boian . 3. VÊn ®Ò kiÓu t¸c gi¶ v¨n häc trung ®¹i rÊt ®¸ng ®−îc xem xÐt. V¨n häc trung ®¹i víi t− c¸ch lµ mét lo¹i h×nh cã nh÷ng thñ ph¸p s¸ng t¸c ®Æc thï kh¸c víi v¨n häc cæ ®¹i vµ v¨n häc cËn hiÖn ®¹i. Theo nhµ nghiªn cøu RÝptin, t¸c gi¶ trung ®¹i (dï lµ ë ph−¬ng §«ng hay ph−¬ng T©y) chñ yÕu x©y dùng t¸c phÈm cña m×nh b»ng nh÷ng cèt truyÖn cã s½n vµ c¸c c«ng thøc tu tõ cã s½n. T¸c gi¶ trung ®¹i Ýt cã xu h−íng h− cÊu ra cèt truyÖn míi, mµ th−êng chØ lµ truyÒn ®¹t mét c¸ch míi c¸c cèt truyÖn ®· cã. BiÕt bao ng−êi ë c¸c n−íc §«ng Nam ¸ ®· kÓ l¹i tÝch truyÖn Mahabharata vµ Ramayana. Së dÜ nh− vËy lµ do hä ch−a biÕt h− cÊu, hoÆc nh÷ng ®iÒu hä h− cÊu hä ®Òu tin lµ thËt (LikhachÐp). T¸c gi¶ trung ®¹i cã c¸ch nh×n kh¸c vÒ c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n, hä tù do sö dông v¨n liÖu cña ng−êi ®i tr−íc. C¸c t¸c gi¶ ®i sau sö dông nguyªn c©u cña nhµ th¬ ®i tr−íc ®−a vµo th¬ m×nh. HiÖn t−îng nµy cã c¶ trong thi ca, kÞch, truyÖn c¶ ph−¬ng T©y vµ ph−¬ng §«ng. Quy luËt nµy gi¶i thÝch v× sao c¸c t¸c gi¶ trung ®¹i ViÖt Nam thÝch "diÔn N«m" cèt truyÖn (2) Trung Quèc h¬n lµ s¸ng t¸c cèt truyÖn míi . Tuy vËy, t¸c gi¶ trung ®¹i còng cã møc ®é thÓ hiÖn c¸ tÝnh cña m×nh trong néi dung, c¸i nh×n, c¶m høng, giäng ®iÖu. C¸ tÝnh cña c¸c t¸c gi¶ nh− Lý B¹ch, §ç Phñ, §µo Uyªn Minh ë Trung Quèc, NguyÔn Tr·i, NguyÔn Du, Hå Xu©n H−¬ng, NguyÔn C«ng Trø ë ViÖt Nam lµ ®iÒu kh«ng thÓ phñ nhËn. Theo LikhachÐp, t¸c gi¶ v¨n häc trung ®¹i Nga cßn cã mét ®Æc ®iÓm n÷a, lµ mçi thÓ lo¹i v¨n häc cã kiÓu t¸c gi¶ ®Æc thï cña nã, tøc lµ mét vai trß thÝch hîp ®èi víi thÓ lo¹i ®ã, ch¼ng h¹n kiÓu t¸c gi¶ cña t¸c phÈm truyÒn ®¹o, t¸c gi¶ cña truyÖn c¸c th¸nh, t¸c gi¶ cña sö biªn niªn, t¸c gi¶ cña truyÖn lÞch sö. §ã lµ "h×nh t−îng thÓ lo¹i vÒ t¸c gi¶", do chç mçi thÓ lo¹i cã mét lo¹i phong c¸ch riªng. Ch¼ng h¹n, h×nh t−îng ng−êi h¸t rong trong truyÖn Lêi nguyÖn cÇu cña §anin DatètnhÝch. C¶m gi¸c vÒ t¸c gi¶ còng kh¸c nhau theo thÓ lo¹i. Trong c¸c thÓ lo¹i biªn niªn, th− tõ, t¸c gi¶ c¸ nh©n cã hiÖn diÖn vµ nhiÒu khi ký tªn m×nh vµo t¸c phÈm, (3) cã khi ng−êi ta ghi tªn ng−êi cã uy tÝn. C¸c truyÖn kÓ th−êng Ýt ghi tªn t¸c gi¶ h¬n . Thùc tÕ chøng tá tªn t¸c gi¶ th¬ ®−îc ghi nhËn cô thÓ, cßn t¸c gi¶ truyÖn th× m¬ hå h¬n, cã khi ghi biÖt danh mµ kh«ng râ ng−êi thùc lµ ai. VÝ dô, Lan L¨ng tiÕu tiÕu sinh - t¸c gi¶ Kim B×nh Mai, Thanh T©m Tµi Nh©n - t¸c gi¶ Kim V©n KiÒu truyÖn, ®Õn nay vÉn ch−a biÕt râ tªn hä, quª qu¸n. 4. Kh¸c víi t¸c gi¶ trung ®¹i, t¸c gi¶ cËn, hiÖn ®¹i cã ý thøc vÒ c¸ tÝnh cña m×nh, cã nhu cÇu s¸ng t¹o c¸i riªng cña m×nh trong v¨n häc. ý thøc vÒ c¸i riªng lµ ý thøc vÒ h− cÊu nh− mét ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn ®Çy ®ñ nhÊt nh÷ng ®iÒu muèn nãi cña nghÖ sÜ ; lµ ý thøc vÒ c¸ch (2) §. LikhachÐp, Bµi ca vµng cña v¨n häc Nga, M¸txc¬va, 1980, tr. 28 - 29. (1) B. L. RÝptin, Lo¹i h×nh häc vµ mèi quan hÖ qua l¹i cña c¸c nÒn v¨n häc trung ®¹i trong s¸ch Lo¹i h×nh häc vµ c¸c mèi quan hÖ qua l¹i cña c¸c nÒn v¨n häc trung ®¹i ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y, M¸txc¬va, 1974. (2) §. LikhachÐp, Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, S®d, tr. 69 - 70. 98
®¸nh gi¸, c¶m thô riªng ®èi víi truyÒn thèng vµ hiÖn t¹i. LikhachÐp nãi : "Sù ph¸t triÓn cña v¨n häc,... lµ cuéc ®Êu tranh cho v¨n häc cã ®−îc c¸i quyÒn nãi "c¸i bÞa" nghÖ thuËt". C¸ tÝnh lµm ®æi thay cÊu tróc thÓ lo¹i, ®æi thay kho¶ng c¸ch gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ, nhµ v¨n cã thÓ dïng kinh nghiÖm cña m×nh lµm s©u s¾c cho h×nh t−îng vµ chñ ®Ò. HiÖn t−îng mµ M. Bakhtin gäi lµ "tiÓu thuyÕt ho¸" tÊt c¶ c¸c thÓ lo¹i, chÝnh lµ hÖ qu¶ cña kiÓu t¸c gi¶ v¨n häc míi. NÕu t¸c gi¶ v¨n häc cæ trung ®¹i lu«n mang tÝnh cao c¶, sö dông c¸c thÓ lo¹i cao c¶, miªu t¶ nh÷ng con ng−êi th−êng lµ quan ph−¬ng, th× kiÓu t¸c gi¶ míi lµ nh÷ng con ng−êi phi quan ph−¬ng, h−íng tíi ®êi th−êng, mang ng«n ng÷ h»ng ngµy, suång s·, (1) th©n mËt. Hä nãi vÒ nh÷ng ng−êi qu¸ cè theo mét phong c¸ch kh¸c . Nh−ng t¸c gi¶ cËn, hiÖn ®¹i l¹i ph©n ho¸ theo vai trß v¨n häc vµ vai trß x· héi mµ hä ý thøc qua trµo l−u. Nhµ v¨n chñ nghÜa cæ ®iÓn ®Ò cao lý trÝ, ®em lý trÝ mµ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò t×nh c¶m. Nhµ v¨n l·ng m¹n l¹i gi¶i phãng t×nh c¶m vµ t−ëng t−îng, më réng ch©n trêi cho s¸ng t¸c. V. Hugo ®−a ra nguyªn t¾c míi : "C¸i xÊu bªn c¸i tèt, c¸i dÞ d¹ng bªn c¸i ®Ñp, c¸i tÇm th−êng bªn c¹nh c¸i cao c¶, c¸i ¸c bªn c¸i thiÖn. Chóng dÝnh liÒn víi nhau". Theo «ng, nhµ l·ng m¹n dµnh −u tiªn cho viÖc miªu t¶ c¸i xÊu xÝ vµ buån c−êi, bëi t¸c dông cña nã s©u réng h¬n. Theo «ng, nhµ l·ng m¹n ph¶i miªu t¶ c¸i ®Æc tr−ng chø kh«ng ph¶i c¸i ®Ñp, bëi ®Ñp chÝnh lµ lý t−ëng (Xem Tùa vë kÞch Cromwell). T¸c gi¶ hiÖn thùc chó ý tíi hiÖn thùc "nh− nã vèn cã", kh«ng t« vÏ, che ®Ëy. Hä võa muèn chèng l¹i chñ nghÜa lý tÝnh, võa chèng l¹i t−ëng t−îng viÓn v«ng. Balzac nh×n thÊy b¶n th©n hiÖn thùc lµ nhµ tiÓu thuyÕt vÜ ®¹i nhÊt, do ®ã nhµ v¨n lµ ng−êi th− ký cña thêi ®¹i, ghi l¹i c¸i "tiÓu thuyÕt" − "tÊn trß ®êi". KiÓu nhµ v¨n th− ký thêi ®¹i g¾n liÒn víi mét ph¹m vi thÈm mü míi. T«nxt«i nhÊn m¹nh tíi viÖc xÐ to¹c c¸c mÆt n¹ gi¶ dèi. §ètxt«iÐpxki khai th¸c c¸i hçn lo¹n, khñng ho¶ng. E. Zola muèn biÕn ®æi nghÖ thuËt theo h−íng khoa häc. ¤ng cho phÈm chÊt cña tiÓu thuyÕt kh«ng ph¶i lµ t−ëng t−îng, mµ lµ quan s¸t, «ng muèn ®em tõ tiÓu thuyÕt thay thÕ cho tõ thÇy thuèc, ®Ó l−u ý tíi chøc n¨ng ph¬i bµy ung nhät, ph¸t hiÖn c¸c quy luËt tù nhiªn trong ®êi sèng con ng−êi. L©u nay chóng ta vÉn hiÓu lÇm chñ nghÜa tù nhiªn. Thùc ra chñ nghÜa tù nhiªn cã c¸ch lùa chän vµ kh¸i qu¸t riªng cña hä vµ hä ®· më réng ph¹m vi ®Ò tµi cho v¨n häc. T¸c gi¶ t−îng tr−ng, siªu thùc l¹i h−íng tíi kh¸m ph¸ c¸i thùc t¹i bÝ Èn mµ gi¸c quan ng−êi ta kh«ng thÓ quan s¸t trùc tiÕp. ý thøc vÒ vai trß t¸c gi¶ trong v¨n häc hiÖn ®¹i rÊt kh¸c nhau. N. Sarrot cho r»ng nhµ v¨n chØ cã quyÒn nãi vÒ b¶n th©n m×nh. T. S. Eliot th× chñ tr−¬ng ; "Sù tiÕn bé cña nghÖ sÜ lµ sù tõ bá kh«ng ngõng b¶n th©n m×nh, lµ sù gi¶m thiÓu kh«ng ngõng yÕu tè c¸ nh©n". Trong khi ®ã t¸c gi¶ hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa h−íng tíi môc ®Ých c¸ch m¹ng, dïng v¨n häc lµm ph−¬ng tiÖn c¶i t¹o x· héi, nh×n cuéc sèng theo lý t−ëng c¸ch m¹ng. §èi víi hä, c¸i quan träng lµ sø mÖnh chiÕn ®Êu cho lý t−ëng, x©y dùng x· héi míi. Trong v¨n häc c¸ch m¹ng vµ kh¸ng chiÕn vai trß nhµ v¨n − chiÕn sÜ ®· ®−îc thùc hiÖn hiÖu qu¶. Song b−íc sang thêi kú ®æi míi, vai trß s¸ng t¹o v¨n ho¸, tho¶ m·n nhu cÇu thÈm mü ®a d¹ng ®ang ®ßi hái hä x¸c ®Þnh l¹i vai trß t¸c gi¶ cña m×nh. Cuéc t×m kiÕm nµy hiÖn vÉn ch−a kÕt thóc. (1) Xem thªm : M. Bakhtin, Sö thi vµ tiÓu thuyÕt, qua b¶n dÞch cña Ph¹m VÜnh C− : TiÓu thuyÕt nh− mét thÓ lo¹i v¨n häc trong s¸ch Lý luËn vµ thi ph¸p tiÓu thuyÕt, H., 1992. 99
T¸c gi¶ hiÖn ®¹i chñ nghÜa muèn t¹o ra nghÖ thuËt míi ngoµi vßng chØ dÉn cña truyÒn thèng m« pháng hiÖn thùc, t¸i hiÖn hiÖn thùc. Hä thùc hiÖn vai trß miªu t¶ c¸i phi lý, "suy ®åi", nh÷ng giÊc m¬ víi nçi ch¸n ch−êng v« h¹n. Hä muèn v−ît qua ®êi sèng vËt chÊt ®Ó thùc hiÖn nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn siªu h×nh. T¸c gi¶ hËu hiÖn ®¹i chñ nghÜa l¹i muèn trë l¹i víi h×nh thøc vËt chÊt cña ®êi sèng b»ng mét th¸i ®é bìn cît nh©n sinh. Hä ®· ®i ®Õn chç kh«ng cßn coi c¸i g× lµ thiªng liªng vµ quan träng c¶. T¸c gi¶ hiÖn ®¹i thÓ hiÖn tÝnh n¨ng ®éng s¸ng t¹o nhiÒu h−íng cña nghÖ thuËt. Quan niÖm phi t¸c gi¶ cña v¨n häc kh«ng hÒ xo¸ bá ®−îc t¸c gi¶, bëi nghÖ thuËt kh«ng xo¸ bá ®−îc c¸i nh×n, giäng ®iÖu, kh«ng xo¸ bá ®−îc sù tù ý thøc vÒ thùc t¹i vµ chÝnh b¶n th©n con ng−êi. Vµ bÊt cø lóc nµo h×nh t−îng t¸c gi¶ còng vÉn lµ yÕu tè t¹o thµnh tÝnh thèng nhÊt néi t¹i cña t¸c phÈm. C©u hái h−íng dÉn «n tËp 1. ThÕ nµo lµ h×nh t−îng t¸c gi¶ ? Nã kh¸c h×nh t−îng nh©n vËt, kh¸c t¸c gi¶ tiÓu sö vµ t¸c gi¶ t− t−ëng nh− thÕ nµo ? 2. Sù biÓu hiÖn cña ph¹m trï t¸c gi¶ trong s¸ng t¸c nh− thÕ nµo ? C¸i nh×n nghÖ thuËt lµ g× ? Nh÷ng thÓ hiÖn cña nã. Giäng ®iÖu lµ g× ? Ph©n tÝch giäng ®iÖu qua nh÷ng biÓu hiÖn nµo ? T¸c gi¶ tù biÓu hiÖn m×nh nh− thÕ nµo ? Nªu vÝ dô. 3. ThÕ nµo lµ kiÓu t¸c gi¶ ? 4. §Æc ®iÓm cña t¸c gi¶ sö thi ? 5. Ph©n biÖt t¸c gi¶ trung ®¹i vµ hiÖn ®¹i. Nªu vÝ dô. 6. T×m hiÓu h×nh t−îng t¸c gi¶ Xu©n DiÖu trong Th¬ th¬ vµ Göi h−¬ng cho giã (hoÆc h×nh t−îng t¸c gi¶ trong truyÖn ng¾n §ång hµo cã ma). 100
Ch−¬ng VII tÝnh quan niÖm Vµ CÊU TRóC CñA THÓ LO¹I I - KH¸I NIÖM THÓ LO¹I, Tõ PH¢N LO¹I §ÕN nghiªn Cøu LO¹i H×NH vµ tÝnh quan niÖm cña thÓ lo¹i 1. Kh¸i niÖm thÓ lo¹i Trë lªn chóng ta ®· xem xÐt c¸c nguyªn t¾c ®Æc thï t¹o thµnh thÕ giíi nghÖ thuËt. Khi cô thÓ ho¸, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng xem xÐt qua l¨ng kÝnh thÓ lo¹i vµ c¸c thêi kú lÞch sö cña v¨n häc. §iÒu ®ã chøng tá hÖ thèng thi ph¸p kh«ng thÓ n»m ngoµi c¸c ph¹m trï thÓ lo¹i vµ tÝnh cô thÓ lÞch sö. B©y giê ®Õn lóc tr×nh bµy néi hµm mét sè ph¹m trï vÒ thÓ lo¹i. Së dÜ thÓ lo¹i tr×nh bµy sau c¸c ph¹m trï cã tÝnh nh©n lo¹i häc nh− con ng−êi, kh«ng gian, thêi gian, t¸c gi¶ (chñ thÓ) lµ v× trong thùc tiÔn nghÖ thuËt, c¸c ph¹m trï thÓ lo¹i phô thuéc vµo c¸c ph¹m trï nµy nh»m kh¸m ph¸ ®êi sèng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, kh«ng ph¶i lµ ng−îc l¹i. ThÓ lo¹i lµ ph¹m trï vÒ chØnh thÓ t¸c phÈm. BÊt cø t¸c phÈm nµo ®−îc s¸ng t¸c ®Òu cã mét "c¬ thÓ", ®Òu thuéc vÒ mét thÓ lo¹i nhÊt ®Þnh. Kh«ng cã t¸c phÈm "siªu thÓ lo¹i". Bëi mçi thÓ lo¹i thÓ hiÖn mét kiÓu quan hÖ ®èi víi cuéc sèng vµ ®èi víi ng−êi ®äc, tøc lµ mét kiÓu quan hÖ giao tiÕp. Mét kiÓu giao tiÕp kÐp : võa giao tiÕp víi ng−êi ®äc l¹i võa giao tiÕp víi ®êi. Qua giao tiÕp víi cuéc sèng trong t¸c phÈm, t¸c gi¶ vµ ng−êi ®äc hiÓu nhau. "ThÓ lo¹i lµ h×nh thøc ®iÓn h×nh cña toµn bé t¸c phÈm, cña toµn bé sù biÓu hiÖn nghÖ (1) thuËt" . ThÓ lo¹i v¨n häc ph¶n ¸nh nh÷ng khuynh h−íng l©u dµi vµ hÕt søc bÒn v÷ng trong sù ph¸t triÓn v¨n häc. ThÓ lo¹i thÓ hiÖn ký øc s¸ng t¹o trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn"(2). Do ®ã, thi ph¸p häc ph¶i xuÊt ph¸t tõ thÓ lo¹i. XuÊt ph¸t tõ ng«n tõ hoÆc tõ v¨n b¶n nãi chung, kh«ng ph¶i lµ c¸ch xuÊt ph¸t cña thi ph¸p häc nghÖ thuËt cña v¨n häc. Chøc n¨ng cña thÓ lo¹i lµ x©y dùng c¸c m« h×nh vÒ thÕ giíi, trong ®ã nh÷ng g× tån t¹i ®Òu cã môc ®Ých, cã trËt tù, hoµ trén thµnh mét bøc tranh ®· xong xu«i vÒ tån t¹i, phï hîp víi mét sè quy luËt chung cña ®êi sèng. M« h×nh ®ã lµ h¹t nh©n cña thÓ lo¹i, nã ®−îc l−u gi÷ qua nhiÒu thÕ kû trong ®êi sèng cña thÓ lo¹i bªn d−íi c¸c líp cÊu t¹o míi kh¸c nhau. M« h×nh ®ã lµ cÊu tróc bao qu¸t thÕ giíi, gi¶i thÝch vµ ®¸nh gi¸ thÕ giíi. Nã ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i æn ®Þnh vµ trë thµnh "ký øc" cña thÓ lo¹i. Nh−ng mÆt kh¸c kh«ng nªn quªn r»ng thÓ lo¹i v¨n häc lµ mét ph¹m trï lÞch sö. "C¸c thÓ lo¹i v¨n häc chØ xuÊt hiÖn ë nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña v¨n häc, sau ®ã th−êng xuyªn biÕn ®æi vµ thay thÕ nhau. VÊn ®Ò kh«ng chØ lµ mét sè thÓ lo¹i nµy ®Õn thay thÕ cho (1) M. Bakhtin (P. MÐtvª®Ðp), Ph−¬ng ph¸p h×nh thøc trong nghiªn cøu v¨n häc (1928), B¾c Kinh, NXB V¨n Liªn, 1992, tr. 189. (1) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, S®d, tr. 101. 101
mét sè thÓ lo¹i kh¸c vµ kh«ng cã mét thÓ lo¹i nµo lµ "vÜnh viÔn", mµ cßn lµ ë chç b¶n th©n c¸c nguyªn t¾c ph©n chia thÓ lo¹i còng ®æi thay, lo¹i h×nh, tÝnh chÊt, chøc n¨ng cña c¸c thÓ (1) lo¹i còng ®æi thay qua c¸c thêi ®¹i" . §óng lµ trong qu¸ tr×nh s¸ng t¸c thÓ lo¹i cã "ký øc" cña nã. Nh−ng kh«ng mét thÓ lo¹i cô thÓ nµo tu©n thñ r¨m r¾p c¸c ®Æc ®iÓm thÓ lo¹i ®· cã tr−íc. Nã thÕ nµo còng níi réng chç nµy, thu hÑp chç kia, lµm cho diÖn m¹o thÓ lo¹i xª dÞch. Cho nªn H. R. Jauss nãi cã lý : "ThÓ lo¹i lµ kh«ng thÓ diÔn dÞch, kh«ng thÓ ®Þnh nghÜa, mµ chØ cã thÓ lµ x¸c ®Þnh, miªu t¶ vÒ lý thuyÕt mét c¸ch lÞch sö. VÒ mÆt nµy thÓ lo¹i vµ ng«n ng÷ lÞch sö t−¬ng tù nhau. Ch¼ng h¹n, ng−êi ta kh«ng thÓ ®Þnh nghÜa tiÕng §øc hay tiÕng Ph¸p, mµ chØ cã thÓ tiÕn hµnh miªu t¶ chóng vÒ mÆt (2) ®ång ®¹i vµ lÞch ®¹i" . Trong v¨n häc hiÖn ®¹i quan niÖm vÒ ranh giíi thÓ lo¹i ®· thay ®æi. C¸c thÓ lo¹i ch¼ng nh÷ng cã thÓ x©m nhËp vµo nhau, mµ cßn cã xu thÕ muèn gi¶i phãng v¨n häc khái thÓ lo¹i. Nhµ v¨n Ph¸p Maurice Blanchot viÕt : "§iÒu quan träng lµ s¸ch, tøc lµ mét cuèn s¸ch nh− thÕ. Nã xa rêi thÓ lo¹i, xa rêi c¸c lo¹i th¬, v¨n xu«i, tiÓu thuyÕt, cù tuyÖt tham gia vµo trong ®ã. Kh«ng thõa nhËn nã cã quyÒn lîi ®−îc h−ëng nh÷ng h×nh thøc vµ vÞ trÝ ®−îc ®Þnh s½n ë trong ®ã. Mét quyÓn s¸ch kh«ng cßn thuéc vµo mét thÓ lo¹i nµo n÷a, mµ chØ thuéc vµo v¨n häc, gièng nh− v¨n häc ®· cã s½n c¸c bÝ quyÕt vµ c¸ch thøc chung ®em phó cho c¸i viÕt ra thµnh mét cuèn s¸ch thùc tÕ". Nh− thÕ th× cã nghÜa lµ thÓ lo¹i v¨n häc cµng g¾n bã víi khuynh h−íng s¸ng t¸c chung vµ c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n ; kh«ng thÓ nghiªn cøu thÓ lo¹i v¨n häc mµ bá qua ®−îc hai nh©n tè ®ã. 2. Tõ ph©n lo¹i ®Õn nghiªn cøu lo¹i h×nh B¶n th©n thÓ lo¹i cã chøc n¨ng ph©n lo¹i. Khi nhµ v¨n ghi tªn thÓ lo¹i vµo trang ®Çu t¸c phÈm cña m×nh lµ anh ta muèn ph©n biÖt víi c¸c thÓ lo¹i kh¸c vµ ®¸nh dÊu c¸i truyÒn thèng mµ anh ta theo. Trong khi ®ã trong b¶n th©n t¸c phÈm th× ®· cã nh÷ng ®æi thay, pha trén, v.v. Do ®ã, yªu cÇu ph©n lo¹i lµ x¸c lËp c¸c tiªu chÝ ®Ó ph©n biÖt lo¹i nµy víi lo¹i kia, hÖ thèng ho¸ c¸c thÓ lo¹i v¨n häc ®a d¹ng hiÖn cã. Theo ý kiÕn ®· thµnh th«ng lÖ : Aristote cã thÓ lÇn ®Çu tiªn ®· nªu ra c¸c tiªu chÝ ph©n lo¹i tù sù, tr÷ t×nh, kÞch mét c¸ch chÝnh x¸c vµ (3) cho ®Õn nay vÉn cßn hiÖu lùc . Theo M. Bakhtin, th× cho ®Õn nay ng−êi ta vÉn ch−a cã g× thªm vÒ thùc chÊt trªn c¬ së lý luËn cña Aristote. Theo T«®«rèp, truyÒn thèng ph©n lo¹i cña Aristote ®· cã tõ thêi Platon. Platon ®· chia lµm ba lo¹i : t¸c phÈm tr÷ t×nh chØ cã mét m×nh t¸c gi¶ nãi ; t¸c phÈm kÞch chØ cã nh©n vËt nãi ; t¸c phÈm sö thi th× t¸c gi¶ vµ nh©n vËt ®Òu cã quyÒn nãi. Tuy nhiªn, so víi thêi cæ ®¹i ph−¬ng T©y, hÖ thèng thÓ lo¹i thêi trung ®¹i ®· kh¸c rÊt nhiÒu. Sù phôc tïng c¸c chøc n¨ng ngoµi v¨n häc lµm cho thÓ lo¹i ph¶i ®−îc nh×n (4) nhËn kh¸c . Sù c¶i t¹o hÖ thèng thÓ lo¹i vµo thêi kú v¨n häc l·ng m¹n vµ hiÖn thùc trong v¨n häc ®· ®ßi hái nh÷ng c¸ch ph©n lo¹i míi, bëi v× c¸c kh¸c biÖt thÓ lo¹i tõ dÊu hiÖu bÒ ngoµi ®· ®−îc thay thÕ b»ng dÊu hiÖu bªn trong (chñ quan, kh¸ch quan, xung ®ét, c¶m (2) §. LikhachÐp, Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, S®d, tr. 55. (3) N. R. Jauss, ThÓ lo¹i vµ v¨n häc trung ®¹i trong s¸ch §i tíi mü häc tiÕp nhËn, ThÈm D−¬ng, 1987, tr. 101. (1) Aristote, NghÖ thuËt th¬ ca, T¹p chÝ V¨n häc n−íc ngoµi, sè 1, 1997. (2) §. LikhachÐp, Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, S®d. 102
høng,...). Hegel vµ Biªlinxki ®· ®æi míi c¸ch ph©n lo¹i víi nh÷ng tiªu chÝ mµ nay vÉn cßn ý nghÜa. Nh−ng sù vËn ®éng cña thÓ lo¹i ®ßi hái mét c¸ch tiÕp cËn míi − lo¹i h×nh ho¸, tøc lµ nh×n c¸c thÓ lo¹i v¨n häc kh¸c nhau vµ ®a d¹ng theo tÝnh lo¹i h×nh, tÝnh t−¬ng ®ång trªn c¸c cÊp ®é. Mét trong c¸c nhiÖm vô quan träng cña lo¹i h×nh ho¸ thÓ lo¹i lµ x¸c lËp mèi liªn hÖ gi÷a c¸c hÖ thèng thÓ lo¹i thuéc c¸c thêi ®¹i v¨n häc kh¸c nhau, chØ ra c¸c dÊu hiÖu thÓ lo¹i bÒn v÷ng trong qu¸ tr×nh v¨n häc. VÝ dô, Bakhtin ®· chØ ra tuyÕn ph¸t triÓn cña c¸c thÓ lo¹i ®èi tho¹i vµ c−êi cît nghiªm tóc, c¸c ®Æc ®iÓm c¸cnavan trong v¨n häc ph−¬ng T©y ®· lµm nÒn (1) t¶ng cho thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt cña §ètxt«iÐpxki . A. N. Vªxªlèpxki lµ ng−êi ®Çu tiªn nªu ra viÖc lo¹i h×nh ho¸ thÓ lo¹i theo tiÕn tr×nh lÞch sö. Theo sù ph¸t triÓn lÞch sö cña nh©n c¸ch con ng−êi, thÓ lo¹i còng cã sù ph¸t triÓn t−¬ng øng : a) Sö thi − giai ®o¹n ®¹o ®øc, lý trÝ céng ®ång ; b) Tr÷ t×nh, truyÒn kú hiÖp sÜ − sù tiÕn bé cña c¸ nh©n trong c¸c nhãm ng−êi, c¸ thÓ ho¸ trong c¸c ®¼ng cÊp ; c) TruyÖn kÓ vµ tiÓu thuyÕt − sù thõa nhËn phæ biÕn vÒ con (2) ng−êi, tÝnh ng−êi, ®¼ng cÊp tan vì, nguyªn t¾c c¸ nh©n th¾ng thÕ ,... Quan ®iÓm cña A.Vªxªlèpxki cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn c¸c hÖ thèng lo¹i h×nh thÓ lo¹i vÒ sau cña c¸c nhµ thi ph¸p häc Nga. Nh÷ng c¸ch tiÕp cËn lo¹i h×nh nh− trªn ®· më ra c¸c viÔn c¶nh míi cho viÖc nghiªn cøu thÓ lo¹i theo quü ®¹o thi ph¸p häc lÞch sö, trong ®ã næi lªn nh÷ng h×nh thøc mang quan niÖm, mang néi dung thÕ giíi quan. II - TÝNH NéI DUNG LO¹I H×NH CñA THÓ LO¹I V¨N HäC Sù x©m nhËp cña x· héi häc vµo thi ph¸p häc ®· ®i tíi kh¼ng ®Þnh tÝnh néi dung cña h×nh thøc thÓ lo¹i. C«ng lao cña Bakhtin lµ chøng minh mét c¸ch khoa häc cho c¸ch tiÕp cËn ®ã. Theo «ng, thÓ lo¹i lµ "mét thø h×nh thøc cøng r¾n ®Ó ®óc kÕt c¸c kinh nghiÖm nghÖ thuËt". ThÓ lo¹i lµ sù tæ hîp c¸c thñ ph¸p h×nh thøc, nh−ng ®ã lµ "h×nh thøc cña c¸i nh×n vµ suy nghÜ (3) vÒ mét sè ph−¬ng diÖn cña thÕ giíi" . Quan niÖm cña Bakhtin vÒ ®Æc tr−ng tiÓu thuyÕt gåm : 1) TÝnh ba chiÒu cña ng«n ng÷ (lêi t¸c gi¶, lêi ng−êi kh¸c, quan hÖ ®èi tho¹i) ; 2) Mét to¹ ®é thêi gian míi ; 3) Ph¹m vi míi trong viÖc tiÕp xóc tèi ®a víi thêi hiÖn t¹i trong tÝnh ch−a hoµn thµnh − còng thÓ hiÖn h×nh thøc mang tÝnh néi dung. Nhµ nghiªn cøu G. GachÐp trong s¸ch TÝnh néi dung cña h×nh thøc (1968) cho r»ng trong mçi thÓ lo¹i tù sù, kÞch, tr÷ t×nh ®Òu cã mét thÕ giíi quan ®· ng−ng kÕt l¹i, lµ néi dung ph¶n ¶nh ®êi sèng ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn, kÕt tô l¹i thµnh c¸c quan ®iÓm thÓ lo¹i,... lµm thµnh tÝnh néi dung cña nã. Néi dung cña h×nh thøc thÓ lo¹i theo G. P«xpªlèp (1972) bao gåm hai mÆt : mÆt ho¹t ®éng chøc n¨ng cô thÓ lÞch sö cña h×nh thøc vµ mÆt néi dung lo¹i h×nh cña nã. C¬ së lo¹i h×nh häc néi dung thÓ lo¹i cña P«xpªlèp lµ ph−¬ng diÖn chñ ®Ò cña c¸c t¸c phÈm ®−îc lÆp ®i (1) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, S®d. (2) A. Vªxªlèpxki, Thi ph¸p häc lÞch sö, M¸txc¬va, 1987. (3) M. Bakhtin, Mü häc s¸ng t¹o ng«n tõ, S®d, tr. 332. 103
(1) lÆp l¹i vÒ mÆt lo¹i h×nh vµ lÞch sö . Nhê ph−¬ng diÖn ®ã mµ cã thÓ theo dâi ®−îc "tÝnh kÕ thõa trong ph¸t triÓn thÓ lo¹i". P«xpªlèp chia lµm bèn nhãm thÓ lo¹i nh− sau : nhãm thÇn tho¹i, nhãm lÞch sö d©n téc (sö thi), nhãm ®¹o ®øc thÕ sù (tÝnh c¸ch häc), nhãm tiÓu thuyÕt (®êi t−). Ngo¹i trõ nhãm thÇn tho¹i thuéc vµo thêi tiÒn sö nghÖ thuËt, cßn l¹i ba nhãm víi néi dung lo¹i h×nh cã thÓ diÔn gi¶i nh− sau : 1. ThÓ lo¹i lÞch sö d©n téc (sö thi) Lµ thÓ lo¹i tËp trung miªu t¶ sù h×nh thµnh d©n téc, c¸c cuéc chiÕn tranh nh»m kh¼ng ®Þnh chñ quyÒn, danh dù, t«n nghiªm d©n téc, bé téc, quèc gia − nh÷ng céng ®ång ng−êi h×nh thµnh trong lÞch sö. C¸c cuéc xung ®ét x· héi réng lín, nh− c¸c cuéc c¸ch m¹ng còng cã tÝnh sö thi. §iÒu ®Æc biÖt cña thÓ lo¹i nµy lµ sù ®¸nh gi¸ toµn bé theo quan ®iÓm quèc gia, d©n téc. Nã chia c¸c lùc l−îng xung ®ét thµnh hai phe "ta" vµ "nã" vµ ®¸nh gi¸ theo lËp tr−êng cña "ta". Sö thi HomÌre cã thÓ kh«ng ®¸nh gi¸ thÊp mét bªn nµo, nh−ng phÇn lín sö thi kh¸c th× sù ph©n biÖt kh¸ râ rÖt. Trong sö thi, con ng−êi xuÊt hiÖn chñ yÕu d−íi bé mÆt c¸c anh hïng ®¹i diÖn d©n téc. Mäi ®Æc ®iÓm vÒ vËt chÊt, tinh thÇn, tµi n¨ng cña hä ®Òu lµ tiªu biÓu vµ niÒm tù hµo cña céng ®ång. M« tÝp chñ yÕu cña sö thi th−êng lµ trªn d−íi mét lßng, mu«n ng−êi nh− mét (mét anh hïng ®−îc khen ngîi th× mäi ng−êi trong t¸c phÈm ®Òu khen ngîi anh ta) ; lêi thÒ ; sèng chÕt v× danh dù (chØ cã mét lùa chän : Tæ quèc hay lµ chÕt) ; tr¶ thï ; lßng trung thµnh ; sù ph¶n béi ; c¸ nh©n chØ ®−îc ®¸nh gi¸ cao khi nã cã ý nghÜa ®èi víi sù nghiÖp cña céng ®ång. Giäng ®iÖu trÇn thuËt sö thi th−êng lµ thµnh kÝnh, ca ngîi. 2. ThÓ lo¹i ®¹o ®øc thÕ sù Lµ thÓ lo¹i xuÊt hiÖn kÕ tiÕp sau thÓ lo¹i lÞch sö d©n téc ; khi d©n téc thèng nhÊt ph©n ho¸ thµnh c¸c tÇng líp ng−êi kh¸c biÖt nhau hoÆc ®èi lËp nhau vÒ quyÒn lîi, lèi sèng : ng−êi thèng trÞ, ng−êi bÞ trÞ ; ng−êi giµu, kÎ nghÌo, v.v. Xung ®ét trong thÓ lo¹i nµy lµ xung ®ét cña c¸c lo¹i ng−êi ®ã : mÑ ghÎ, con chång ; ®iÒn chñ, ng−êi lµm ; l¸i bu«n, n«ng d©n, quan l¹i vµ ng−êi d©n, v.v. Con ng−êi cña thÓ lo¹i nµy th−êng lµ tiªu biÓu cho lo¹i cña nã, tiªu biÓu cho tÝnh c¸ch, phÈm chÊt cña lo¹i Êy. Ng−êi ta th−êng gäi ®ã lµ h×nh t−îng ®iÓn h×nh − ®iÓn h×nh cho ®¹o ®øc, phong tôc, lèi sèng cña lo¹i. M« tÝp th−êng gÆp cña lo¹i nµy th−êng lµ keo kiÖt, tham lam, gi¶ dèi, tham vµng bá nghÜa, lËt läng, c−íp c«ng, cËy thÕ, nÞnh bî. Gi¸ trÞ cña nh©n vËt n»m ë sù kh¸i qu¸t vÒ lo¹i cña nã, trªn c¬ së quan s¸t, ph©n tÝch c¸c thuéc tÝnh, biÓu hiÖn lÆp ®i lÆp l¹i mét c¸ch sinh ®éng. Giäng ®iÖu trong lo¹i nµy th−êng lµ tè c¸o, c¶m th¸n, ch©m biÕm, chÕ giÔu kÝn ®¸o hay lé liÔu. (1) G. N. P«xpªlèp, Lo¹i h×nh häc vÒ thÓ lo¹i v¨n häc, Th«ng b¸o khoa häc, §¹i häc Tæng hîp M¸txc¬va, Xªri Ng÷ v¨n häc, tËp 4, 1978, tr. 15. 104
3. ThÓ lo¹i ®êi t− Lµ nhãm thÓ lo¹i c¸c t¸c phÈm thÓ hiÖn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nh©n c¸ch, c¸ tÝnh con ng−êi. Con ng−êi ë ®©y ®−îc ®¸nh gi¸ theo gi¸ trÞ tù th©n cña nã : s¾c ®Ñp, c¸ tÝnh, t×nh yªu, h¹nh phóc, t©m hån, nh©n c¸ch. §êi t− lµ thÓ lo¹i tiªu biÓu cho ý thøc vÒ c¸ nh©n. C¸c m« tÝp th−êng gÆp ë ®©y lµ t×nh yªu, sù ®îi chê, lßng chung thuû, sù béi b¹c, lÇm lì, hèi hËn, t×nh b¹n, sù ®am mª, tµi n¨ng, lßng ®è kþ,... Gi¸ trÞ cña t¸c phÈm lo¹i nµy lµ kh¾c ho¹ ®−îc nh÷ng c¸ tÝnh, b¶n s¾c c¸ nh©n kh¸c th−êng, kh«ng lÆp l¹i cña nh©n vËt còng nh− nh÷ng sè phËn kh¸c biÖt kú l¹ cña hä. Giäng ®iÖu cña t¸c phÈm lo¹i nµy th−êng lµ gi·i bµy, ®ång c¶m, tù trµo, c¶m th¸n, th−¬ng c¶m,... Theo chóng t«i, dÔ dµng nhËn thÊy ba néi dung trªn chÝnh lµ ba hÖ quan ®iÓm thÓ lo¹i trong viÖc lùa chän vµ ®¸nh gi¸ con ng−êi. C¸i cã gi¸ trÞ trong lo¹i nµy cã thÓ kh«ng cã gi¸ trÞ g× ®èi víi lo¹i kia. Ba lo¹i néi dung thÓ lo¹i trªn ®©y cã thÓ ®−îc biÓu hiÖn vµo trong c¸c h×nh thøc thÓ lo¹i kh¸c nhau nhÊt. Ch¼ng h¹n, lo¹i néi dung sö thi cã thÓ thÓ hiÖn trong thÓ lo¹i anh hïng ca (sö thi) cæ ®iÓn, nh−ng còng cã thÓ thÓ hiÖn trong c¸c bµi th¬ ng¾n nh− Nam quèc s¬n hµ t−¬ng truyÒn cña Lý Th−êng KiÖt, trong th¬ ca c¸ch m¹ng nh− Ng−êi con g¸i ViÖt Nam, Ta ®i tíi, ViÖt B¾c, v.v. cña Tè H÷u, trong truyÖn ng¾n Rõng xµ nu, tiÓu thuyÕt §Êt n−íc ®øng lªn cña Nguyªn Ngäc. Nã còng thÓ hiÖn trong truyÖn cæ nh− Phï §æng Thiªn V−¬ng. Bót ký cña Hoµng Phñ Ngäc T−êng nh− Ai ®· ®Æt tªn cho dßng s«ng lµ bót ký sö thi. Th¬ Tè H÷u lµ th¬ tr÷ t×nh chÝnh trÞ sö thi. Ta cã thÓ gäi chóng lµ th¬ sö thi, tiÓu thuyÕt sö thi, kÞch sö thi, truyÖn ng¾n sö thi. Néi dung thÓ lo¹i ®¹o ®øc thÕ sù còng cã thÓ ®−îc biÓu hiÖn qua c¸c h×nh thøc thÓ lo¹i kh¸c nhau : truyÖn cæ tÝch thÕ sù nh− TÊm C¸m, Th¹ch Sanh, Sä Dõa, C©y khÕ,... th¬ thÕ sù nh− th¬ NguyÔn Tr·i, NguyÔn BØnh Khiªm, Hå Xu©n H−¬ng, Tó X−¬ng, NguyÔn KhuyÕn, Tó Mì, truyÖn ng¾n thÕ sù nh− cña NguyÔn C«ng Hoan, tiÓu thuyÕt thÕ sù nh− T¾t ®Ìn cña Ng« TÊt Tè. Phãng sù ViÖc lµng cña Ng« TÊt Tè còng thuéc lo¹i thÕ sù nh− kÞch ChÐn thuèc ®éc cña Vò §×nh Long. Néi dung thÓ lo¹i ®êi t− thÓ hiÖn trong th¬ t×nh yªu, th¬ than th©n tr¸ch phËn, nh− Tù t×nh cña Hå Xu©n H−¬ng, Cung o¸n ng©m khóc cña NguyÔn Gia ThiÒu, Chinh phô ng©m cña §Æng TrÇn C«n, TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du. C¸c tiÓu thuyÕt nh− Tè T©m, Hån b−ím m¬ tiªn, §êi m−a giã, B−ím tr¾ng, hay th¬ míi giai ®o¹n 1930 - 1945 phÇn lín còng thuéc thÓ tµi ®êi t−, nh− Véi vµng, T−¬ng t−, §©y th«n VÜ D¹, Trµng giang,... XÐt mét mÆt kh¸c néi dung thÓ lo¹i trong thùc tÕ kh«ng ph¶i lóc nµo còng t¸ch biÖt, thuÇn tuý, mµ th−êng kÕt hîp víi nhau. VÝ dô TruyÖn KiÒu cã tuyÕn Kim - KiÒu thuéc thÓ lo¹i ®êi t−, tuyÕn M· Gi¸m Sinh, Tó Bµ, Ho¹n Th−, Thóc Sinh, Hå T«n HiÕn thuéc thÓ lo¹i thÕ sù. Trong tiÓu thuyÕt ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh cña L. T«nxt«i, tuyÕn Natasa, An®r©y B«nc«nxki thuéc thÓ lo¹i ®êi t−, tuyÕn c«ng t−íc Vaxili Curaghin, £len, Vªra,... thuéc thÓ lo¹i thÕ sù, tuyÕn Cutudèp, NapolÐon, ®¹i óy Tusin,... thuéc thÓ lo¹i sö thi. Tuy vËy, ë tiÓu thuyÕt nµy 105
tÝnh sö thi lµ chñ yÕu. Theo c¸c nhµ nghiªn cøu lÞch sö s¸ng t¸c cho biÕt, th× ban ®Çu tiÓu thuyÕt mang c¶m høng tè c¸o, phª ph¸n mÆt ®en tèi lµ chÝnh, sau khi chuyÓn h−íng thÓ hiÖn chñ ®Ò sö thi, nhµ v¨n ®· bá bít c¸c chi tiÕt thÕ sù. Ch¼ng h¹n, nhµ v¨n bá bít c¸c t×nh tiÕt xung ®ét gi÷a ®Þa chñ vµ n«ng n«, sÜ quan vµ binh lÝnh. Nhµ v¨n bá bít c¸c chi tiÕt nh− : c«ng t−íc B«nc«nxki sau khi gãa vî ®· t− th«ng víi c« hÇu phßng AlÕchxan®ra, lÇn l−ît ®Î ra n¨m ®øa con, mçi lÇn ®Î xong ®Òu göi vµo tr¹i må c«i, vµ ngoµi mÆt lµm ra nh− kh«ng cã quan hÖ g× c¶. Hay nh− t×nh tiÕt b¸ t−íc Bªdukhèp b¾t c« n«ng n« vÒ lµm tú thiÕp, c« ch¹y trèn vµ bÞ b¾t l¹i. HoÆc nh÷ng c¶nh ng−îc ®·i binh lÝnh, binh lÝnh næi lo¹n chèng l¹i sÜ quan, nh− c¶nh §¬r«n chèng l¹i Nic«lai,... ¤ng xo¸ bít c¸c chi tiÕt nh− trªn ®Ó nhÊn m¹nh sù phôc sinh tinh thÇn cña nh©n d©n Nga ®−a tíi chiÕn c«ng cøu n−íc. Nh− vËy, nÕu thiªn vÒ néi dung sö thi sÏ lµm yÕu néi dung thÕ sù, ng−îc l¹i nÕu xo¸y s©u vµo néi dung thÕ sù th× sÏ lµm yÕu yÕu tè néi dung sö thi. VÒ néi dung ®êi t− còng cã thÓ nãi nh− thÕ khi ®Ò cËp tíi hai tuyÕn néi dung kia. ViÖc vËn dông yÕu tè lo¹i h×nh néi dung cã ý nghÜa ®Ó nghiªn cøu tiÕn tr×nh vËn ®éng thÓ lo¹i trong lÞch sö v¨n häc. Ch¼ng h¹n, khi Bakhtin ®em ®èi lËp tiÓu thuyÕt víi sö thi, «ng kh«ng ®¬n gi¶n lµ ®èi lËp hai thÓ lo¹i mµ lµ ®èi lËp hai hÖ thèng thÓ lo¹i : nhãm thÓ lo¹i sö thi vµ c¸c thÓ lo¹i t−¬ng tù nh− sö thi, vµ mét nhãm kh¸c lµ tiÓu thuyÕt vµ c¸c thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt ho¸. VËn dông lo¹i h×nh thÓ lo¹i vµo tiÕn tr×nh v¨n häc ViÖt Nam ta cã thÓ nhËn thÊy v¨n häc ®Çu thÕ kû XX c¸c thÓ lo¹i cã néi dung sö thi th¾ng thÕ. §Õn giai ®o¹n 1930 - 1945 vÒ c¬ b¶n s¸ng t¸c theo c¸c thÓ lo¹i thÕ sù vµ ®êi t−. C¸ch m¹ng th¸ng T¸m cho ®Õn tr−íc n¨m 1986 vÒ c¬ b¶n v¨n häc ®i theo c¸c thÓ lo¹i sö thi : th¬ ca, truyÖn ng¾n, tiÓu thuyÕt, kÞch ®Òu thèng nhÊt trong tÝnh sö thi. Tõ sau n¨m 1975, nhÊt lµ sau n¨m 1986, b¾t ®Çu thêi kú ®æi míi, tÝnh sö thi nh¹t dÇn, néi dung thÓ lo¹i thÕ sù vµ ®êi t− dÇn dÇn næi lªn, cã xu thÕ lÊn ¸t. T¸c phÈm mang néi dung thÓ lo¹i sö thi vÉn cßn, song kh«ng cßn g©y ®−îc chó ý nh− tr−íc, hoÆc nÕu viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh, th× gãc ®é ®êi t− vµ thÕ sù l¹i næi lªn, lµm thay ®æi diÖn m¹o v¨n häc. Nh− vËy, sù ®æi thay néi dung thÓ lo¹i lµ mét hiÖn t−îng cã quy luËt. Néi dung thÓ lo¹i lµm thay ®æi to¹ ®é kh«ng gian, thêi gian, ®æi thay xung ®ét vµ giäng ®iÖu. Nh÷ng ®æi thay ®ã lµ cã tÝnh quy luËt, do ®ã viÖc x¸c ®Þnh vµ vËn dông néi dung lo¹i h×nh thÓ lo¹i lµ mét yªu cÇu kh«ng thÓ thiÕu cña thi ph¸p häc hiÖn ®¹i. III - cÊu tróc thÓ lo¹i v¨n häc ViÖc nghiªn cøu lo¹i h×nh thÓ lo¹i chØ nh»m hai môc ®Ých : mét lµ x¸c lËp quy luËt thÓ lo¹i, lµm c¬ së ph©n tÝch tiÕn tr×nh v¨n häc. Hai lµ, ph©n tÝch ®Æc tr−ng thÓ lo¹i cña c¸c t¸c phÈm cô thÓ, nhËn ra tÝnh ®éc ®¸o vÒ mÆt thÓ lo¹i cña c¸c t¸c phÈm Êy. Nh÷ng vÊn ®Ò nh− nguyªn t¾c ph©n lo¹i, kÕt qu¶ chia lµm ba lo¹i (tù sù, tr÷ t×nh, kÞch) hay bèn lo¹i (t¶n v¨n, th¬, kÞch, tiÓu thuyÕt) vµ ®Æc ®iÓm cña mçi lo¹i ®· thµnh kiÕn thøc phæ th«ng, ë ®©y kh«ng tr×nh bµy l¹i. Chóng ta quan t©m tíi c¸i cÊu tróc mang ®Æc tr−ng thÓ lo¹i cña t¸c phÈm ®Ó tõ ®ã tiÕn hµnh miªu t¶ ®Æc tr−ng thÓ lo¹i cô thÓ vµ lo¹i h×nh ho¸ chóng. Quan niÖm cña chóng t«i lµ xem thÓ lo¹i v¨n häc nh− mét m« h×nh thÕ giíi, cã cÊu tróc. Ng−êi ®Çu tiªn nªu lªn cÊu tróc thÓ lo¹i v¨n häc l¹i chÝnh lµ Aristote. ¤ng ®· nªu lªn ba 106
ph−¬ng thøc m« pháng, mµ sau nµy th−êng ®−îc gi¶i thÝch lµ mét kiÓu quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ thùc t¹i. Kú thùc c¸c ph−¬ng thøc m« pháng cña Aristote kh«ng nãi vÒ ®èi t−îng ph¶n ¸nh vµ mèi quan hÖ cña con ng−êi víi thùc t¹i, mµ nãi lªn c¸c nguyªn t¾c cÊu tróc néi t¹i cña t¸c phÈm do c¸c mèi quan hÖ gi÷a chñ thÓ (ng−êi m« pháng, chñ thÓ lêi nãi) vµ kh¸ch thÓ (sù kiÖn, nh©n vËt ®−îc m« pháng, c¸c t− t−ëng, ý nghÜ) trong t¸c phÈm. Ba ph−¬ng thøc m« pháng cña Aristote nãi lªn ®Æc ®iÓm cña ba kiÓu quan hÖ gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ trong t¸c phÈm. Cã thÓ xem ®ã lµ c¸c yÕu tè cÊu tróc thÓ lo¹i. Tõ ®ã, ta thÊy chñ thÓ, c¸c quan hÖ kh¸c nhau cña chñ thÓ ®èi víi t¸c phÈm lµ yÕu tè mang tÝnh ®Æc tr−ng thÓ lo¹i, hîp thµnh cÊu tróc thÓ lo¹i. 1. Chñ thÓ thÓ lo¹i cña thÕ giíi nghÖ thuËt §©y lµ yÕu tè ®Çu tiªn cña thÓ lo¹i. MÆc dï trong lý thuyÕt cña m×nh, Aristote chØ nãi tíi ba ®iÓm mang ®Æc ®iÓm thÓ lo¹i lµ ph−¬ng tiÖn, ®èi t−îng, ph−¬ng thøc, song khi tr×nh bµy th× «ng cho thÊy cã yÕu tè chñ thÓ : ng−êi kÓ, ng−êi tù nãi vÒ m×nh, ng−êi thÓ hiÖn trong hµnh ®éng nh©n vËt. Lóc ®Çu chñ thÓ ®©y ®−îc hiÓu lµ t¸c gi¶. Nh−ng lý luËn v¨n häc ngµy nay ph©n biÖt t¸c gi¶ víi chñ thÓ lêi nãi, lµ kÎ ph¸t ng«n do t¸c gi¶ s¸ng t¹o ra trong tõng tr−êng hîp cô thÓ, nã cã quan ®iÓm cña t¸c gi¶ nh−ng kh«ng ®ång nhÊt víi t¸c gi¶. Chñ thÓ ®©y lµ chñ thÓ lêi nãi, chñ thÓ cña ý thøc ®−îc thÓ hiÖn trong v¨n b¶n. VÒ quan hÖ gi÷a chñ thÓ ®èi víi v¨n b¶n, th× trong sö thi, chñ thÓ lµ ng−êi h¸t rong ®èi víi v¨n b¶n ®−îc s¸ng t¸c b»ng miÖng. VÒ kho¶ng c¸ch, hä kÓ chuyÖn sö thi nh− mét chuyÖn qu¸ khø xa x¨m mµ hä tuyªn bè lµ sù thËt, hä coi tù cã vai trß kh«ng chØ lµ ngîi ca, mµ cßn ph¶i gi¶i thÝch cho ng−êi nghe hiÓu vÒ c¸c sù tÝch. Trong th¬ tr÷ t×nh, chñ thÓ lµ ng−êi tù thÓ hiÖn c¶m xóc, ý nghÜ cña m×nh, v¨n b¶n lµ lêi cña chñ thÓ ®ã. Chñ thÓ tr÷ t×nh kh¸c nhau t¹o thµnh c¸c tiÓu lo¹i : th¬ bi ca, th¬ t×nh nãi vÒ nh÷ng ®au ®ín trong t×nh yªu ; ë th¬ ®iÒn viªn, chñ thÓ lµ mét ng−êi tho¶ m·n, ru m×nh trong c¸c l¹c thó ®ång quª ngät ngµo, th¬ ng«n chÝ cã chñ thÓ lµ ng−êi ca ngîi lý t−ëng cña m×nh ; th¬ trµo phóng cã chñ thÓ lµ ng−êi cã nô c−êi phª ph¸n hoÆc tù trµo. Nh− vËy lµ qua ®Æc ®iÓm vÒ quan hÖ, th¸i ®é, kho¶ng c¸ch cña chñ thÓ ®èi víi v¨n b¶n, víi hiÖn tr¹ng ®−îc miªu t¶, ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc ®Æc ®iÓm thÓ lo¹i. 2. H×nh thøc ng«n ng÷ biÓu hiÖn Lµ mét ph−¬ng diÖn quan träng cña thÓ lo¹i : truyÒn miÖng hay viÕt ; ®Ó nãi, ®Ó ®äc ; v¨n vÇn hay v¨n xu«i, hoÆc v¨n biÒn ngÉu. V¨n kÓ miÖng th× cã yÕu tè s¸ng t¸c d©n gian, th−êng dùa vµo c«ng thøc, m« tÝp cã s½n. V¨n viÕt th× còng viÕt theo truyÒn thèng v¨n b¶n viÕt (tiÕng H¸n vµ tiÕng N«m cã truyÒn thèng kh¸c nhau). TiÓu thuyÕt dï lµ ph−¬ng T©y hay ph−¬ng §«ng ®Òu cã truyÒn thèng truyÒn miÖng. VÒ v¨n, th¬ sö thi gieo vÇn tù do, nhiÒu chç dÔ d·i, do lµ s¸ng t¸c tøc høng d©n gian, cã chç kh«ng vÇn. Nh−ng phong c¸ch l¹i cao nh·, trang träng. Ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt lµ v¨n xu«i, khÈu ng÷, ng÷ ®iÖu ®µm tho¹i, tù nhiªn, bµn luËn vÒ thùc t¹i h¹ ®¼ng. TruyÖn hiÖp sÜ th× lêi lÏ trang nh·, ngät ngµo, cã nhÞp ®iÖu. Cã thÓ nãi mçi thÓ lo¹i v¨n häc cã mét hÖ thèng phong c¸ch häc ®Æc tr−ng cña nã. TiÕc r»ng vÒ mÆt nµy hiÖn nay ë ViÖt Nam vÉn ch−a ®−îc chó ý ®Çy ®ñ. 107
3. VÒ cÊu t¹o h×nh t−îng nh©n vËt vµ sù kiÖn VÒ hµnh ®éng trong t¸c phÈm th× trong sö thi th−êng b¾t ®Çu b»ng c¸c chuyÖn nhá mµ g©y ra tai ho¹ lín, thÓ hiÖn mét vÊn ®Ò cã tÝnh thèng nhÊt vÒ trËt tù kh¸ch quan hoÆc thÕ giíi. C¸c nh©n vËt sö thi cã nh÷ng nh©n vËt thuéc tÇng líp thèng trÞ, quý téc, ®éc ®o¸n chuyªn hµnh ; nh©n vËt tèi cao ®−îc thÇn ho¸, v©y quanh lµ vÖ sÜ, kþ sÜ phÇn nhiÒu v« danh. Ho¹t ®éng nh©n vËt mang nhiÒu nghi thøc, t−îng tr−ng. ¡n mÆc, ®éng t¸c, huy ch−¬ng, danh hiÖu,... lµ c¸c dÊu hiÖu ph©n biÖt c¸c lo¹i ng−êi. TiÓu thuyÕt trung ®¹i th−êng kÓ nh÷ng chuyÖn bÊt ngê, nªu ra vÊn ®Ò ®¹o ®øc,... Nh©n vËt th−êng bao gåm nh÷ng ng−êi thuéc tÇng líp quý téc, t− s¶n vµ c¸c giai cÊp kh¸c, tiªu chuÈn ®· kh¸c víi c¸c nh©n vËt anh hïng. Lo¹i nµy nghiªng vÒ t¸i hiÖn thÕ giíi bªn ngoµi, tËp qu¸n sinh ho¹t, lêi ¨n tiÕng nãi h»ng ngµy, lÊy ®ã mµ ph©n biÖt c¸c lo¹i ng−êi. TruyÖn truyÒn kú hiÖp sÜ trung ®¹i (ph−¬ng T©y) cã ®èi lËp tÇng líp thèng trÞ víi ng−êi nghÌo, cã h×nh t−îng bän du thñ du thùc, nh−ng næi bËt víi tÇng líp hiÖp sÜ thiÖn chiÕn, tham gia c¸c cuéc m¹o hiÓm, trung thµnh víi t×nh yªu mü n÷,... C¸ch giao tiÕp cña hä trong giíi th−îng l−u, hiÖp sÜ th−êng kh¸ch khÝ, trang nh·, khiªm nh−êng. VÝ dô, truyÖn Iven cña ChrÐtiens de Troyes kÓ vÒ nh÷ng cuéc phiªu l−u cña c¸c hiÖp sÜ, cña vua Arthua. Sù viÖc x¶y ra nh− trong truyÖn cæ tÝch. Nh÷ng ®iÒu nµy ®· nãi ®Õn ë phÇn quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi, ë ®©y chØ lµ tãm l−îc. 4. Chøc n¨ng x· héi vµ ph−¬ng thøc tiÕp nhËn TruyÖn sö thi thÓ hiÖn ký øc cña lÞch sö thiªn vÒ lý t−ëng. TruyÖn truyÒn kú, hiÖp sÜ thuÇn tóy h− cÊu, nh»m thÓ hiÖn t− t−ëng vÒ ®¹o ®øc chèn cung ®×nh. TiÓu thuyÕt th× chØ nh»m kÓ nh÷ng tr−êng hîp ngÉu nhiªn cña cuéc ®êi. Nã nªu c¸c vÊn ®Ò ®¹o ®øc ®êi th−êng cho ng−êi ®äc suy nghÜ. NÕu sö thi thiªn vÒ gi¸o dôc th× truyÖn hiÖp sÜ nÆng vÒ gi¶i trÝ, biÓu hiÖn kh¸t väng vÒ t×nh yªu, h¹nh phóc, trang nh·. TiÓu thuyÕt th× khªu gîi n¨ng khiÕu quan s¸t ®èi víi ®êi sèng thÕ tôc, suy nghÜ vÒ c¸c quy ph¹m x· héi. Trªn ®©y chØ lµ m« t¶ s¬ l−îc vµi ba thÓ lo¹i v¨n häc trung ®¹i ph−¬ng T©y, song nã cho thÊy bèn yÕu tè trªn lµ yÕu tè mang ®Æc tr−ng lo¹i h×nh cña thÓ lo¹i. KÕt hîp lo¹i h×nh néi dung thÓ lo¹i víi viÖc miªu t¶ c¸c ®Æc ®iÓm thÓ hiÖn cña bèn yÕu tè trªn cã thÓ gióp ta kh¸m ph¸ thi ph¸p thÓ lo¹i cña t¸c phÈm. IV - VÒ mét sè thÓ lo¹i v¨n häc §Ó lµm s¸ng tá quan niÖm thÓ lo¹i v¨n häc lµ mét m« h×nh thÕ giíi t−¬ng øng víi mét quan niÖm nhÊt ®Þnh vÒ thÕ giíi vµ con ng−êi, chóng ta h·y ®iÓm qua mét vµi thÓ lo¹i v¨n häc. 1. TiÓu thuyÕt "tµi tö - giai nh©n" Lµ mét "dßng tiÓu thuyÕt", nh−ng còng lµ mét thÓ lo¹i, v× cã mét m« h×nh thÕ giíi, mét quan niÖm vÒ nh©n sinh. M« h×nh tiÓu thuyÕt nãi chung cã thÓ x¸c ®Þnh tõ cÆp nh©n vËt nam n÷ trong t¸c phÈm. Anh hïng - mü nh©n, ®Õ v−¬ng - hËu phi, th− sinh - hå ly tinh, th− sinh - kü n÷, trai phµm - n÷ tiªn, hoµ th−îng - ni c«, hiÖp kh¸ch - mü nh©n,... mçi cÆp nh©n vËt 108
chÝnh nh− vËy ®· cho ta h×nh dung mét m« h×nh truyÖn. ThÓ lo¹i tµi tö - giai nh©n b¾t buéc ph¶i cã mÊy yÕu tè sau : Mét lµ ph¶i cã tµi tö - giai nh©n, mµ ®Æc biÖt lµ giai nh©n. Ng−êi giai nh©n ph¶i cã m−êi phÇn nhan s¾c, m−êi phÇn tµi trÝ, l¹i m−êi phÇn phong l−u. Ba ®iÒu Êy mµ thiÕu ®i mét lµ kh«ng thµnh giai nh©n ®−îc. Nãi c¸ch kh¸c giai nh©n ph¶i cã ®ñ dung nhan ®Ñp, tµi trÝ ®Ñp, t×nh yªu ®Ñp. Møc ®é cña ba ®iÒu ®ã ®Òu s¸nh ngang c¸c bËc danh tiÕng trong lÞch sö. Hai lµ t×nh yªu cña hä tr¶i qua nhiÒu thö th¸ch, tr¾c trë ®Ó cuèi cïng ®oµn viªn. Ba lµ quan niÖm h«n nh©n tuy mang mµu s¾c tù do mµ cuèi cïng phï hîp víi quan niÖm trung hiÕu, tiÕt nghÜa, m«n ®¨ng hé ®èi. Bèn lµ quan niÖm mét chång nhiÒu vî, chÞ em thuËn hoµ. N¨m lµ ®¸nh dÊu sù nh−îng bé cña ng−êi ®µn «ng lý t−ëng ®èi víi ng−êi phô n÷ lý t−ëng. T− t−ëng phong kiÕn xem "n÷ nh©n nan ho¸", cho n÷ "tËp v¨n t¾c d©m", "n÷ nh©n bÊt tµi tiÖn thÞ ®øc" ®Òu lµ c¸c quan ®iÓm khinh th−êng phô n÷. Chu Quang TiÒm so s¸nh h×nh ¶nh phô n÷ trong v¨n häc trung ®¹i ph−¬ng T©y vµ Trung Quèc, ®−a ra nhËn xÐt : trong c¸c tiÓu thuyÕt hiÖp sÜ ph−¬ng T©y phô n÷ lµ ®èi t−îng cña sù h©m mé, cßn trong tiÓu thuyÕt Trung Quèc phô n÷ lµ mét h×nh ¶nh ai o¸n. TiÓu thuyÕt tµi tö - giai nh©n ®i ng−îc l¹i truyÒn thèng "n÷ o¸n", më ra truyÒn thèng sïng b¸i n÷ giíi ®a tµi ®a t×nh. ThÓ lo¹i v¨n häc nµy ®¸nh dÊu mét b−íc tiÕn trong quan niÖm d©n chñ, gi¶i phãng c¸ tÝnh, nh−ng ch−a tho¸t khái c«ng thøc, gi¸o ®iÒu, rËp khu«n. §äc TruyÖn Song Tinh, B×nh S¬n L·nh YÕn th× râ. 2. Siªu tiÓu thuyÕt Mét h×nh thøc cña tiÓu thuyÕt hËu hiÖn ®¹i, cïng xuÊt hiÖn víi "tiÓu thuyÕt míi", "tiÓu thuyÕt hoang t−ëng", "tiÓu thuyÕt hµi h−íc ®en". NhiÒu ý kiÕn x¸c ®Þnh "siªu tiÓu thuyÕt" lµ thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt bµn vÒ lý luËn tiÓu thuyÕt, tr×nh bµy néi dung tiÓu thuyÕt cïng víi qu¸ tr×nh s¸ng t¹o tiÓu thuyÕt, nhµ viÕt tiÓu thuyÕt cïng xuÊt hiÖn trong t¸c phÈm nh− mét nh©n vËt. §ã lµ lo¹i tiÓu thuyÕt hµm chøa hai tiÓu thuyÕt : tiÓu thuyÕt vÒ nh©n vËt vµ tiÓu thuyÕt vÒ ng−êi viÕt tiÓu thuyÕt. Nã kh«ng ®¬n gi¶n lµ truyÖn trong truyÖn, mµ lµ truyÖn vÒ viÖc lµm truyÖn. Siªu tiÓu thuyÕt thÓ hiÖn quan niÖm hoµi nghi vÒ ch©n lý thùc t¹i còng nh− kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh thùc t¹i, hoµi nghi ng«n ng÷ cã kh¶ n¨ng biÓu hiÖn ®Çy ®ñ ch©n lý thùc t¹i. Theo mét sè nhµ nghiªn cøu, siªu tiÓu thuyÕt cã ba ®Æc ®iÓm chñ yÕu : a) T¨ng c−êng yÕu tè bìn cît v¨n tù. T¸c gi¶ th−êng nhÊn m¹nh víi ng−êi ®äc r»ng tiÓu thuyÕt lµ mét trß ®ïa ng«n tõ. Hä c«ng khai sö dông c¸c thñ ph¸p ph¸t ng«n m©u thuÉn, s¾p xÕp c¸c kiÓu lùa chän, dõng nöa chõng, tuú ý thay ®æi, nãi qu¸, nãi t¾t. b) §−a t¸c gi¶ vµo v¨n b¶n ®Ó nhÊn m¹nh tÝnh chÊt h− cÊu cña c©u chuyÖn, cho ng−êi ®äc thÊy toµn t¸c phÈm ®Òu lµ bÞa, lµm cho ¶o gi¸c vÒ tÝnh cã thËt cña c©u chuyÖn mÊt ®i. c) §iÓm thø ba lµ nhÊn m¹nh vai trß tù ý thøc cña nhµ v¨n, biÕn tiÓu thuyÕt thµnh sù tù biÓu hiÖn, tù khoe, tù th−ëng thøc cña t¸c gi¶. 109