Giáo trình Điều tra xã hội học (Nghề: Công tác xã hội - Cao đẳng) - Trường Cao đẳng Cộng đồng Kon Tum

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:89

Thêm vào BST

Báo xấu

23
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Điều tra xã hội học (Nghề: Công tác xã hội - Cao đẳng) cung cấp cho người đọc những kiến thức như: Một số vấn đề chung về điều tra xã hội học; Các giai đoạn điều tra xã hội học; Một số phương pháp cơ bản của điều tra xã hội học; Phương pháp trình bày kết quả điều tra xã hội học để đóng góp cho xây dựng chính sách. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Điều tra xã hội học (Nghề: Công tác xã hội - Cao đẳng) - Trường Cao đẳng Cộng đồng Kon Tum

UBND TỈNH KON TUM TRƯỜNG CAO ĐẲNG CỘNG ĐỒNG GIÁO TRÌNH MÔN HỌC: ĐIỀU TRA XÃ HỘI HỌC NGHỀ: CÔNG TÁC XÃ HỘI TRÌNH ĐỘ: CAO ĐẲNG (Ban hành kèm theo Quyết định số: /QĐ -CĐCĐ ngày / / 2021 của Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Cộng đồng Kon Tum) Kon Tum, năm 2021
1 TUYÊN BỐ BẢN QUYỀN Giáo trình “Điều tra xã hội học” được biên soạn dựa trên khung Chương trình đào tạo ngành Công tác xã hội trình độ Cao đẳng. Mục đích của giáo trình là làm tài liệu giảng dạy chính thức cho giảng viên và làm tài liệu học tập chính thức cho sinh viên ngành Công tác xã hội ở trường Cao đẳng Cộng đồng Kon Tum. Giáo trình “Điều tra xã hội học” do chúng tôi biên soạn có tham khảo “Giáo trình điều tra xã hội học” của tác giả PGS.TS Trần Thị Kim Thu nên các nguồn thông tin có thể được phép dùng nguyên bản hoặc trích dùng cho các mục đích về đào tạo và tham khảo. Mọi mục đích khác mang tính lệch lạc hoặc sử dụng với mục đích kinh doanh thiếu lành mạnh sẽ bị nghiêm cấm.
2 LỜI GIỚI THIỆU Giáo trình Điều tra xã hội học được tác giả nghiên cứu và tham khảo từ nhiều nguồn tài liệu khác nhau. Tài liệu này được xây dựng chủ yếu dựa trên cấu trúc của chương trình đào tạo đã được Trường Cao đẳng Cộng đồng Kon Tum phê duyệt dành cho đào tạo chuyên ngành Công tác xã hội hệ cao đẳng. Điều tra xã hội học là một trong những học phần cơ sở quan trọng của ngành Công tác xã hội, vì vậy việc nghiên cứu nội dung của giáo trình này có ảnh hưởng lớn đến quá trình giảng dạy và học tập của giảng viên cũng như của sinh viên. Đặc biệt được áp dụng nhiều trong phương pháp Phát triển cộng đồng. Giáo trình được cấu trúc 4 chương: Chương 1. Một số vấn đề chung về điều tra xã hội học. Chương 2. Các giai đoạn điều tra xã hội học. Chương 3. Một số phương pháp cơ bản của điều tra xã hội học. Chương 4. Phương pháp trình bày kết quả điều tra xã hội học để đóng góp cho xây dựng chính sách. Mỗi chương được trình bày theo cấu trúc: mục tiêu; nội dung; câu hỏi ôn tập; bài tập thực hành và hướng dẫn tự học. Để hoàn thành được Giáo trình. Tác giả xin gửi lời cảm ơn đến các chủ biên của các tài liệu tham khảo; cảm ơn sự góp ý phản biện từ phía Hội đồng thẩm định Trường Cao đẳng Cộng đồng Kon Tum; cảm ơn sự góp ý từ đồng nghiệp. Trong quá trình biên soạn chắc chắn vẫn còn những sự thiếu sót nhất định. Với tinh thần cầu thị và lắng nghe, nhóm tác giả xin ghi nhận mọi sự góp ý từ quí thầy cô! Kon Tum,ngày 24 tháng 12 năm 2021 Tham gia biên soạn Chủ biên: ThS. Võ Mạnh Tuấn Thành viên: Nguyễn Thị Bích Ngọc
3 MỤC LỤC TUYÊN BỐ BẢN QUYỀN ................................................................................. 1 LỜI GIỚI THIỆU ............................................................................................... 2 CHƯƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ ĐIỀU TRA XHH .................. 7 1. Khái niệm, chức năng và mục đích của điều tra xã hội học trong công tác xã hội .......................................................................................................................... 7 1.1. Khái niệm điều tra xã hội học ........................................................................ 7 1.2. Đối tượng của điều tra xã hội học .................................................................. 9 1.3. Chức năng của điều tra xã hội học (1) ......................................................... 10 1.4. Nhiệm vụ của điều tra xã hội học ................................................................ 14 2. Cơ sở lý luận và phương pháp luận của điều tra xã hội học trong công tác xã hội ................................................................................................................... 14 CHƯƠNG 2. CÁC GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA XÃ HỘI HỌC........................ 18 1. Giai đoạn chuẩn bị điều tra (1, 2) ................................................................ 18 1.1. Xác định vấn đề nghiên cứu và đặt tên đề tài .............................................. 19 1.2. Xác định mục đích, nhiệm vụ của cuộc điều tra .......................................... 20 1.3. Xây dựng giả thuyết nghiên cứu .................................................................. 21 1.4. Xây dựng mô hình lý luận, thao tác hoá khái niệm .................................... 22 1.5. Xây dựng bảng hỏi (Phiếu điều tra) ............................................................. 23 1.6. Chọn phương pháp điều tra .......................................................................... 25 1.7. Xác định mẫu điều tra .................................................................................. 26 1.8. Dự kiến phương án xử lý thông tin .............................................................. 27 1.9. Điều tra thử và hoàn thiện phương án điều tra............................................. 28 1.10. Chuẩn bị kinh phí ....................................................................................... 29 2. Giai đoạn thu thập thông tin (1, 3) .............................................................. 29 2.1. Chọn thời điểm điều tra ................................................................................ 29 2.2. Tiến hành công tác tiền trạm ........................................................................ 30 2.3. Lập biểu đồ tiến độ điều tra.......................................................................... 30 2.4. Tập huấn điều tra viên .................................................................................. 31 2.5. Tiến hành thu thập thông tin ........................................................................ 31 3. Giai đoạn xử lý, phân tích thông tin, trình bày báo cáo (1) ...................... 31 3.1. Phân tích tương quan các biến ..................................................................... 32 3.2. Kiểm tra giả thuyết ....................................................................................... 32 3.3. Trình bày báo cáo ......................................................................................... 33 4. Thực hành thiết kế phiếu hỏi ....................................................................... 35 CHƯƠNG 3. MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP CƠ BẢNCỦA ĐIỀU TRA XÃ HỘI
4 HỌC .................................................................................................................... 44 1. Phương pháp chọn mẫu ................................................................................ 44 1.1. Phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên (probability sampling methods) ......... 46 1.2. Phương pháp chọn mẫu phi ngẫu nhiên (non-probability sampling methods)48 2. Phương pháp phân tích tài liệu .................................................................... 50 2.1. Khái niệm ..................................................................................................... 50 2.2. Các loại phân tích tài liệu ............................................................................. 50 2.3. Những ưu, nhược điểm của phương pháp phân tích tài liệu ........................ 51 3. Phương pháp trưng cầu ý kiến bằng bảng hỏi tự ghi (Poll) (2) ................ 52 3.1. Những đặc điểm của trưng cầu ý kiến bằng bảng hỏi tự ghi (Poll) ............. 52 3.2. Một số loại trưng cầu chủ yếu ...................................................................... 54 3.3. Những ưu, nhược điểm của trưng cầu ý kiến ............................................... 56 4. Phương pháp quan sát (2) ............................................................................ 56 4.1. Khái niệm ..................................................................................................... 56 4.2. Các bước thực hiện quan sát ........................................................................ 58 4.3. Các loại quan sát .......................................................................................... 59 4.4. Ưu, nhược điểm của phương pháp quan sát ................................................. 60 5. Phương pháp nghiên cứu tình huống .......................................................... 62 6. Phương pháp phỏng vấn (2) ......................................................................... 62 6.1. Khái niệm phương pháp phỏng vấn ............................................................. 62 6.2. Các loại phỏng vấn(5) .................................................................................. 64 6.3. Một số quy tắc cho việc thực hiện phỏng vấn.............................................. 67 6.3. Ưu, nhược điểm của phương pháp phỏng vấn ............................................. 69 CHƯƠNG 4. PHƯƠNG PHÁP TRÌNH BÀY KẾT QUẢ ĐIỀU TRA XÃ HỘI HỌC ĐỂ ĐÓNG GÓP XÂY DỰNG CHÍNH SÁCH ..................................... 72 1. Phương pháp lập kế hoạch trình bày với các nhóm đối tượng và các nhà quản lý(1)............................................................................................................ 72 2. Phương pháp trình bày kết quả nghiên cứu cho tổ chức của mình và các tổ chức khác hay chính quyền .............................................................................. 73 3. Phương pháp thu thập phản hồi cho nghiên cứu ....................................... 75 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................ 83 PHỤ LỤC ........................................................................................................... 84
5 GIÁO TRÌNH MÔN HỌC Tên môn học: ĐIỀU TRA XÃ HỘI HỌC Mã môn học: 61033043 Vị trí, tính chất, ý nghĩa và vai trò của môn học/mô đun - Vị trí: Điều tra xã hội học là môn kỹ thuật cơ sở quan trọng của chương trình đào tạo nghề công tác xã hội, liên quan đến kỹ năng tác nghiệp trong công tác xã hội, đặc biệt là trong phương pháp Phát triển cộng đồng. - Tính chất: Là môn học cơ sở, bắt buộc. - Ý nghĩa và vai trò của môn học: Điều tra xã hội học là một loại điều tra sử dụng các phương pháp của điều tra thống kê nói chung để thu thập thông tin về một hiện tượng và quá trình kinh tế xã hội trong điều kiện thời gian, địa điểm cụ thể từ đó tiến hành tổng hợp, phân tích nhằm đưa ra những kiến nghị đúng đắn với công tác quản lý kinh tế xã hội. Mặt khác, điều tra xã hội học sử dụng các phương pháp xã hội học như phân tích tư liệu, trưng cầu ý kiến, thực nghiệm…để phục vụ mục đích nghiên cứu. Các mục tiêu của Điều tra xã hội học sẽ có những đóng góp lớn trong việc thực hiện các chương trình, dự án Phát triển cộng đồng. Mục tiêu của môn học - Kiến thức: + Giải thích được trình tự các bước tiến hành một cuộc điều tra xã hội học. + Lựa chọn được phương pháp định lượng hay định tính trong nghiên cứu xã hội học. + Phân tích được những đặc trưng cơ bản của cuộc điều tra xã hội học. + Thiết kế được bảng hỏi và chọn mẫu trong điều tra xã hội thích ứng với phương pháp điều tra. + Xử lý, tổng hợp được các dữ liệu điều tra xã hội học và viết báo cáo trình bày kết quả nghiên cứu.
6 - Kỹ năng: + Xây dựng được chính sách và quy trình thay đổi tại nơi làm việc, tại cộng đồng hay ở các tổ chức xã hội cấp địa phương. + Thực hiện thành thạo các phương pháp điều tra xã hội học: xây dựng bảng hỏi, phỏng vấn, phân tích dữ liệu… + Phát triển được kỹ năng thuyết trình và làm việc nhóm. + So sánh, đối chiếu được các vấn đề xã hội có liên quan đến hoạt động trợ giúp. - Về năng lực tự chủ và trách nhiệm: + Nghiêm túc, tỉ mỉ và cam kết sử dụng kết quả nghiên cứu một cách trung thực, khách quan và chính xác nhằm góp ý, kiến nghị, đề xuất để thay đổi chính sách. + Có năng lực tự định hướng, tự học tập, tích lũy kiến thức, kinh nghiệm để nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, thích nghi với các môi trường làm việc khác nhau. + Luôn có trách nhiệm, trung thực, có ý thức tổ chức kỷ luật, tự giác trong công việc, đoàn kết, có tinh thần vì cộng đồng, sẵn sàng tham gia hoạt động xã hội vì mục đích chung.
7 CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ ĐIỀU TRA XÃ HỘI HỌC Giới thiệu Trong bất cứ giai đoạn phát triển nào của xã hội, thông tin nói chung và thông tin kinh tế xã hội nói riêng luôn có vai trò hết sức quan trọng. Xã hội càng phát triển thông tin càng đa dạng, phong phú. Việc thu thập thông tin càng khó khăn, phức tạp, đòi hỏi phải có những phương pháp thu thập thích hợp để nâng cao chất lượng các thông tin giúp cho các nhà chính trị, hoạch định chính sách, các nhà quản lý, kinh doanh, các nhà hoạt động văn hóa – xã hội…có cơ sở để đưa ra quyết định phù hợp. Điều tra xã hội học là một trong những phương pháp hữu hiệu và ngày càng được áp dụng phổ biến, linh hoạt cho nhiều đối tượng, phạm vi. Chương này cung cấp cho người học những khái niệm, chức năng và mục đích của điều tra xã hội học; phân tích được cơ sở lý luận và phương pháp luận của điều tra xã hội học. Mục tiêu: - Giải thích được khái niệm, chức năng và mục đích của điều tra xã hội học; phân tích được cơ sở lý luận và phương pháp luận của điều tra xã hội học. - Phát triển kỹ năng quan sát, lắng nghe, lý giải vấn đề… - Đề cao tính trung thực, khách quan trong điều tra xã hội học. Nội dung chính: 1. Khái niệm, chức năng và mục đích của điều tra xã hội học trong công tác xã hội 1.1. Khái niệm điều tra xã hội học Điều tra là việc thu thập các thông tin về hiện tượng cần nghiên cứu trong một khoảng thời gian nào đó đề đạt được một mục tiêu xác định.
8 Điều tra xã hội học là một loại điều tra một mặt sử dụng các phương pháp của điều tra thông kê nói chung để thu thập thông tin về một hiện tượng và quá trình kinh tế xã hội trong điều kiện thời gian và địa điểm cụ thể từ đó tiến hành tổng hợp và phân tích nhằm đưa ra những kiến nghị đúng đắn với công tác quản lý kinh tế xã hội. Mặt khác điều tra xã hội học sử dụng các phương pháp xã hội học như phân tích tư liệu, trưng cầu ý kiến, thực nghiệm…để phục vụ mục đích nghiên cứu. Điều tra xã hội học là phương pháp thu thập thông tin về các hiện tượng và quá trình xã hội trong điều kiện thời gian, không gian và địa điểm cụ thể nhằm phân tích và đưa ra những kiến nghị đúng đắn với công tác quản lý xã hội. (1) Điều tra xã hội học nói riêng và điều tra thống kê nói chung có thể phân loại theo các căn cứ sau: Theo phạm vi đối tượng điều tra thực tế có 2 loại: điều tra toàn bộ và điều tra không toàn bộ. - Điều tra toàn bộ là tất cả các đơn vị thuộc đối tượng điều tra đều được thu thập thông tin, ví dụ: điều tra khảo sát ý kiến đóng góp của dân cư một địa phương về một chính sách xã hội áp dụng cho địa đó, khảo sát ý kiến của người dân trong vùng giải tỏa về chính sách đền bù đất của nhà nước… Điều tra toàn bộ có ưu điểm là thu thập được thông tin chung của toàn bộ tổng thể từ đó làm căn cứ vững chắc cho việc ra quyết định. Tuy nhiên, điều tra toàn bộ có nhược điểm là tốn kém, nhiều trường hợp không hiện được nên trong thực tế trừ một số điều tra bắt buộc phải thực hiện điều tra toàn bộ còn lại loại điều tra này ít phổ biến mà chủ yếu là loại điều tra không toàn bộ. - Điều tra không toàn bộ là cuộc điều tra chỉ tiến hành thu thập thông tin trên một số đơn vị thuộc tổng thể nghiên cứu. Tùy theo hình thức chọn các đơn vị để điều tra khác nhau sẽ có các loại điều tra không toàn bộ khác nhau. Theo thời gian có hai loại: điều tra thường xuyên và điều tra không thường xuyên.
9 - Điều tra thường xuyên là thu thập thông tin theo sát quá trình phát sinh phát triển của hiện tượng. Các thông tin về hiện tượng luôn được cập nhật ghi chép lại một cách liên tục. - Điều tra không thường xuyên là loại điều tra gắn với một mục đích nhất định tại một thời gian cụ thể và chỉ khi nào cần mới tiến hành điều tra theo quy trình thống nhất. Điều tra không thường xuyên thường là các cuộc điều tra chuyên môn, gắn với một phương án điều tra cụ thể. Theo nội dung có 2 loại: điều tra cơ bản và điều tra chuyên đề. - Điều tra cơ bản là loại điều tra nhằm thu thập các thông tin chung, cốt lõi của hiện tượng. - Điều tra chuyên đề chủ yếu đi sâu nghiên cứu theo từng lĩnh vực, từng chủ đề qua đó thu thập các thông tin chi tiết để làm rõ các nội dung chủ đề đó. 1.2. Đối tượng của điều tra xã hội học Xã hội học luôn gắn chặt với các khảo sát và thực nghiệm khoa học (mà sức sống của nó là những dữ kiện, các số liệu và các tài liệu thống kê sống động). Khi nghiên cứu xã hội và tính chỉnh thể của nó, XHH không định hướng vào việc vạch ra những mối quan hệ có tính nhân quả ở tầm bao quát toàn bộ xã hội như chủ nghĩa duy vật lịch sử… mà nó nghiên cứu xã hội dưới góc độ và tính chất của đám đông, trong đó mỗi con người có thể được xem như một thành viên của nhóm. XHH tập trung nghiên cứu vào những đặc trưng, xu hướng vận động và phát triển của các tổ chức xã hội, các quá trình xã hội. Điều tra xã hội học đối tượng nghiên cứu chính là các hiện tượng và quá trình xã hội trong những điều kiện thời gian và địa điểm cụ thể. Đó là những hiện tượng và quá trình thể hiện mối quan hệ tác động qua lại giữa con người với con người, giữa con người với xã hội và ngược lại. Cụ thể biểu hiện ở các khía cạnh sau: - Dân số, lao động và việc làm; - Mức độ vật chất của dân cư, phân tầng xã hội;
10 - Bảo hiểm và bảo trợ xã hội; - Hôn nhân và gia đình; - Lối sống, trào lưu và thị hiếu; - Giáo dục và đào tạo; - Văn hóa, nghệ thuật, thể thao và giải trí; - Tín ngưỡng tôn giáo, phong tục tập quán; - Dư luận xã hội; - Đạo đức xã hội; - Khuyết tật xã hội; - Vị thế xã hội của cá nhân; - Cấu trúc xã hội; - Môi trường sinh thái. - Thiết chế xã hội: chính sách, pháp luật,…. Đặc điểm của các hiện tượng và quá trình xã hội thường đa dạng, phức tạp liên quan đến nhiều lĩnh vực nên việc đo lường khó khăn hơn các hiện tượng kinh tế vì gặp nhiều chỉ tiêu phi lượng hóa. Vì các đặc điểm này nên khi điều tra thường kết hợp rất nhiều phương pháp để có được thông tin đầy đủ nhất. 1.3. Chức năng của điều tra xã hội học (1) 1.3.1.Chức năng quản lý Ý nghĩa thực tế quan trọng nhất của điều tra xã hội học chính là việc sử dụng kết quả của nó trong các cơ quan quản lý xã hội, trong việc hoàn thiện các mối quan hệ xã hội, trong việc ổn định trật tự xã hội. Việc sử dụng các nghiên cứu xã hội học trong quản lý xã hội cần có một vài điều kiện xã hội khách quan.
11 Thứ nhất, đó là sự quan tâm của các cơ quan lãnh đạo từ trên xuống dưới và từ dưới lên trên cho việc nâng cao hơn nữa mức độ khoa học của quản lý xã hội, cho việc thu hút ngày càng đông đảo nhân dân vào quá trình quản lý xã hội. Thứ hai, đó là việc trang bị kiến thức xã hội học cho đội ngũ cán bộ lãnh đạo. Các cán bộ lãnh đạo cần được đào tạo để nhận thức được bản chất, cơ cấu, phương pháp luận, việc tổ chức và khả năng nhận thức của nghiên cứu xã hội học cũng như có đủ khả năng để đọc và sử dụng các kết qủa nghiên cứu. Nghiên cứu xã hội học là hoàn toàn có ích trong hàng loạt các mối quan hệ, nhất là trong việc ra các quyết định quản lý quản lý đối với những vấn đề, những nhiệm vụ cụ thể hơn của đời sống xã hội. Nghiên cứu xã hội học cung cấp thông tin về thực tế xã hội rất có ý nghĩa cho các nhà quản lý ở các cấp, bởi vì thông tin này làm phong phú thêm cách nhìn nhận của họ về đời sống xã hội, làm hoàn thiện quan điểm, cách đánh giá của họ, cũng như làm giàu thêm những cảm nhận của họ với thế giới xung quanh. Nghiên cứu xã hội học có ích không chỉ đối với việc giải quyết nhiệm vụ cụ thể mà còn có ích cho hoạt động quản lý chung của người quản lý. 1.3.2.Chức năng nhận thức Điều tra xã hội học cung cấp tri thức khoa học về sự phát triển của xã hội, quy luật của sự phát triển ấy, đồng thời vạch ra cơ chế của quá trình phát triển đó. Thông qua việc vạch ra những quy luật khách quan của các quá trình phát triển của các hiện tượng và các quá trình xã hội mà tạo nên các tiền đề để nhận thức về những triển vọng nhằm phát triển hơn nữa đời sống xã hội cũng như các mặt, các khía cạnh riêng biệt của nó. Với những thông tin thu được từ các nghiên cứu xã hội học đã tạo ra được các lý thuyết mới, những khái niệm xã hội học mới, hoặc làm giàu có thêm nội dung của những quy luật xã hội học đã được hình thành, làm chính xác thêm những công thức của các quy luật này, hoặc có thể đặt ra những quy luật mới, gợi ra các giả thuyết mới.
12 Thông qua điều tra, các nhà xã hội học xác định được nhu cầu phát triển của xã hội, của các giai cấp, các cộng đồng… biểu lộ ra ở các hoạt động xã hội của con người, góp phần xác định các hình thức cụ thể nhằm đạt được nhu cầu, sự kết hợp được lợi ích của các cá nhân với lợi ích của tập thể và cộng đồng… 1.3.3.Chức năng tư tưởng Chức năng tư tưởng thể hiện ở việc kết quả điều tra xã hội học phục vụ cho việc giáo dục quần chúng theo định hướng xã hội chủ nghĩa, phát huy ảnh hưởng tích cực hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của cơ chế thị trường đang tác động vào mọi mặt của đời sống xã hội. Các nghiên cứu xã hội học giúp cho mọi người hiểu biết về thực tế đất nước, hiểu biết được tính khoa học và sự đúng đắn trong các đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước. Từ đó tăng thêm lòng tin ở người dân vào sự thăng lợi tất yếu trong công cuộc xây dựng CNXH ở nước ta, nhất là trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa hiện nay, cũng từ đó họ mang hết sức mình cùng toàn Đảng hướng tới mục tiêu: Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh. Các nghiên cứu xã hội học còn góp phần phát hiện và đấu tranh chống lại những biểu hiện tiêu cực, những tư tưởng xã lạ với phong cách, lối sống văn hóa của người Việt Nam. Ngoài ra, trong bối cảnh quốc tế hiện nay, các nghiên cứu xã hội học còn chỉ ra cho mọi người, cho bạn bè quốc tế về thực tế đời sống xã hội Việt Nam, về những xu hướng tất yếu trong úa trình xây dựng và phát triển đất nước. Từ đó góp phần tích cực vào cuộc đấu tranh chống lại những hệ tư tưởng thù địch nhằm xuyên tạc tình hình thực tế của xã hội chúng ta đang trong cuộc cải tạo và xây dựng đất nước, trong quá trình hội nhập hiện nay. Việc nắm bắt và sử dụng triệt để các khả năng mà nghiên cứu xã hội học mang lại là một sự cần thiết. Điều đó góp phần tích cực vào việc thúc đẩy nhanh chóng quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa hiện nay của đất nước.
13 1.3.4.Chức năng thực tiễn Trên cơ sở phân tích thực trạng xã hội và những mặt, những quá trình riêng lẻ của sự vận động, phát triển của nó, điều tra xã hội học sẽ làm sáng tỏ triển vọng của sự vận động và phát triển của xã hội trong tương lai gần cũng như tương lai xa. Khi nghiên cứu thực trạng của các quan hệ xã hội, kết quả điều tra xã hội học tạo điều kiện để con người có thể kiểm soát được quan hệ xã hội của mình và điều hòa các quan hệ đó sao cho phù hợp với yêu cầu khách quan của sự vận động, phát triển và tiến bộ xã hội. Chức năng thực tiễn của điều tra xã hội học không tách rời những đề xuất và kiến nghị mà nó đề ra nhằm đáp ứng các yêu cầu của công tác quản lý, nhằm củng cố mối liên hệ giữa khoa học với công tác quản lí, nhằm củng cố mối liên hệ giữa khoa học với đời sống thực tế, phát huy tác dụng của điều tra xã hội học đối với công tác quản lí xã hội nói chung. Với chức năng này, điều tra xã hội học có ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động thực tiễn của các cơ quan quản lý và hoạt động của quần chúng. 1.3.5.Chức năng dự báo Trên cơ sở nhận diện được hiện trạng xã hội thực tại và sử dụng các lý thuyết dự báo, các nhà xã hội học sẽ mô tả được triển vọng vận động của xã hội trong tương lai gần cũng như tương lai xa hơn. Dự báo xã hội là một thế mạnh của điều tra xã hội học. Trên cơ sở nhận diện được hiện trạng xã hội thực tại và sử dụng các lý thuyết dự báo, các nhà xã hội học sẽ mô tả được triển vọng vận động của xã hội trong tương lai gần cũng như tương lai xa hơn. Dự báo xã hội là một thế mạnh của xã hội học. Có thể nói, trong tất cả các môn khoa học xã hội thì xã hội học có chức năng dự báo mạnh nhất và hiệu quả nhất. Ngoài ra, các phương pháp, các kỹ thuật thao tác, các cách thức tiếp cận xã hội của xã hội học được các ngành khoa học khác nhau cũng như các lĩnh vực khác nhau của kinh tế, chính trị, văn hóa,… sử dụng như một công cụ hữu ích và hết sức
14 cần thiết trong quá trình hoạt động. Có thể thấy rõ điều đó qua các cuộc thăm dò dư luận xã hội trước các cuộc tranh cử, hay các phương pháp điều tra của xã hội học được ứng dụng vào việc thăm dò nhu cầu, thị hiếu khách hàng trong marketing. Do vậy “Xã hội học sẽ làm một công cụ hữu hiệu để cho con người có thể xây dựng cho mình một xã hội tốt đẹp hơn”. 1.4. Nhiệm vụ của điều tra xã hội học Nhiệm vụ hàng đầu của điều tra xã hội học là nghiên cứu bản chất, các hình thái biểu hiện và các cơ chế hoạt động có tính quy luật của các hiện tượng, quá trình xã hội của thực tại xã hội. Từ đó mà phát hiện, dự báo các vấn đề xã hội nảy sinh. Nhiệm vụ tiếp theo của điều tra xã hội học là phục vụ cho công tác tổ chức và quản lí xã hội một cách trực tiếp và gián tiếp. Điều tra xã hội học cung cấp thông tin phục vụ gián tiếp cho công tác quản lý xã hội vĩ mô, xem như là một bộ phận của nhân sinh quan và cơ sở phương pháp luận của xã hội học chuyên ngành và kể cả các khoa học khác trong hệ thống khoa học xã hội. Việc vận dụng tổng hợp các kiến thức và kỹ năng nghiên cứu xã hội học phục vụ cho công tác quản lý xã hội nói chung càng nâng cao chất lượng, hiệu quả phục vụ của xã hội học đối với đời sống thực tiễn, càng tăng thêm ý nghĩa quản lý trực tiếp của thông tin xã hội học. 2. Cơ sở lý luận và phương pháp luận của điều tra xã hội học trong công tác xã hội Xã hội học là một khoa học nghiên cứu về xã hội bằng cách điều tra thực nghiệm (empirical investigations) và phân tích có tính thẩm định (critical analysis) để mở mang sự hiểu biết về những hoạt động liên quan đến con người trong xã hội. Mục đích của xã hội học là nhằm đi tới một sự hiểu biết toàn diện các hiện tượng xã hội phức tạp qua nghiên cứu và dùng các kết quả nghiên cứu để áp dụng vào
15 chính sách công (public policy) và an sinh xã hội (social welfare), hay để hoàn chỉnh sự hiểu biết mang tính lý thuyết về sự vận hành của xã hội (social process). Từ “xã hội học”đưọc nhà viết tiểu luận người Pháp Emmanuel Joseph Sieyès (1748–1836) nghĩ ra và sử dụng lần đầu tiên vào năm 1780. Sau đó, Auguste Comte (1798–1857), một triết gia về khoa học và là người sáng lập ra ngành khoa học xã hội (social science), cũng dùng từ xã hội học để thảo luận về một cái nhìn mới về xã hội theo thuyết thực chứng (positivism) trong tác phẩm tựa đề “the Course of Positive Philosophy.” Tác phẩm này gồm các bài viết được xuất bản trong khoảng từ 1830 đến 1842 trong đó Comte tiên đoán việc xuất hiện của khoa học xã hội (social science) và cho rằng các phương pháp nghiên cứu dùng trong khoa học tự nhiên cũng có thể áp dụng cho việc nghiên cứu và giải quyết các tệ nạn xã hội (social ills). Emile Durkheim (1858- 1917) đã đưa môn xã hội học thành một ngành hàn lâm chính thức (formal academic sociology), mở ra khoa xã hội học đầu tiên ở Âu Châu tại Đại học Bordeaux (Pháp) năm 1895 đồng thời xuất bản cuốn Qui Tắc Trong Phương pháp Xã Hội Học (The Rules of Sociological Method). Durkheim đã gạn lọc các ý tưởng của Auguste Comte và coi thuyết thực chứng (positivism) như một nền tảng của nghiên cứu xã hội ứng dụng (practical social research). Khoa xã hội học đã nhanh chóng phát triển trong quá trình tìm hiểu xã hội ở các thời kỳ có những sự thay đổi lớn lao, như các hiện tượng liên hệ đến hiện đại hóa (modernity), kỹ nghệ hoá, đô thị hoá, và thế tục hoá. Nghiên cứu đã mang lại phần lớn sự hiểu biết về khoa xã hội học và đã có các đóng góp quan trọng cho sự phát triển xã hội, trong đó có giáo dục, y tế, kinh tế, chính trị, dân chủ và nhân quyền. Do sự quan trọng của nghiên cứu trong việc khám phá ra các kiến thức giúp cho sự hiểu biết về xã hội, bài viết này trình bày các điểm chính yếu liên quan đến phương pháp nghiên cứu xã hội học. Tuy có những quan niệm khác nhau về đối tượng nghiên cứu của xã hội học, về cách tiếp cận, song giữa các nhà xã hội học trong thời kỳ này đều có ít nhiều điểm chung là lý luận xã hội học phải là những kết luận được rút ra trên cơ sở các
16 chứng cứ hợp lý, đúng đắn và các chứng cứ đó phải được thu thập từ thực tế xã hội, nghĩa là cần phải có các nghiên cứu thực nghiệm. Vấn đề này được xem xét một cách đầy đủ từ đầu thế kỷ XX trở lại đây. Những công trình, những tác phẩm được xuất bản ở phương Tây về các vấn đề của nghiên cứu xã hội học là những đóng góp rất lớn cho sự phát triển của xã hội học nói chung và cho các phương pháp nghiên cứu xã hội học nói riêng. Những đóng góp đó được thể hiện không chỉ trong việc trình bày các đặc tính chung của nghiên cứu xã hội học, không chỉ ở việc trình bày hàng loạt phương pháp kỹ thuật thu thập thông tin cụ thể mà còn thể hiện trong việc trình bày được những vấn đề ứng dụng các phương pháp toán học, nhất là ứng dụng toán thống kê trong các điều tra xã hội học mang tính định lượng có quy mô lớn. Ở đây, cũng cần nhấn mạnh những đóng góp rất lớn của các công trình là việc hình thành một cách khoa học rất nhiều loại thang đo khác nhau được coi như những phương tiện quan trọng để đo lường các hiện tượng xã hội và các lĩnh vực xã hội khác nhau. Một vấn đề nữa, không thể không thừa nhận là việc trình bày vấn đề về cách thức tổ chức các cuộc nghiên cứu xã hội học thực nghiệm, đặc biệt là vấn đề thu thập thông tin, việc tuyển chọn, chuẩn bị và các công việc cần làm khác với các điều tra viên, giám sát viên… Đối với nước ta, việc trình bày một cách lý luận về phương pháp nghiên cứu xã hội học còn nhiều hạn chế. Tuy nhiên, do nhu cầu phát triển của xã hội học và thực tế xã hội trong điều kiện kinh tế thị trường mở cửa, do nhu cầu của nhà quản lý về các thông tin xã hội, các cuộc điều tra xã hội học hoặc các cuộc điều tra có sử dụng các phương pháp xã hội học đã được thực hiện ở nhiều nơi từ nhiều cơ quan nghiên cứu và các trường đại học khác nhau. Đây là cơ sở cho việc tạo ra và phát triển về môn học Điều tra xã hội học ở nước ta trong giai đoạn hiện nay và tương lai
17 CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 1 1. Giải thích khái niệm điều tra xã hội học. 2. Giải thích đối tượng của điều tra xã hội học. 3. Điều tra xã hội học có những chức năng gì ? Phân tích ý nghĩa của nó.
18 CHƯƠNG 2. CÁC GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA XÃ HỘI HỌC Giới thiệu Nghiên cứu xã hội học là một quá trình nhận thức đặc biệt, được thực hiện trong một thời gian nhất định với nhiều giai đoạn khác nhau: công việc chuẩn bị, điền dã thu thập thông tin, xử lý kết quả và viết báo cáo khái quát kết quả và được thực hiện trong những thời kỳ khác nhau. Như vậy, phụ thuộc vào yêu cầu của các nhiệm vụ cần được giải quyết, một cuộc nghiên cứu xã hội học có thể được thực hiện theo các giai đoạn và các bước khác nhau. Bất cứ một cuộc điều tra nghiên cứu nào cũng đều có một trình tự chung và qua các bước được hoạch định sẵn. Nhìn chung, đối với một cuộc điều tra XHH trải qua 3 giai đoạn chính: chuẩn bị điều tra; tiến hành điều tra; xử lý kết quả điều tra. Mục tiêu - Giải thích được quy trình của một cuộc điều tra xã hội học; phân tích được những vấn đề cơ bản của điều tra xã hội học như : đặt tên đề tài, xác định mục đích, nhiệm vụ, xây dựng giả thuyết nghiên cứu, mô hình và thao tác lý luận. - Thực hành thành thạo được trọn vẹn một cuộc điều tra xã hội học; xây dựng thành thạo phiếu hỏi; hoàn thiện được các mẫu điều tra. - Sử dụng số liệu điều tra theo đúng quy định đạo đức trong nghiên cứu công tác xã hội. Nội dung chính 1. Giai đoạn chuẩn bị điều tra (1, 2) Trong giai đoạn này người nghiên cứu cần xác định rõ vấn đề nghiên cứu cụ thể và có các phương án điều tra. Đối với những cuộc điều tra uy mô lớn có liên quan đến nhiều ngành, nhiều lĩnh vực thì việc xây dựng phương án điều tra cần có sự thảo luận, bàn bạc thống nhất và phải được các cấp thảm quyền phê duyệt.
19 1.1. Xác định vấn đề nghiên cứu và đặt tên đề tài Bất kỳ một hiện tượng kinh tế xã hội nào cũng có thể được quan sát, xem xét, nghiên cứu trên nhiều mặt, nhiều khía cạnh và nhiều góc độ. Ở mỗi mặt, mỗi khía cạnh đều có những kết luận khác nhau và phục vụ cho một mục đích cụ thể. Vì vậy , trước khi tiến hành điều tra, cần xác định rõ cuộc điều tra để tìm hiểu vấn đề gì, phục vụ yêu cầu nghiên cứu nào. Đó chính là việc xác định vấn đề và mục đích của cuộc điều tra. Khi lựa chọn đề tài nghiên cứu, đặc biệt là các đề tài có tính thực tiễn cần tham khảo một số nguyên tắc sau để đảm bảo tính khả thi: - Phải tạo được sự quan tâm: đó có thể là vấn đề mà xã hội đang quan tâm, hay của nhà nghiên cứu hay nhà tài trợ. Chỉ có vấn đề nào thu hút được sự quan tâm, sự chú ý của người nghiên cứu, thì vấn đề đó mới được nhà nghiên cứu để tâm, ra sức tìm hiểu, nhận thức và tìm hướng giải quyết, và như vậy nghiên cứu mới có hiệu quả. - Hai là, phải có tính cấp bách: tức là những vấn đề nổi cộm, có tính thời sự và cần phải giải quyết ngay. - Ba là, phải có tính hữu dụng - Phải có tính khả thi - Tính độc đáo của đề tài - Tính đến khả năng của nhà nghiên cứu: trình độ, khả năng về nguồn lực…. Xác định đề tài cũng cần thiết phải trả lời các câu hỏi: “ Nghiên cứu cái gi?” và “ Nghiên cứu ai?” Vấn đề nghiên cứu sẽ được cụ thể hóa thông qua tên đề tài nghiên cứu: Tên đề tài cần nêu một cách vắn tắt thể hiện được nội dung của cuộc nghiên cứu. Tên đề tài phải có được hai ý đối tượng nghiên cứu và khách thể nghiên cứu nếu thiếu một trong hai ý trên sẽ rất khó khăn cho việc thu thập thông tin sau này.