Giáo trình Giáo dục hành vi văn hóa cho trẻ em: Phần 2 - PGS.TS, Nguyễn Ánh Tuyết

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:46

Thêm vào BST

Báo xấu

576
lượt xem 115
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung Phần 2 của cuốn Giáo trình Giáo dục hành vi văn hóa cho trẻ em gồm 2 chương cuối, kết luận và phần phụ lục giới thiệu đến người học các kiến thức cơ bản về: phương pháp giáo dục hành vi văn hóa cho trẻ dưới 6 tuổi, giáo dục hành vi văn hóa cho trẻ đặc biệt.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Giáo dục hành vi văn hóa cho trẻ em: Phần 2 - PGS.TS, Nguyễn Ánh Tuyết

Ch−¬ng 4 Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ d−íi 6 tuæi Môc ®Ých gi¸o dôc cã thËt ®óng h−íng, néi dung gi¸o dôc cã thËt phong phó, nh−ng kh«ng cã ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc khoa häc th× hiÖu qu¶ gi¸o dôc sÏ rÊt thÊp, thËm chÝ nhiÒu khi thÊt b¹i. §iÒu ®ã kh«ng chØ lµ kinh nghiÖm mµ lµ kh¸i qu¸t khoa häc trong sù nghiÖp gi¸o dôc trÎ em. Gi¸o dôc c¸ch øng xö cã v¨n ho¸ cho trÎ nhá còng kh«ng n»m ngoµi quy luËt ®ã, do vËy viÖc t×m kiÕm ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc khoa häc ®Ó h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn hÖ thèng hµnh vi v¨n ho¸ ë trÎ lµ ®iÒu mµ c¸c nhµ t©m lý häc, gi¸o dôc häc ®· dµy c«ng nghiªn cøu hµng tr¨m n¨m tr−íc, ®Õn nay vÉn cßn lµ vÊn ®Ò nghiªn cøu mang tÝnh thêi sù vµ ngµy cµng trë thµnh yªu cÇu bøc b¸ch cña x· héi. Do ®ã viÖc ch−a hoµn h¶o cña hÖ thèng ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ em, nhÊt lµ ®èi víi trÎ nhá ®−îc tr×nh bµy sau ®©y lµ ®iÒu cã thÓ chÊp nhËn. Tuy vËy, trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay tr−íc yªu cÇu cña viÖc x©y dùng mét ®Êt n−íc ®éc lËp, tù do, mét x· héi c«ng b»ng vµ v¨n minh, tr−íc nhu cÇu ph¸t triÓn cña trÎ em trong thêi hiÖn ®¹i, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng nghiªn cøu ®Ó t×m cho ra c¸c ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc vÒ nhiÒu mÆt, ë ®©y lµ gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ em thÝch hîp trong t×nh h×nh míi. Sau ®©y lµ hÖ thèng ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ em cßn ®ang ë tuæi MÇm non (d−íi 6 tuæi). 4.1. Ph−¬ng ph¸p dïng t×nh c¶m ®Ó gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ §iÓm næi bËt trong ®êi sèng t×nh c¶m cña trÎ nhá lµ sù ph¸t triÓn m·nh liÖt cña nh÷ng xóc c¶m vµ chÝnh nh÷ng xóc c¶m nµy l¹i cã søc chi phèi lín lao ®èi víi c¸c ho¹t ®éng t©m lý cña trÎ. TrÎ nhá tiÕp nhËn t×nh c¶m tõ ng−êi kh¸c rÊt nh¹y, ®ång thêi ®¸p øng l¹i b»ng t×nh c¶m cña m×nh ®èi víi hä còng rÊt nhanh. Nãi c¸ch kh¸c, trÎ cã nhu cÇu ®−îc yªu th−¬ng vµ còng dÔ yªu th−¬ng l¹i mäi ng−êi. ChÝnh v× vËy, nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc ®Õn trÎ, nhÊt lµ gi¸o dôc ®¹o ®øc, gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ tr−íc hÕt ph¶i b»ng con ®−êng t×nh c¶m. Th«ng qua t×nh c¶m, ng−êi lín cã thÓ gîi lªn ë trÎ nh÷ng suy nghÜ tèt lµnh, nh÷ng hµnh vi ®Ñp ®Ï ®èi víi xung quanh, nhÊt lµ ®èi víi con ng−êi. NhiÒu kinh nghiÖm thµnh c«ng còng nh− thÊt b¹i trong viÖc gi¸o dôc trÎ nhá ®· cho thÊy nÕu chØ dïng lý lÏ hay dïng mÖnh lÖnh ®Òu kh«ng cã t¸c dông tÝch cùc vµ hÇu hÕt lµ thÊt b¹i vµ thÊt b¹i cay ®¾ng. Ph−¬ng ph¸p dïng t×nh c¶m trong gi¸o dôc ®¹o ®øc, gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ ®−îc diÔn ra theo hai chiÒu : ChiÒu thø nhÊt lµ b»ng t×nh yeu th−¬ng, g¾n bã cña m×nh, ng−êi lín hÕt lßng ch¨m sãc, d¹y dç, b¶o ban trÎ em. ChiÒu ng−îc l¹i lµ t¹o ra nh÷ng t×nh huèng ®Ó trÎ cã c¬ héi ®¸p l¹i t×nh c¶m cña ng−êi lín b»ng nh÷ng hµnh vi quan t©m, ch¨m sãc l¹i ng−êi lín. Nh− vËy lµ ®øa trÎ võa ®−îc ng−êi kh¸c th−¬ng yªu l¹i võa biÕt yªu th−¬ng ng−êi kh¸c, cã 67
nghÜa lµ võa biÕt "nhËn" l¹i võa biÕt "cho". §ã míi lµ th¸i ®é ®¹o ®øc tèt ®Ñp cÇn cã ë mçi ng−êi. §iÒu cÇn l−u ý lµ khi sö dông ph−¬ng ph¸p dïng t×nh c¶m nÕu chØ lÖch vÒ mét chiÒu th× sÏ khã h×nh thµnh nªn ë trÎ nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc tèt ®Ñp còng nh− nh÷ng hµnh vi cã v¨n ho¸. Hai chiÒu thuËn vµ ng−îc cña ph−¬ng ph¸p dïng t×nh c¶m ®Ó gi¸o dôc ®¹o ®øc, gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ ®−îc xem xÐt nh− sau : 4.1.1. TrÎ tiÕp nhËn t×nh c¶m cña ng−êi xung quanh §èi víi trÎ nhá ng−êi lín cÇn tá nh÷ng cö chØ g¾n bã, sù quan t©m ch¨m sãc, nh÷ng lêi nãi ©u yÕm víi tÊm lßng thùc sù yªu th−¬ng chóng. §iÒu ®ã sÏ ch¹m ngay ®Õn sîi d©y t×nh c¶m vèn rÊt nh¹y c¶m cña trÎ lµm cho trÎ tin yªu ng−êi lín vµ dÔ nghe theo hä, nghÜa lµ b»ng t×nh c¶m, chóng ta cã thÓ "khiÕn" ®−îc trÎ theo m×nh. NhiÒu bËc cha mÑ, nhiÒu c« gi¸o b»ng tÊm lßng th−¬ng yªu ®· gi¸o dôc trÎ em lµm theo nh÷ng ®iÒu hay lÏ ph¶i ®Ó thµnh nh÷ng ng−êi tèt. H¬n n÷a còng b»ng tÊm lßng yªu th−¬ng ch©n thµnh mµ nhiÒu ng−êi ®· c¶m ho¸ ®−îc nh÷ng em bÐ h− háng thµnh ng−êi tö tÕ. §−îc yªu th−¬ng lµ niÒm h¹nh phóc kh«ng cã g× s¸nh b»ng ®èi víi trÎ nhá, ng−îc l¹i sù ghÐt bá lµ mçi bÊt h¹nh lín lao mµ ®øa trÎ ph¶i chÞu ®ùng rÊt nÆng nÒ. NÕu trÎ em kh«ng ®−îc ng−êi lín th−¬ng yªu th× ®õng hßng chóng nghe theo lêi d¹y b¶o cña hä. Mét ®øa trÎ bÞ ghÐt bá th−êng l¹nh lïng víi nh÷ng ng−êi xung quanh vµ trë nªn khã d¹y råi dÔ biÕn thµnh kÎ h− háng. Thùc tÕ ®· cho ta chøng kiÕn nhiÒu tr−êng hîp th−¬ng t©m nh− vËy. NhiÒu em bÐ bÞ cha mÑ bá r¬i hay bÞ ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn, míi lªn n¨m, lªn s¸u, chóng ®· trèn khái nhµ vµ trë thµnh nh÷ng trÎ em lang thang c¬ nhì, th−êng cã th¸i ®é ®èi phã víi mäi ng−êi trong x· héi. Chóng mÊt hÕt niÒm tin ë con ng−êi kÓ c¶ b¶n th©n vµ lóc ®ã chóng hµnh ®éng bÊt chÊp c¶ lÏ ph¶i vµ t×nh ng−êi. Sau nµy nh÷ng hµnh vi trém c¾p, lõa ®¶o dÔ dµng ®−îc chóng tiÕp nhËn vµ nh− vËy kh«ng thÓ h×nh thµnh ë chóng nh÷ng hµnh vi ®−îc gäi lµ v¨n ho¸, hµnh vi cña chóng chØ cã thÓ gäi lµ v« v¨n ho¸ còng lµ nhÑ, hµnh vi cña chóng lµ "phi x· héi", vµ ®ã lµ ®iÒu kiÖn ®Ó chóng dÔ dµng gia nhËp x· héi ®en. Ngay trong c¸c gia ®×nh b×nh th−êng, sù ghÎ l¹nh cïng víi sù m¾ng má, qu¸t th¸o víi nhiÒu mÖnh lÖnh cña ng−êi lín còng lµm cho trÎ em trë nªn −¬ng b−íng, do ®ã rÊt khã h×nh thµnh ë nã nh÷ng hµnh vi mµ ng−êi lín mong muèn. Cã thÓ nãi lßng yªu th−¬ng lµ mãn quµ quý gi¸ nhÊt ®èi víi trÎ vµ ®ã còng lµ mét ®iÒu kiÖn ®Ó d¹y trÎ nªn ng−êi. 4.1.2. TrÎ ®¸p l¹i t×nh c¶m ®èi víi ng−êi xung quanh T×nh yªu th−¬ng cña ng−êi lín dµnh cho trÎ ®−îc coi lµ mét ®iÒu kiÖn, h¬n thÕ n÷a lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt gióp trÎ trë nªn ng−êi tö tÕ víi nh÷ng hµnh vi ®¹o ®øc, nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ tèt ®Ñp. Nh−ng nÕu trÎ chØ biÕt nhËn t×nh c¶m, sù ch¨m sãc tõ phÝa ng−êi lín mµ kh«ng ®¸p l¹i b»ng t×nh c¶m cña m×nh th× vÉn ch−a thÓ h×nh thµnh nªn ë chóng nh÷ng ®iÒu tèt lµnh nh− mong muèn. Trong thùc tÕ ë nhiÒu gia ®×nh th«ng th−êng ng−êi lín nhÊt lµ c¸c bËc cha mÑ l¹i chØ biÕt thùc hiÖn chiÒu thø nhÊt cña ph−¬ng ph¸p dïng t×nh c¶m ®Ó gi¸o dôc con c¸i, mµ quªn ®i chiÒu thø hai, lµ sù ®¸p l¹i b»ng t×nh c¶m cña chÝnh trÎ em ®èi víi ng−êi 68
lín. Hä hÕt lßng th−¬ng yªu con c¸i mµ kh«ng hÒ ®ßi hái trÎ quan t©m ch¨m sãc l¹i ng−êi lín. Mét ®øa trÎ chØ biÕt nhËn sù th−¬ng yªu, c−ng chiÒu n¬i ng−êi lín mµ kh«ng hÒ quan t©m ®Õn ng−êi kh¸c dÔ trë nªn Ých kû vµ nh− vËy lµ v« h×nh chung chóng ta ®· t¹o ra ë trÎ mét nÐt ®¹o ®øc xÊu − tÝnh Ých kû, chØ biÕt cã m×nh, sèng thê ¬ víi mäi ng−êi. Nh− thÕ th× lµm sao cã thÓ h×nh thµnh nªn ë chóng nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ mµ thµnh phÇn c¬ b¶n bªn trong lµ lßng nh©n ¸i ®−îc. Do ®ã trong cuéc sèng h»ng ngµy, ng−êi lín nªn khuyÕn khÝch nh÷ng hµnh vi cña trÎ quan t©m ch¨m sãc ®Õn ng−êi lín, tr−íc hÕt lµ ng−êi lín trong gia ®×nh. CÇn t¹o t×nh huèng ®Ó trÎ cã c¬ héi lµm nh÷ng viÖc gióp ®ì ng−êi lín nh− khi ®i lµm vÒ muèn trÎ dän nhµ cho gän gµng hay khi ®au bông yªu cÇu trÎ lÊy dÇu xoa hoÆc ¨n c¬m xong muèn trÎ lÊy t¨m cho «ng bµ... Nh÷ng viÖc ®ã tuy lµ nhá nhÆt, kÕt qu¶ kh«ng lµ bao, thËm chÝ trÎ cßn lµm sai mµ ng−êi lín ph¶i lµm l¹i tõ ®Çu, nh−ng thµnh c«ng lín lao lµ chóng ta ®· gi¸o dôc trÎ biÕt quan t©m ®Õn ng−êi kh¸c b»ng nh÷ng hµnh vi tuy ®¬n gi¶n nh−ng mang ®Ëm t×nh ng−êi vµ rÊt cã v¨n ho¸. Trong viÖc gi¸o dôc trÎ em ë løa tuæi MÇm non, ph−¬ng ph¸p dïng t×nh c¶m ®−îc coi lµ ph−¬ng ph¸p chñ ®¹o, xuyªn suèt qu¸ tr×nh h×nh thµnh hÖ thèng th¸i ®é vµ hµnh vi øng xö cã v¨n ho¸ cho trÎ. V× ngay trong b¶n th©n ph−¬ng ph¸p nµy ®· chøa ®ùng c¶ mét néi dung s©u s¾c cña gi¸o dôc ®¹o ®øc, ®ã chÝnh lµ lßng nh©n ¸i, cèt lâi bªn trong cña hµnh vi v¨n ho¸. 4.2. Ph−¬ng ph¸p dïng t¸c phÈm nghÖ thuËt Trong viÖc gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ, ph−¬ng ph¸p dïng nh÷ng t¸c phÈm nghÖ thuËt sÏ ®em l¹i nh÷ng hiÖu qu¶ to lín, bëi nh÷ng t¸c phÈm nghÖ thuËt ®−îc nghÖ sÜ s¸ng t¹o ra chñ yÕu lµ theo quy luËt cña t×nh c¶m. §Æc ®iÓm cña nh÷ng t¸c phÈm nghÖ thuËt lµ giµu h×nh t−îng, sinh ®éng, dÔ gîi c¶m, ®−îc con ng−êi c¶m thô mét c¸ch trùc tiÕp, tr−íc hÕt lµ th«ng qua c¶m tÝnh råi míi ®Õn lý tÝnh. ChÝnh v× vËy mµ nghÖ thuËt rÊt gÇn víi tuæi th¬, cã thÓ nãi nghÖ thuËt vµ tuæi th¬ lµ hai ng−êi b¹n ®ång hµnh. Kh«ng thÓ h×nh dung ®−îc cuéc sèng cña trÎ em l¹i v¾ng bãng nh÷ng t¸c phÈm nghÖ thuËt còng nh− ng−êi nghÖ sÜ l¹i thiÕu mét t©m hån trong s¸ng, ch©n thùc, trÎ trung, hån nhiªn. Danh ho¹ thÕ giíi næi tiÕng Picatx« lóc sinh thêi ®· nãi : "CÇn ph¶i tèn rÊt nhiÒu thêi gian ®Ó trë thµnh trÎ th¬". §ã chÝnh lµ lý do khiÕn trÎ em yªu thÝch nghÖ thuËt, chóng ®Õn víi nghÖ thuËt thËt tù nhiªn nh− ®Õn víi chÝnh m×nh vËy. Qu¶ thËt, t¸c phÈm nghÖ thuËt cã t¸c ®éng v« cïng m¹nh mÏ ®Õn ®êi sèng tinh thÇn cña biÕt bao em nhá. Nh÷ng bµi th¬, c©u chuyÖn, ®iÖu nh¹c, bøc tranh... b»ng søc truyÒn c¶m m·nh liÖt cña m×nh ®· ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên ®Ñp ®Ï, s©u ®Ëm trong t©m hån trÎ th¬. Trong gi¸o dôc ®¹o ®øc, gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ nh÷ng lêi r¨n d¹y dï ®−îc nh¾c ®i nh¾c l¹i nhiÒu lÇn cña ng−êi cã uy tÝn nhÊt còng khã gîi nªn nh÷ng xóc c¶m tÝch cùc ë trÎ em gióp cho nã cã th¸i ®é vµ hµnh vi øng xö tèt ®Ñp ®èi víi con ng−êi vµ cuéc sèng xung quanh, nh−ng mét t¸c phÈm nghÖ thuËt th× lµm ®−îc ®iÒu ®ã mét c¸ch dÔ dµng. NghÖ thuËt t¸c ®éng ®Õn trÎ th¬ th«ng qua nhiÒu lo¹i h×nh, d−íi ®©y lµ mét sè lo¹i h×nh chñ yÕu mµ trÎ th¬ thùc sù yªu thÝch : 69
4.2.1. ¢m nh¹c ¢m nh¹c lµ mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt g¾n bã hÕt søc mËt thiÕt víi cuéc sèng cña mçi ng−êi kÓ tõ khi lät lßng mÑ cho ®Õn khi tõ gi· câi ®êi. Theo quan s¸t cña nhiÒu ng−êi th× hÇu nh− ®øa trÎ nµo còng −a thÝch ©m nh¹c. Qu¶ thËt ©m nh¹c nh− mét mãn ¨n tinh thÇn ®èi víi trÎ em mµ thiÕu nã c¸c ch¸u nhá chØ cßn lµ nh÷ng b«ng hoa kh« hÐo. Nh÷ng giai ®iÖu trÇm bæng, nh÷ng tiÕt tÊu nhÞp nhµng ®−a trÎ em vµo thÕ giíi cña c¸i ®Ñp. Nhµ v¨n næi tiÕng Nga M. Gorki ®· nhËn xÐt : "¢m nh¹c t¸c ®éng mét c¸ch kú diÖu ®Õn tËn ®¸y lßng. Nã kh¸m ph¸ ra c¸i phÈm chÊt cao quý nhÊt ë con ng−êi". Râ rµng nh÷ng ©m thanh cã tæ chøc chÆt chÏ cña ©m nh¹c cïng nh÷ng ca tõ giµu h×nh t−îng, gîi c¶m ®· t¹o nªn nh÷ng khóc ca hÊp dÉn mµ khi h¸t lªn ®øa trÎ nh− muèn v−¬n tíi nh÷ng g× t−¬i s¸ng ®¸ng yªu vµ muèn trót bá nh÷ng g× xÊu xa ®¸ng ghÐt. §ã chÝnh lµ ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc tuyÖt vêi vÒ nhiÒu mÆt cho thÕ hÖ trÎ. §èi víi gi¸o dôc mÇm non, nh÷ng khóc ca nhá nh¾n, gän gµng nh−ng l¹i cã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn t©m hån trÎ th¬, nh− : Bµi MÑ yªu kh«ng nµo cña nh¹c sÜ Lª Xu©n Thä, ©m nh¹c vµ lêi ca méc m¹c, gi¶n dÞ, dÔ th−¬ng mµ còng dÔ nhí, ®ã lµ lêi nh¾c nhë cña ng−êi lín b»ng giai ®iÖu ©u yÕm, nhÑ nhµng ®èi víi mét em bÐ nhá : "Con cß bÐ bÐ/ Nã ®Ëu cµnh tre/ §i kh«ng hái mÑ/ BiÕt ®i ®»ng nµo ?/ Khi ®i em hái/ Khi vÒ em chµo/ MiÖng em chóm chÝm/ MÑ yªu kh«ng nµo!". Bµi Con chim vµnh khuyªn cña nh¹c sÜ Hoµng V©n cho ta h×nh dung ®−îc nh÷ng em bÐ võa xinh võa ngoan, biÕt gäi d¹, b¶o v©ng, biÕt chµo hái niÒm në nh÷ng ng−êi xung quanh. ¢m nh¹c vµ ca tõ hoµ quyÖn víi nhau b»ng giai ®iÖu hay vµ lêi ca ®Ñp : "Cã con chim vµnh khuyªn nhá d¸ng tr«ng thËt ngoan ngo·n qu¸/ Gäi d¹ b¶o v©ng, lÔ phÐp ngoan nhÊt nhµ/ Chim gÆp b¸c chµo mµo, "chµo b¸c"!/ Chim gÆp c« s¬n ca, "chµo c«!"/ Chim gÆp anh chÝch choÌ, "chµo anh"!/ Chim gÆp chÞ s¸o n©u, " chµo chÞ" ?". Chïm bµi h¸t Bµ Cßng ®i chî, g¸nh g¸nh gång gång, C¸i cß ®i ®ãn c¬n m−a, Bèng b×nh bèng bang, RÒnh rÒnh rµng rµng... lµ nh÷ng khóc ®ång dao cæ ®· ®−îc nh¹c sÜ Ph¹m Tuyªn phæ nh¹c : "Bµ Cßng ®i chî trêi m−a/ C¸i t«m c¸i tÐp ®i ®−a bµ Cßng/ §−a bµ ®Õn qu·ng ®−êng cong/ §−a bµ vÒ tËn ngâ trong nhµ bµ/ TiÒn bµ trong tói r¬i ra/ TÐp t«m nhÆt ®−îc tr¶ bµ mua rau" hay "G¸nh g¸nh gång gång/ Ta ch¹y cho nhanh/ VÒ x©y nhµ bÕp/ NÊu nåi c¬m nÕp/ Chia ra n¨m phÇn/ Mét phÇn cho mÑ/ Mét phÇn cho cha/ Mét phÇn cho bµ/ Mét phÇn cho chÞ/ Mét phÇn cho anh", cßn b¶n th©n m×nh th× kh«ng cã phÇn nµo c¶!. Néi dung nh÷ng khóc ®ång dao cæ ®· lµ nh÷ng bµi häc vÒ c¸ch øng xö cña trÎ em víi mäi ng−êi b»ng nh÷ng tÊm lßng th¬m th¶o vµ nh÷ng hµnh vi cao ®Ñp. Nay l¹i ®−îc nh¹c sÜ thæi vµo ®ã mét luång giã míi cña cuéc sèng trÎ em ngµy h«m nay víi giai ®iÖu vui t−¬i, tiÕt tÊu s«i næi dÔ l¾ng s©u vµo t©m hån trÎ em. NhiÒu bµi h¸t ca ngîi con ng−êi cã cö chØ, hµnh vi cao th−îng v× mäi ng−êi, bªn c¹nh còng cã nh÷ng bµi h¸t hµi h−íc chÕ diÔu nh÷ng thãi h− tËt xÊu ®Òu ®−îc trÎ em tiÕp nhËn mét c¸ch dÔ dµng. Nhê ®ã trÎ cã thÓ häc ®−îc c¸i hay c¸i ®Ñp vµ tõ bá c¸i xÊu c¸i h− mét c¸ch nhÑ nhµng. Thùc tiÔn gi¸o dôc mÇm non ®· x¸c nhËn r»ng ©m nh¹c lµ mét ph−¬ng tiÖn kú diÖu, rÊt thÝch hîp ®èi víi viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc − thÈm mü lµ nh÷ng thµnh phÇn c¬ b¶n h×nh thµnh nªn hÖ thèng hµnh vi v¨n ho¸ cña c¸c ch¸u nhá. 70
4.2.2. Th¬ ca Th¬ ca lµ tinh hoa cña ng«n ng÷, lµ kÕt tinh vÎ ®Ñp cña tiÕng mÑ ®Î, lµ s¶n phÈm trÝ tuÖ vµ t×nh c¶m cña nhiÒu thÕ hÖ nèi tiÕp nhau. BiÕt bao ®iÒu cña cuéc sèng ®−îc diÔn ®¹t mét c¸ch uyÓn chuyÓn, giµu nh¹c ®iÖu, vÇn ®iÖu víi nh÷ng h×nh t−îng lung linh trong nh÷ng c©u ca dao, nh÷ng vÇn th¬ hay, lµm n¶y sinh ë con ng−êi nh÷ng t×nh c¶m ®Ñp ®Ï, nh÷ng −íc m¬ trong s¸ng. Riªng ®èi víi trÎ em th× th¬ ca lµ nguån dinh d−ìng tinh thÇn hÕt søc phong phó. Th¬ ca kh«ng chØ gieo vµo lßng con trÎ tiÕng nãi d©n téc mµ cßn ¸nh lªn vÎ ®Ñp cña t©m hån ViÖt Nam, thiªn nhiªn ViÖt Nam. Trong nÒn th¬ ca nãi chung cã mét m¶ng dµnh riªng cho trÎ em mµ khi s¸ng t¸c nhµ th¬ ®· ho¸ th©n vµo trÎ em ®Ó cã c¸ch nh×n, c¸ch nghÜ, c¸ch c¶m cña c¸c em vÒ con ng−êi vµ sù vËt xung quanh, nªn nh÷ng bµi th¬ ®ã ®èi víi trÎ em rÊt gÇn gòi, dÔ nhí, dÔ thuéc, ®ã lµ mãn quµ kh«ng thÓ thiÕu ®−îc dµnh cho tuæi th¬. Trong viÖc gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ, ph−¬ng tiÖn dÔ sö dông nhÊt ®ã lµ th¬ ca. NhiÒu bµi th¬, nhiÒu c©u ca dao nªu lªn nh÷ng g−¬ng tèt hoÆc chÕ diÔu nh÷ng hµnh vi xÊu mµ khi ®äc lªn trÎ em dÔ liªn hÖ víi b¶n th©n m×nh. Nh÷ng bµi th¬ hay lµm rung ®éng t©m hån trÎ em, nh− bµi Giã tõ tay mÑ (cña nhµ th¬ V−¬ng Träng) nãi lªn tÊm lßng con trÎ biÕt ¬n ng−êi mÑ ®· qu¹t m¸t cho m×nh ngñ ngon giÊc trong nh÷ng ®ªm hÌ nãng bøc, bµi Anh ®om ®ãm (cña nhµ th¬ Vâ Qu¶ng), anh tù nhËn m×nh lµ ng−êi g¸c ®ªm cÇm ®Ìn ®i kh¾p mäi n¬i n©ng niu tõng giÊc ngñ cho mäi ng−êi (chim cß...), bµi Chó bß t×m b¹n (cña nhµ th¬ Ph¹m Hæ), chó rÊt quý b¹n vµ rÊt thÝch gÆp b¹n nªn khi thÊy bãng m×nh d−íi n−íc th× rÊt vui mõng, v× cø ngì lµ b¹n ®Õn, bµi ChiÕc xe lu (cña nhµ th¬ TrÇn Nguyªn §µo) rÊt cÇn mÉn lao ®éng... §Æc biÖt, nh÷ng bµi th¬ cña nhµ th¬ TrÇn §¨ng Khoa viÕt khi cßn ë tuæi Êu th¬, nh− bµi §¸nh thøc trÇu, h¸i trÇu cho bµ nh−ng ph¶i xin phÐp ®µng hoµng vµ sî trÇu ®au nªn em h¸i rÊt nhÑ, bµi Khi mÑ v¾ng nhµ em lµm mäi viÖc nµo luéc khoai, gi· g¹o, thæi c¬m, nhæ cá, quÐt s©n... ®Ó khi vÒ mÑ thÊy vui lßng, lµm ®−îc nhiÒu viÖc thÕ mµ vÉn thÊy m×nh ch−a ngoan v× nghÜ ®Õn c«ng lao nu«i d−ìng cña mÑ, bµi H¹t g¹o lµng ta, nãi lªn lßng quý träng h¹t g¹o vµ ng−êi lµm ra nã v× trong ®ã cã b·o th¸ng b¶y, cã m−a th¸ng ba, cã giät må h«i sa, bµi Sao kh«ng vÒ Vµng ¬i! lµ tiÕng khãc cña Khoa v× con chã th©n yªu cña m×nh bá ch¹y kh«ng vÒ khi nghe bom Mü næ, v.v vµ v.v...Cã thÓ coi ®ã lµ ph−¬ng tiÖn nhiÖm mµu gi¸o dôc lßng nh©n ¸i vµ hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ em ®¹t hiÖu qu¶ cao. Bªn c¹nh th¬ ca cßn cã ®ång dao, lµ nh÷ng c©u vÌ ng¾n gän cã vÇn ®iÖu, nhÞp ®iÖu râ rµng ®−îc trÎ em thÝch vµ h¸t trong khi ch¬i, ru em hay trong sinh ho¹t chung víi b¹n bÌ. §ång dao cã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®èi víi trÎ em, tr−íc hÕt lµ nã gi¸o dôc th¸i ®é v¨n ho¸ ®èi víi hai mèi quan hÖ chñ yÕu cña con ng−êi : Con ng−êi víi thiªn nhiªn vµ con ng−êi víi con ng−êi. §ång dao gi¸o dôc trÎ em t×nh yªu ®èi víi thiªn nhiªn, gîi lªn ë c¸c em nhá t×nh yªu hån nhiªn ®èi víi con ong, c¸i kiÕn, con cß, c¸i v¹c, con tr©u con nghÐ, c©y cá, chim mu«ng... §Æc biÖt ®ång dao cã t¸c dông tÝch cùc trong viÖc gi¸o dôc lßng nh©n ¸i, gîi nªn ë trÎ t×nh yªu ®èi víi «ng bµ, cha mÑ, bµ con xãm lµng, ®ång c¶m víi nh÷ng ng−êi cã c¶nh 71
ngé Ðo le, s½n lßng gióp ®ì nh÷ng ng−êi nghÌo khæ, tµn tËt. Cã thÓ coi ®ång dao lµ nh÷ng bµi häc ®¹o ®øc nhÑ nhµng vµ hÊp dÉn ®èi víi trÎ nhá. 4.2.3. T¹o h×nh T¹o h×nh lµ mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt thËt sù hÊp dÉn ®èi víi trÎ em. Cã thÓ nãi kh«ng cã em bÐ nµo l¹i kh«ng thÝch nh÷ng bøc tranh, bøc t−îng ®Ñp. §ã lµ biÓu hiÖn tËp trung vÎ ®Ñp cña cuéc sèng quanh ta, ®−îc ng−êi nghÖ sÜ ch¾t läc vµ thÓ hiÖn mét c¸ch tinh tÕ trong t¸c phÈm. Xem tranh, t−îng ®Ñp gióp h×nh thµnh trong t©m hån trÎ nh÷ng t×nh c¶m thiÕt tha ®èi víi thiªn nhiªn vµ con ng−êi. Ngoµi ra cßn cã nh÷ng bøc tranh biÕm ho¹ phª ph¸n nh÷ng thãi h− tËt xÊu (nh− thãi l−êi biÕng, kiªu c¨ng, tham lam, Ých kû...) mµ ng−êi xem nhiÒu khi ph¶i xÊu hæ v× "cã tËt giËt m×nh". §Æc biÖt trÎ rÊt thÝch tù vÏ, nÆn nh÷ng thø mµ m×nh thÝch : con ng−êi, con vËt, hoa l¸, chim mu«ng... Chóng ta th−êng b¾t gÆp nh÷ng "ho¹ sÜ" tÝ hon say s−a ngåi vÏ h»ng giê. Chóng vÏ la liÖt kh¾p mäi n¬i : trªn giÊy, trªn b¶ng, trªn s©n, trªn t−êng... vµ vÏ b»ng bÊt cø ph−¬ng tiÖn nµo : b»ng phÊn, b»ng lâi than, b»ng bót bi, bót s¸p, bót ch×, thËm chÝ b»ng mÈu g¹ch. Tranh trÎ vÏ kh«ng gièng víi tranh cña ng−êi lín nh−ng kh«ng kÐm phÇn phong phó : con ng−êi, ®éng vËt, hoa l¸, cá c©y, tr¨ng sao, « t«, xe m¸y, tµu thuû, m¸y bay... Mçi bøc tranh th−êng chøa ®ùng mét néi dung, thËm chÝ lµ mét c©u chuyÖn, nh− : chÞ dÉn em ®i ch¬i ; em bÐ ®i ch¬i kh«ng xin phÐp mÑ nªn l¹c ®−êng vµ gÆp thó d÷ ; b¹n thá ®−îc b¸c gÊu cøu n¹n hæ ®uæi ; ng−êi l¸i xe « t« ®i ng−îc ®−êng v× kh«ng xem biÓn b¸o... §−¬ng nhiªn xem tranh cña bÐ bao giê còng kÌm theo lêi gi¶i thÝch cña t¸c gi¶ th× míi hiÓu râ. Nh−ng thËt kú l¹, trÎ em l¹i hiÓu rÊt nhanh tranh cña b¹n m×nh, ®ã lµ nhËn xÐt cña nhiÒu nhµ t©m lý häc. Do vËy tranh cña trÎ còng cã t¸c dông ngay ®èi víi b¹n bÌ, chóng nhËn ra ngay nh÷ng hµnh vi tèt cña nh©n vËt trong tranh, ®ång thêi còng nh¹y c¶m víi nh÷ng hµnh vi xÊu trong ®ã. T¹o h×nh lµ mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt ®−îc trÎ yªu thÝch mét c¸ch ®Æc biÖt, bëi mét lý do kh«ng nhá lµ chÝnh trÎ ®−îc chñ ®éng tham gia vµo ho¹t ®éng "s¸ng t¹o" lý thó Êy ®Ó thÓ hiÖn b¶n th©n vµ cuéc sèng quanh m×nh. B»ng viÖc h−íng dÉn trÎ c¶m thô nh÷ng t¸c phÈm t¹o h×nh cã gi¸ trÞ cña c¸c ho¹ sÜ, b»ng viÖc h−íng dÉn trÎ ho¹t ®éng t¹o h×nh sÏ cho chóng ta mét ph−¬ng ph¸p s− ph¹m tuyÖt vêi cã t¸c dông trùc tiÕp ®èi víi viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ em. 4.2.4. TruyÖn TruyÖn, riªng nã còng bao gåm nhiÒu thÓ lo¹i : TruyÖn cæ tÝch, truyÖn ®ång tho¹i, truyÖn ngô ng«n, truyÖn loµi vËt, truyÖn ng¾n, tiÓu thuyÕt ®êi x−a, ®êi nay... §èi víi trÎ nhá, nh÷ng thÓ lo¹i sau ®©y lµ thÝch hîp h¬n c¶ : − TruyÖn cæ tÝch : TrÎ em, nhÊt lµ trÎ nhá ë tuæi mÉu gi¸o rÊt thÝch nghe truyÖn cæ tÝch, cã thÓ nãi ®ã lµ mãn ¨n tinh thÇn kh«ng thÓ thiÕu ®−îc ®èi víi c¸c ch¸u. V× nã phï hîp víi ®Æc ®iÓm t©m lý cña trÎ ë løa tuæi nµy : sù ph¸t triÓn m·nh liÖt cña ®êi sèng t×nh c¶m vµ trÝ t−ëng t−îng, hai chøc n¨ng t©m lý ®ã l¹i hoµ quyÖn vµo nhau t¹o ra nÐt ®Æc biÖt trong t©m lý trÎ, khiÕn c¸c ch¸u dÔ tin vµo nh÷ng ®iÒu kh«ng cã thËt nh−ng l¹i gÇn víi c¸ch nghÜ, c¸ch 72
c¶m cña chóng. MÆc dÇu truyÖn cæ tÝch mang tÝnh chÊt thÇn tho¹i, nhiÒu khi cßn hoang ®−êng, nh−ng biÕt c¸ch sö dông th× còng mang l¹i nhiÒu lîi Ých, nhÊt lµ trong viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ c¸ch øng xö cho trÎ em. Nh÷ng nh©n vËt trong truyÖn cæ tÝch ®Òu cã th©n phËn kh¸c nhau : cã kÓ giµu, ng−êi nghÌo ; cã kÎ ¸c, ng−êi hiÒn ; cã kÎ l−êi, ng−êi ch¨m ; cã kÎ m¹nh, ng−êi yÕu... Trong truyÖn cæ tÝch th−êng cã c¸c thÕ lùc ®Êu tranh víi nhau, chèng chäi nhau, nhiÒu khi rÊt c¨ng th¼ng, nh−ng kÕt côc bao giê c¸i thiÖn còng th¾ng c¸i ¸c ; nh÷ng tÊm lßng cao c¶, nh÷ng hµnh vi tèt ®Ñp bao giê còng ®−îc ®Ò cao, tr¸i l¹i nh÷ng thãi tham lam, Ých kû, nh÷ng hµnh vi ®ª tiÖn ®Òu bÞ coi khinh. §iÒu quan träng trong truyÖn cæ tÝch lµ nh÷ng t×nh c¶m ®»m th¾m vµ s©u s¾c, ®Æc biÖt lµ lßng nh©n ¸i, nh÷ng −íc m¬ trong s¸ng ®Çy tÝnh h−íng thiÖn trong quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi, gi÷a con ng−êi víi thiªn nhiªn cã kh¶ n¨ng lµm n¶y sinh trong lßng trÎ th¬ kh¸t väng vÒ mét cuéc sèng tèt lµnh cho mäi ng−êi vµ cho mu«n loµi trªn thÕ gian. §ã lµ ®iÒu h÷u Ých cho viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ c¸ch øng xö cã v¨n ho¸ cho trÎ em ngay c¶ ë ngµy h«m nay. − TruyÖn loµi vËt : lµ mét thÓ lo¹i ®−îc viÕt mét c¸c nghiªm tóc d−íi c¸i nh×n khoa häc vÒ ®êi sèng cña ®éng vËt. §ã lµ nh÷ng c©u chuyÖn sinh ®éng vÒ thÕ giíi loµi vËt. Nh©n vËt trong truyÖn lµ nh÷ng con chim, con thó ®−îc miªu t¶ rÊt thËt vµ chÝnh x¸c vÒ d¸ng vÎ vµ tËp tÝnh cña chóng. C¸c nh©n vËt mu«ng thó trong truyÖn rÊt sèng ®éng, còng th«ng minh kh«n khÐo trong cuéc ®Êu tranh sinh tån, nh−ng còng trµn ®Çy xóc c¶m ch¼ng kh¸c g× con ng−êi. Qua truyÖn loµi vËt trÎ hiÓu kh¸ s©u s¾c tËp tÝnh cña nhiÒu loµi, nh÷ng mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a chóng, gi÷a chóng víi thiªn nhiªn. ®ång thêi gîi lªn ë trÎ nh÷ng xóc c¶m kh«ng kÐm phÇn m¹nh mÏ ®èi víi nh÷ng con vËt ®¸ng yªu còng nh− nh÷ng con vËt ®¸ng sî, kÝch thÝch lßng ham mª kh¸m ph¸ thÕ giíi loµi vËt cña trÎ em. − TruyÖn ®ång tho¹i : lµ mét thÓ lo¹i ®Æc biÖt cña v¨n häc, cã sù kÕt hîp nhuÇn nhuyÔn gi÷a hiÖn thùc vµ t−ëng t−îng. Nh©n vËt chÝnh th−êng lµ nh÷ng ®éng vËt, thùc vËt vµ nh÷ng vËt v« tri v« gi¸c ®−îc nh©n c¸ch ho¸ ®Ó t¹o nªn mét thÕ giíi thÇn kú, phï hîp víi trÝ t−ëng t−îng cña trÎ nhá. Th«ng qua thÕ giíi h− h− thùc thùc ®ã t¸c gi¶ muèn ph¶n ¸nh nh÷ng sù kiÖn x¶y ra trong x· héi loµi ng−êi. TruyÖn ®ång tho¹i ®−îc dïng nhiÒu ®Ó gi¸o dôc trÎ em, th«ng qua c¸c "nh©n vËt" kh«ng ph¶i lµ ng−êi ®Ó nãi chuyÖn vÒ con ng−êi, vÒ tÝnh t×nh, vÒ kh¶ n¨ng, ®Æc biÖt lµ vÒ c¸ch øng xö gi÷a "hä" víi nhau, gióp trÎ liªn hÖ ®Õn b¶n th©n vµ mèi quan hÖ gi÷a m×nh víi ng−êi xung quanh mµ rót ra nh÷ng kinh nghiÖm sèng bæ Ých. Nh÷ng chuyÖn nh− MÌo ®i c©u c¸, cã hai anh em nhµ mÌo cïng x¸ch giá vµ cÇn c©u ®i c©u c¸. MÌo anh nghÜ lµ ®· cã mÌo em c©u råi nªn m×nh cã thÓ nghØ ng¬i, ®¸nh mét giÊc ngñ ngon lµnh. Cßn mefo em l¹i nghÜ r»ng viÖc c©u c¸ ®· cã anh lo nªn m×nh cã thÓ g¸c cÇn c©u ®Ó ®i ch¬i víi c¸c b¹n. ChiÒu vÒ c¶ hai giá cña mÌo anh vµ mÌo em ®Òu trèng kh«ng, lo bÞ bè mÑ m¾ng, hai anh em nhµ mÌo ®· «m nhau khãc thËt th¶m th−¬ng. Råi chuyÖn Hai chó dª qua cÇu, hai chó dª ë hai ®Çu cÇu ®Òu muèn ®i qua cÇu, nh−ng kh«ng ai nh−êng ai c¶ nªn ®Òu bÞ l¨n tßm xuèng s«ng, cho c¸c em thÊy r»ng nÕu l−êi biÕng, sèng û l¹i th× cuèi cïng kh«ng ®−îc g× hoÆc kh«ng chÞu nh−êng 73
nhÞn cho nhau th× cuèi cïng ®Òu bÞ thiÖt h¹i. Nh÷ng bµi häc vÒ c¸ch øng xö ®−îc rót ra tõ ®ã thËt gi¸ trÞ. − TruyÖn hiÖn ®¹i : lµ lo¹i truyÖn ®−îc viÕt cho trÎ em thêi nay. ë n−íc ta còng nh− ë nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi, nhiÒu nhµ v¨n ®· ®Ó t©m huyÕt vµ c«ng søc viÕt truyÖn h−íng tíi ®èi t−îng lµ trÎ em. Cïng víi th¬ ca, truyÖn viÕt cho trÎ em t¹o thµnh mét bé phËn cña v¨n häc ®−îc gäi lµ v¨n häc trÎ em. MÊy chôc n¨m gÇn ®©y v¨n häc trÎ em ®−îc nhiÒu nhµ v¨n h−ëng øng nªn s¸ch cho trÎ em ngµy cµng phong phó. Trong nh÷ng t¸c phÈm ®ã, nhµ v¨n khai th¸c nhiÒu ®Ò tµi : chiÕn tranh, hoµ b×nh, x©y dùng, sinh ho¹t trong gia ®×nh, trong tr−êng häc, ngoµi x· héi, vÒ lÞch sö... vµ th−êng nh©n vËt chÝnh lµ trÎ em. Riªng ®èi víi trÎ em mÉu gi¸o, truyÖn viÕt vÒ t×nh c¶m gi÷a nh÷ng ng−êi trong gia ®×nh, vÒ t×nh c¶m c« ch¸u, b¹n bÌ trong líp, vÒ t×nh c¶m ®èi víi nh÷ng con vËt ®¸ng yªu chiÕm tû lÖ cao h¬n hÕt. Qua c¸c truyÖn hiÖn ®¹i ng¾n, giµu h×nh t−îng, ®¬n gi¶n vµ dÔ hiÓu (chñ yÕu lµ nghe ng−êi lín ®äc) trÎ c¶m nhËn ®−îc nhiÒu ®iÒu hay, ®Æc biÖt lµ vÒ c¸ch øng xö trong gia ®×nh, ngoµi x· héi, víi ®å vËt, víi thiªn nhiªn... Cã thÓ nãi nh÷ng cuèn s¸ch hay, hÊp dÉn ®èi víi trÎ nhá lµ nh÷ng bµi häc ®Çu ®êi lý thó vµ bæ Ých, qua ®ã trÎ häc lµm ng−êi. − TruyÖn tranh : lµ lo¹i truyÖn cã −u thÕ h¬n c¶ ®èi víi trÎ nhá cßn ch−a biÕt ch÷ trong viÖc gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸. ë ®©y giäng ®äc vµ h×nh ¶nh bæ sung cho nhau, hoµ quyÖn vµo nhau t¹o nªn mét thÕ giíi nhiÒu h×nh nhiÒu vÎ, mµu s¾c lung linh, kú ¶o hÊp dÉn ®−a trÎ ®Õn tr¹ng th¸i say mª tét ®é. B»ng nh÷ng nÐt vÏ tµi t×nh cña ng−êi ho¹ sÜ, tÊt c¶ nh÷ng c¶nh vËt, con ng−êi cïng nhiÒu biÕn ®æi theo t¹o ho¸ ®Òu cã thÓ hiÖn lªn râ rµng, ch©n thùc tr−íc ®«i m¾t cña trÎ th¬ ; còng cã thÓ hiÖn lªn nh− nh÷ng phÐp biÕn ho¸ thÇn th«ng gi÷a ®Êt trêi cuèn hót trÝ t−ëng t−îng cña trÎ nhá ®Ó chóng h×nh dung ta cuéc sèng con ng−êi vµ v¹n vËt trong vò trô. Tranh ®· ®Ñp l¹i ®−îc kÕt hîp víi lêi kÓ hay, khóc chiÕt, râ rµng ®· dÉn d¾t ®øa trÎ vµo mét thÕ giíi, n¬i ®ã con ng−êi vµ mu«n loµi sèng hoµ hîp víi nhau, th©n thiÖn víi nhau. Nh÷ng tranh chÊp x¶y ra dï khèc liÖt ®Õn ®©u råi còng ®−îc gi¶i quyÕt theo "quy luËt cña lßng ng−êi" − C¸i tèt th¾ng c¸i xÊu, c¸i thiÖn th¾ng c¸i ¸c. KÓ chuyÖn b»ng tranh cã thÓ coi lµ mét ph−¬ng ph¸p h÷u hiÖu gióp trÎ t×m hiÓu thÕ giíi xung quanh, hun ®óc lßng nh©n ¸i, x¸c lËp th¸i ®é th©n thiÖn víi thiªn nhiªn vµ lµm n¶y sinh hµnh vi ch¨m sãc con ng−êi vµ b¶o vÖ thiªn nhiªn. Dïng nghÖ thuËt lµ mét ph−¬ng ph¸p cã hiÖu qu¶ to lín ®èi víi viÖc gi¸o dôc trÎ em, nhÊt lµ trong viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn hÖ thèng hµnh vi v¨n ho¸. Khi sö dông ph−¬ng ph¸p nµy cÇn chó ý mÊy ®iÓm sau ®©y : − CÇn chän nh÷ng t¸c phÈm phï hîp víi ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn t©m lý cña c¸c ch¸u nhá ch−a ®Õn tr−êng phæ th«ng (d−íi 6 tuæi). − CÇn chän nh÷ng t¸c phÈm cã néi dung lµnh m¹nh, ph©n biÖt râ c¸i g× tèt, c¸i g× xÊu ; ®©u lµ thiÖn, ®©u lµ ¸c ®Ó trÎ dÔ hiÓu, dÔ nhí vµ dÔ thùc hiÖn nh÷ng ®iÒu häc ®−îc trong t¸c phÈm. 74
− CÇn chän nh÷ng t¸c phÈm giµu h×nh t−îng, cã gi¸ trÞ nghÖ thuËt cao, tr¸nh nh÷ng t¸c phÈm s¬ l−îc, th« thiÓn g©y cho trÎ thÞ hiÕu xÊu sau nµy. − Khi truyÒn ®¹t (®äc, kÓ, ng©m, h¸t, giíi thiÖu...) t¸c phÈm nghÖ thuËt ®Õn trÎ cÇn dïng ng«n ng÷ gi¶n dÞ, dÔ hiÓu, trong s¸ng, mang s¾c th¸i biÓu c¶m mét c¸ch tù nhiªn nh»m gióp trÎ tiÕp nhËn t¸c phÈm dÔ dµng vµ høng thó. 4.3. Ph−¬ng ph¸p dïng trß ch¬i §èi víi trÎ nhá, nhÊt lµ trÎ ë løa tuæi mÉu gi¸o, trß ch¬i th−êng g©y høng thó vµ say mª nhÊt, v× trß ch¬i t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn ®êi sèng t×nh c¶m cña c¸c ch¸u. Còng nh− nghÖ thuËt, ch¬i lµ ng−êi b¹n ®ång hµnh cña tuæi th¬, ch¬i lµ cuéc sèng cña trÎ, kh«ng ch¬i trÎ kh«ng thÓ ph¸t triÓn ®−îc. TrÎ em cã thÓ tham gia vµo nhiÒu trß ch¬i vµ hÇu hÕt trß ch¬i ®Òu cã t¸c ®éng ®Õn trÎ vÒ nhiÒu mÆt (thÓ chÊt, trÝ tuÖ, ®¹o ®øc, thÈm mü), nh−ng trong viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc, h×nh thµnh hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ th× lo¹i trß ch¬i ®ãng vai theo chñ ®Ò, trß ch¬i ®ãng kÞch, ®Æc biÖt trß ch¬i ®ãng vai theo chñ ®Ò lµ cã hiÖu qu¶ nhÊt. 4.3.1. Trß ch¬i ®ãng vai theo chñ ®Ò lµ lo¹i trß ch¬i m« pháng l¹i cuéc sèng cña ng−êi lín, lµ h×nh thøc ®éc ®¸o gióp trÎ tiÕp xóc víi x· héi, næi bËt h¬n c¶ lµ sù "tham gia " cña trÎ vµo nh÷ng mèi quan hÖ biÓu hiÖn c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc gi÷a ng−êi víi ng−êi. Khi tham gia vµo trß ch¬i ®ãng vai theo chñ ®Ò, ®øa trÎ tr¶i nghiÖm ®−îc nh÷ng th¸i ®é ®¹o ®øc vµ tËp d−ît nh÷ng hµnh vi øng xö ®èi víi nh÷ng ng−êi xung quanh b»ng viÖc nhËp vµo c¸c vai ®Ó thùc hiÖn chøc n¨ng x· héi trong c¸c mèi quan hÖ ®ã (mÑ − con, c« − ch¸u, b¸c sÜ − bÖnh nh©n, ng−êi mua − kÎ b¸n...), qua ®ã mµ trÎ häc lµm ng−êi. Khi sö dông ph−¬ng ph¸p dïng trß ch¬i ®Ó gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ cÇn chó ý mÊy ®iÓm sau ®©y : − Trß ch¬i ®ãng vai theo chñ ®Ò cã thÓ m« pháng bÊt cø hiÖn t−îng nµo, quan hÖ nµo trong x· héi, cã c¶ tèt lÉn xÊu, cã c¶ tÝch cùc lÉn tiªu cùc. Do ®ã khi tæ chøc trß ch¬i nµy cÇn chän trß ch¬i cã néi dung lµnh m¹nh, bæ Ých, ph¶n ¸nh nh÷ng mèi quan hÖ tÝch cùc gi÷a ng−êi víi ng−êi. Tr¸nh nh÷ng trß ch¬i b¹o lùc hung h·n hoÆc nh÷ng trß ch¬i ph¶n ¸nh hiÖn t−îng tiªu cùc trong x· héi. V× khi tham gia vµo nh÷ng trß ch¬i nµy trÎ sÏ nhiÔm ph¶i nh÷ng thãi h− tËt xÊu mét c¸ch tù nhiªn, mµ ®èi víi trÎ nhá, b¾t ch−íc c¸i xÊu cßn dÔ h¬n lµ häc tËp c¸i tèt rÊt nhiÒu. − TrÎ tham gia vµo trß ch¬i ®ãng vai theo chñ ®Ò lµ gia nhËp vµo hai mèi quan hÖ : Quan hÖ thùc lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng ®øa trÎ cïng ch¬i víi nhau, chóng cïng chän chñ ®Ò ch¬i, c¸ch ch¬i, tho¶ thuËn víi nhau vÒ viÖc ph©n vai, t×m kiÕm ®å ch¬i... Quan hÖ ch¬i lµ quan hÖ gi÷a c¸c vai mµ trÎ nhËp vµo ®Ó m« pháng hµnh ®éng cña c¸c nh©n vËt trong x· héi. §ã lµ nh÷ng mèi quan hÖ gi÷a trÎ em víi nhau t¹o nªn mét "x· héi trÎ em", tuy kh«ng phøc t¹p nh− x· héi ng−êi lín nh−ng ch¼ng ®¬n gi¶n chót nµo. Nªn khi tæ chøc cho trÎ ch¬i cÇn gióp trÎ h×nh thµnh vµ ®iÒu chØnh nh÷ng mèi quan hÖ ®ã sao cho ªm thÊm, t¹o ®−îc bÇu kh«ng khÝ ®oµn kÕt th©n ¸i, hîp t¸c gióp ®ì lÉn nhau trong nhãm ch¬i. §©y lµ mét "x· héi 75
trÎ em", trong ®ã nh÷ng mèi quan hÖ x· héi ®Çu tiªn cña trÎ ®−îc h×nh thµnh, nÕu lµnh m¹nh sÏ lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó thiÕt lËp nh÷ng mèi quan hÖ øng xö tèt ®Ñp víi ng−êi xung quanh sau nµy. − Trß ch¬i ®ãng vai theo chñ ®Ò bao gåm nhiÒu vai, Ýt lµ vµi vai, nhiÒu lµ d¨m b¶y vai, cã khi trªn chôc vai ; cã vai quan träng (vai chÝnh), cã vai kh«ng quan träng b»ng (vai phô). Th«ng th−êng ®øa trÎ nµo còng thÝch ®ãng vai chÝnh, trong trß ch¬i gia ®×nh th× thÝch ®ãng vai mÑ hay bè, trong trß ch¬i bÖnh viÖn th× thÝch ®ãng vai b¸c sÜ, trong trß ch¬i mua b¸n th× thÝch ®ãng vai c« b¸n hµng, trong trß ch¬i du lÞch th× thÝch ®ãng vai ng−êi h−íng dÉn... nh−ng vai chÝnh l¹i rÊt Ýt nªn nhiÒu khi trÎ em tranh giµnh lÉn nhau dÉn ®Õn xung ®ét vµ trß ch¬i tan r·. V× vËy khi cã "sù cè" ng−êi lín nªn cã mÆt ®Ó tham gia gi¶i quyÕt. Th−êng th× ng−êi lín chØ nªn gîi ý ®Ó trÎ tù gi¶i quyÕt, nÕu kh«ng xong, ng−êi lín míi "b¾t tay" gi¶i quyÕt sao cho c«ng b»ng, hîp lý, hîp t×nh. Tèt nhÊt lµ lu©n phiªn ®Ó ch¸u nµo còng ®−îc ®ãng vai chÝnh vµ c¶ vai phô. §iÒu nµy lµ cÇn thiÕt kh«ng chØ lËp l¹i sù c«ng b»ng cho trÎ em mµ cßn cã lîi khi chóng ®−îc tham gia vµo nhiÒu vai trong trß ch¬i. Nh÷ng hµnh vi cña nhiÒu vai kh¸c nhau mµ trÎ ®¶m nhiÖm l¹i rÊt cÇn cho cuéc sèng thùc. NÕu ®øa trÎ thùc hiÖn nh÷ng hµnh vi cña nh÷ng vai kh¸c nhau mét c¸ch tö tÕ th× sÏ thuËn lîi cho viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn hÖ thèng hµnh vi v¨n ho¸ cña trÎ trong cuéc sèng thùc vèn rÊt phong phó. − Cuéc sèng x· héi lu«n biÕn ®æi nªn sù m« pháng nã vµo trß ch¬i ®ßi hái ph¶i ®−îc ®æi míi. Mét trß ch¬i qu¸ quen thuéc ®−îc trÎ ch¬i ®i ch¬i l¹i ngµy nµy qua ngµy kh¸c sÏ bÞ nhµm ch¸n vµ do ®ã Ýt cã t¸c dông gi¸o dôc. Ng−êi lín cÇn th−êng xuyªn gióp trÎ më réng chñ ®Ò ch¬i, tõ chñ ®Ò riªng lÎ nh− sinh ho¹t gia ®×nh, kh¸m bÖnh, mua hµng cÇn ®−îc më réng ®Ó trÎ cã thÓ gia nhËp vµo nhiÒu mèi quan hÖ b»ng c¸ch liªn kÕt c¸c trß ch¬i ®¬n lÎ l¹i víi nhau. Ch¼ng h¹n, ng−êi mÑ cã thÓ ®−a con ®Õn bÖnh viÖn ®Ó ch÷a bÖnh, ë ®©y ngoµi quan hÖ mÑ con cßn cã thªm quan hÖ víi b¸c sÜ ; ng−êi mÑ dÉn con ®Õn tr−êng häc, ë ®©y l¹i cã thªm quan hÖ víi c« gi¸o ; vÉn ng−êi mÑ Êy l¹i dÉn con ®Õn cöa hµng ®Ó mua nh÷ng thø cÇn thiÕt, ë ®©y cßn cã thªm quan hÖ víi c« b¸n hµng... Cø nh− vËy cã thÓ t¹o nªn mét x· héi thu nhá, bao gåm trong ®ã nhiÒu mèi quan hÖ kh¸ phøc t¹p víi c¸c kiÓu hµnh vi mu«n mµu mu«n vÎ mµ trÎ ph¶i m« pháng, tËp d−ît. Tõ nh÷ng trß ch¬i gÇn gòi, quen thuéc cÇn "n©ng cÊp" ®Õn nh÷ng trß ch¬i cã chñ ®Ò réng h¬n, míi h¬n, nh− ®i du lÞch, x©y dùng nhµ cao tÇng, mua hµng trong siªu thÞ... gióp trÎ tiÕp xóc víi cuéc sèng hiÖn ®¹i vµ thùc hiÖn nh÷ng hµnh vi phï hîp víi cuéc sèng ®ã. − Ng−êi lín cÇn th−êng xuyªn t¹o ra c¸c t×nh huèng trong trß ch¬i ®Ó gîi lªn ë trÎ th¸i ®é ®¹o ®øc vµ hµnh vi øng xö víi ng−êi xung quanh. Nãi chung trß ch¬i nµo còng x¶y ra t×nh huèng buéc trÎ ph¶i gi¶i quyÕt, nh−ng nÕu chóng ta chñ ®éng t¹o ra c¸c t×nh huèng mang tÝnh ®¹o ®øc vµ h−íng dÉn trÎ gi¶i quyÕt nh»m béc lé nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ mong muèn. Ch¼ng h¹n trong trß ch¬i chñ ®Ò gia ®×nh, ng−êi bµ ®Õn ch¬i nhµ vµ bÞ èm, trong t×nh huèng ®ã ®øa ch¸u ph¶i ®ãn bµ vµ ch¨m sãc bµ nh− thÕ nµo, hay nh− trong trß ch¬i giao th«ng ng−êi ®i ®−êng ph¹m luËt th× "®ång chÝ c¶nh s¸t" xö lý nh− thÕ nµo vµ ng−êi ph¹m luËt cÇn øng xö ra sao... nh÷ng t×nh huèng th−êng x¶y ra trong cuéc sèng ®ßi hái trÎ ph¶i gi¶i quyÕt trong trß ch¬i víi sù h−íng dÉn cña ng−êi lín, qua ®ã mµ h×nh thµnh nªn nh÷ng 76
hµnh vi v¨n ho¸ cÇn thiÕt. H¬n n÷a, mét trß ch¬i nÕu kh«ng cã t×nh huèng th× sÏ rÊt nh¹t khiÕn trÎ chãng nhµm ch¸n. 4.3.2. Trß ch¬i ®ãng kÞch hay cßn gäi lµ trß ch¬i ®ãng vai theo t¸c phÈm v¨n häc lµ mét h×nh thøc ®Æc biÖt gióp trÎ nhËp vai thµnh nh©n vËt trong t¸c phÈm v¨n häc. Trß ch¬i nµy gÇn víi trß ch¬i ®ãng vai theo chñ ®Ò nªn ®−îc trÎ ®ãn nhËn mét c¸ch thÝch thó. NÕu ë trß ch¬i ®ãng vai theo chñ ®Ò trÎ m« pháng l¹i ®êi sèng x· héi cña ng−êi lín cã thùc xung quanh th× ë trß ch¬i ®ãng kÞch trÎ tiÕp nhËn t¸c phÈm v¨n häc qua viÖc nhËp vai vµo c¸c nh©n vËt trong ®ã. TrÎ em rÊt thÝch t¸c phÈm v¨n häc, c¸c ch¸u thÝch ®−îc nghe truyÖn cæ tÝch, thÝch ®äc nh÷ng c©u ca cã vÇn cã ®iÖu, yªu nh÷ng mµu s¾c lÊp l¸nh trong th¬. Tuy vËy kh¶ n¨ng tiÕp nhËn t¸c phÈm v¨n häc cßn nhiÒu h¹n chÕ, v× vËy vai trß h−íng dÉn cña ng−ßi lín lµ rÊt quan träng. Mét h×nh thøc ®Æc biÖt hiÖu qu¶ lµ gióp trÎ nhËp vai thµnh nh©n vËt trong t¸c phÈm qua trß ch¬i ®ãng kÞch. Trß ch¬i ®ãng kÞch kh«ng ®¬n thuÇn lµ trß ch¬i mµ cßn lµ mét ho¹t ®éng nghÖ thuËt. Nã còng kh«ng chØ lµ ho¹t ®éng nghÖ thuËt mµ lµ ho¹t ®éng vui ch¬i. Hai yÕu tè vui ch¬i vµ nghÖ thuËt kÕt hîp chÆt chÏ trong néi dung còng nh− trong qu¸ tr×nh tæ chøc ch¬i. Khi tham gia vµo trß ch¬i ®ãng kÞch trÎ nhËp vµo c¸c vai cña chÝnh nh©n vËt trong t¸c phÈm. Lóc ®ã trÎ ph¶i thÓ hiÖn cho ®−îc suy nghÜ, t×nh c¶m cña nh©n vËt b»ng nh÷ng hµnh ®éng, cö chØ, lêi nãi, tøc lµ thÓ hiÖn c¸ch øng xö víi xung quanh mµ tr−íc hÕt lµ víi nh©n vËt kh¸c trong truyÖn kÞch. Qua ®ã kh«ng nh÷ng trÎ lét t¶ phong c¸ch bªn ngoµi cña nh©n vËt mµ cßn tr¶i nghiÖm ý thøc ®¹o ®øc bªn trong cña hä. ChÝnh nhËp vai lµ mét sù tËp d−ît c¸ch sèng trong nh÷ng hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh vµ ®iÒu ®ã l¹i rÊt cÇn cho viÖc h×nh thµnh ë trÎ nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸. Khi sö dông trß ch¬i ®ãng kÞch ®Ó gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ cÇn l−u ý mÊy ®iÓm sau ®©y : − CÇn chän t¸c phÈm v¨n häc phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña trÎ em tõ 3 ®Õn 6 tuæi. §Çu tuæi mÉu gi¸o th× chän t¸c phÈm thËt ®¬n gi¶n, ng¾n, Ýt nh©n vËt (chØ vµi ba ng−êi), vÒ cuèi tuæi th× cã thÓ chän t¸c phÈm phøc t¹p h¬n mét chót, c©u chuyÖn cã thÓ dµi h¬n, sè l−îng nh©n vËt cã thÓ t¨ng h¬n, kho¶ng 5−6 ng−êi, nh−ng nãi chung lµ nh÷ng t¸c phÈm ®¬n gi¶n, dÔ hiÓu, dÔ hµnh ®éng. − CÇn chän t¸c phÈm v¨n häc hay, chuyÖn kÞch ph¶i thùc sù hÊp dÉn trÎ em, ®Æc biÖt lµ gÇn gòi cuéc sèng cña trÎ, trÎ thÊy ®−îc m×nh trong ®ã. − Khi chuyÓn t¸c phÈm v¨n häc thµnh kÞch b¶n cÇn lµm sao cho h×nh t−îng nh©n vËt râ nÐt, ng«n ng÷ giµu vÇn ®iÖu, nh¹c ®iÖu ®Ó dÔ nhí, nªn cã nh÷ng ®iÖp khóc ®Ó dÔ thuéc. − V× ®©y lµ mét ho¹t ®éng nghÖ thuËt nªn cÇn h−íng dÉn c«ng phu ®Ó trÎ c¶m thô ®−îc t¸c phÈm v¨n häc, ®ång thêi ®©y l¹i lµ trß ch¬i nªn cÇn huy ®éng nhiÒu trÎ tham gia, cµng ®«ng cµng vui. Kh«ng nªn chuyªn m«n ho¸ mét sè ch¸u gäi lµ cã n¨ng khiÕu ®Ó ®ãng vai, vai diÔn cã thÓ lu©n phiªn cho nhiÒu ch¸u ®ãng, cßn sè ®«ng n÷a cã thÓ tham gia vµo c¸c viÖc nh− trang trÝ s©n khÊu, b¸n vÐ vµ kh¸n gi¶ cïng giao l−u víi vai diÔn. 77
− NghÖ thuËt kÞch, ngoµi kÞch b¶n ra cßn cã sù hç trî cña nhiÒu lo¹i h×nh nghÖ thuËt kh¸c nh− ©m nh¹c, t¹o h×nh, móa... Trong trß ch¬i ®ãng kÞch, sù ho¸ trén, phèi hîp cña nhiÒu lo¹i h×nh nghÖ thuËt ®èi víi trÎ em l¹i rÊt cÇn thiÕt. Do ®ã khi tæ chøc trß ch¬i ®ãng kÞch, ngoµi viÖc cã ®−îc mét kÞch b¶n v¨n häc hay cßn ph¶i hç trî thªm nh÷ng bµi h¸t, ®iÖu móa, c¶nh vËt ®−îc trang trÝ, ho¸ trang, ®¹o cô... do c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt kh¸c t¹o nªn, ®Æc biÖt móa, h¸t lµ yÕu tè hÕt søc cÇn thiÕt kh«ng thÓ thiÕu ®−îc. Nh÷ng bµi h¸t, ®iÖu móa gióp cho kh«ng khÝ kÞch thªm linh ho¹t, lóc th× s«i ®éng, lóc th× l¾ng s©u, gióp trÎ thÓ hiÖn râ tÝnh c¸ch vµ t©m tr¹ng cña nh©n vËt. − Khi h−íng dÉn trÎ nhËp vai, cè gi÷ cho trÎ nÐt hån nhiªn ng©y th¬ trong trang phôc, ho¸ trang, nhÊt lµ trong lêi tho¹i, ®õng biÕn trÎ thµnh nh÷ng "«ng cô non", "bµ cô non" mÆc dÇu trÎ cã thÓ ®ãng vai «ng giµ, bµ c¶, nh−ng ph¶i lµ "«ng giµ, bµ c¶ trÎ con". Mét vÊn ®Ò cã tÝnh chÊt tÕ nhÞ khi cho trÎ ®ãng vai ph¶n diÖn (nÕu cã). ë nhiÒu vë kÞch th−êng cã hai tuyÕn nh©n vËt : chÝnh diÖn vµ ph¶n diÖn ®Ó t¹o nªn kÞch tÝnh râ nÐt, vai chÝnh diÖn bao giê còng ®−îc thÓ hiÖn b»ng nh÷ng hµnh vi tö tÕ, cã v¨n ho¸, cßn vai ph¶n diÖn l¹i ®−îc thÓ hiÖn b»ng nh÷ng hµnh vi xÊu xa, nhiÒu khi ®ª tiÖn. NhiÒu ng−êi lo r»ng nÕu trÎ nhËp vai ph¶n diÖn th× nh÷ng hµnh vi xÊu ®ã sÏ vËn vµo tÝnh c¸ch cña trÎ. VËy cã nªn cho trÎ ®ãng vai ph¶n diÖn kh«ng ? NÕu trong vë kÞch cã vai ph¶n diÖn th× ng−êi lín nªn nhËn ®ãng vai ®ã ®Ó cïng ch¬i víi trÎ, nÕu ®Ó cho mét ®øa trÎ ®ãng th× cÇn gi¶i thÝch r»ng ®©y chØ lµ kÞch vµ ngoµi ®êi l¹i cµng ph¶i tr¸nh xa. Do trß ch¬i ®ãng kÞch mang tÝnh tÝch hîp cao, bao gåm trong ®ã võa cã ho¹t ®éng vui ch¬i võa cã ho¹t ®éng nghÖ thuËt (võa cã ©m nh¹c,võa cã t¹o h×nh, võa cã móa...) nªn rÊt gÇn gòi víi trÎ th¬, ®−îc c¸c ch¸u yªu thÝch. 4.3.3. Trß ch¬i ®iÖn tö Ngoµi hai lo¹i trß ch¬i trªn cßn cã kh¸ nhiÒu lo¹i trß ch¬i kh¸c, nãi chung lo¹i trß ch¬i nµo còng ®Òu bæ Ých ®èi víi trÎ em nÕu cã tæ chøc h−íng dÉn cña ng−êi lín. §¸ng l−u ý h¬n lµ trß ch¬i ®iÖn tö. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y trß ch¬i ®iÖn tö ®· hÊp dÉn nhiÒu trÎ em, kÓ c¶ trÎ d−íi 6 tuæi vµ chiÕm kh¸ nhiÒu thêi gian cña chóng. Lîi Ých cña trß ch¬i ®iÖn tö th× ai còng dÔ nhËn thÊy, nã gióp trÎ sím tiÕp xóc víi khoa häc kü thuËt hiÖn ®¹i mµ thÕ hÖ cha «ng n»m m¬ còng kh«ng thÊy. Nh−ng t¸c h¹i cña nã còng kh«ng nhá mµ ai còng cã thÓ dÔ dµng nhËn ra. §Æc biÖt ®èi víi trÎ mÉu gi¸o, thÇn kinh cßn yÕu, thÞ lùc cßn non, dÔ m¾c bÖnh bÐo ph×, nªn ch¬i trß ch¬i ®iÖn tö nhiÒu sÏ cã h¹i cho søc khoÎ cña c¸c ch¸u. §iÒu ®¸ng nãi ë ®©y lµ nÕu ng−êi lín kh«ng quan t©m ®Õn néi dung cña nh÷ng trß ch¬i ®ã th× chóng sÏ ¶nh h−ëng kh«n l−êng ®Õn ®¹o ®øc vµ hµnh vi cña trÎ. NhiÒu trß ch¬i ®iÖn tö mang tÝnh b¹o lùc vµ khiªu d©m lµm tæn h¹i ®Õn t©m hån non trÎ cña c¸c ch¸u nhá. Bªn c¹nh trß ch¬i ®iÖn tö cßn cã mét khèi l−îng khæng lå b¨ng, ®Üa h×nh ë c¸c cöa hµng nay ®· x©m nhËp nhanh chãng vµo tõng gia ®×nh víi nhiÒu néi dung kh«ng lµnh m¹nh, lµm cho hµnh vi cña trÎ nhá trë nªn hung d÷ vµ l¸o lÕu. H×nh ¶nh ®øa trÎ cÇm dao, gËy, sóng (tÊt nhiªn lµ ®å gi¶) ®Ó b¾t n¹n b¹n bÌ hay tù x−ng lµ "siªu nh©n" ®Ó h¨m do¹ c¶ ng−êi lín th−êng ®−îc chóng ta b¾t gÆp ë trong c¸c gia ®×nh vµ c¶ ë ngoµi ®−êng phè. Do ®ã ®iÒu 78
®¸ng quan t©m lµ cÇn chän néi dung lµnh m¹nh, thÝch hîp víi ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn cña trÎ nhá. §èi víi lo¹i trß ch¬i ®iÖn tö chØ cÇn cho trÎ ch¬i kho¶ng chõng d−íi mét tiÕng trong ngµy vµ ph©n ra thµnh vµi ®ît, sau mçi lÇn ch¬i cÇn cho trÎ tiÕp xóc víi thiªn nhiªn. Lµm ®−îc nh− vËy, chóng ta sÏ kh«ng ph¶i lo l¾ng vÒ ¶nh h−íng xÊu cña trß ch¬i ®iÖn tö ®Õn t©m hån vµ hµnh vi cña trÎ em. 4.4. Ph−¬ng ph¸p luyÖn tËp th−êng xuyªn Trong sinh ho¹t h»ng ngµy, gÇn nh− bÊt cø lóc nµo trÎ còng ®Òu ph¶i thÓ hiÖn th¸i ®é cña m×nh ®èi víi xung quanh b»ng nh÷ng hµnh vi øng xö. ViÖc øng xö ®ã cã lóc ®óng nh−ng còng nhiÒu lóc sai, ng−êi lín kh«ng nªn bá qua mµ cÇn kiªn tr× theo dâi, uèn n¾n, b¶o ban vµ luyÖn tËp cho trÎ ®Ó cã hµnh vi ®Ñp. 4.4.1. LuyÖn tËp h»ng ngµy H×nh thøc luyÖn tËp hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ cã hiÖu qu¶ nhÊt lµ luyÖn tËp mäi n¬i, mäi lóc trong sinh ho¹t h»ng ngµy. H×nh thøc luyÖn tËp nµy dÔ h×nh thµnh ®éng h×nh vµ thãi quen hµnh vi cho trÎ, l¹i dÔ thùc hiÖn chØ cÇn ng−êi lín lu«n quan t©m ®Õn trÎ. Khi luyÖn tËp kh«ng cÇn ph¶i "lªn g©n lªn cèt" rao gi¶ng ®¹o ®øc, còng kh«ng nªn la m¾ng, mµ chØ cÇn b¶o ban, nh¾c nhë nhÑ nhµng, kh«ng lµm cho trÎ thÊy xÊu hæ v× ch¹m ®Õn lßng tù träng. Ng−êi lín còng kh«ng nªn sèt ruét mµ nªn kiªn nhÉn thùc hiÖn nh− vËy ngµy mét ngµy hai råi sÏ cã kÕt qu¶ tr«ng thÊy. 4.4.2. LuyÖn tËp theo mÉu Xen kÏ víi viÖc luyÖn tËp mäi n¬i mäi lóc trong sinh ho¹t h»ng ngµy, thØnh tho¶ng còng cÇn cho trÎ nh×n thÊy nh÷ng hµnh vi ®Ñp mµ ng−êi lín hay b¹n bÌ cã thÓ lµm mÉu. ViÖc luyÖn tËp theo mÉu cã thÓ tiÕn hµnh ë gia ®×nh, nh−ng hiÖu qu¶ h¬n lµ ë líp mÉu gi¸o, n¬i cã ®«ng b¹n bÌ cïng nhau thùc hiÖn theo mÉu cña c« gi¸o hay cña b¹n cïng tuæi, nh− vËy sÏ vui vµ kÕt qu¶ h¬n nhiÒu. MÉu hµnh vi kh«ng nªn cÇu kú mµ ph¶i gi¶n dÞ nh− ®· tõng thÊy trong cuéc sèng xung quanh. ViÖc lµm mÉu còng kh«ng cÇn ph¶i chê ®Õn "tiÕt häc" mµ ph¶i thËt linh ho¹t, cã khi lµm mÉu chØ cho mét ch¸u ®óng lóc ch¸u ph¹m sai lÇm hoÆc t×nh cê gÆp mét b¹n nhá hay mét ng−êi lín cã hµnh vi ®Ñp th× kÞp thêi chØ cho trÎ ®Ó häc theo. 4.4.3. N©ng dÇn yªu cÇu luyÖn tËp ViÖc luyÖn tËp hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ kh«ng ®¹t tíi kÕt qu¶ mong muèn ngay mét lóc mµ cÇn cã thêi gian, cã khi lµ hµng tuÇn hay hµng th¸ng. §iÒu quan träng lµ ng−êi lín cÇn n©ng dÇn yªu cÇu ®èi víi trÎ, nay mét tÝ, mai mét tÝ, l©u dÇn míi cã thÓ hoµn thiÖn mét kiÓu hµnh vi, ®ång thêi cÇn chØ cho trÎ thÊy ®−îc nã ®· tiÕn bé nh− thÕ nµo, cßn ®iÒu g× ph¶i kh¾c phôc. LuyÖn tËp hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ th−êng xuyªn lµ mét ph−¬ng ph¸p th«ng dông, ai còng lµm ®−îc, kÕt qu¶ tuy ch−a thÊy ngay ®−îc râ rµng, nh−ng hiÖu qu¶ l¹i rÊt lín. Bëi nÕu ®−îc tËp luyÖn th−êng xuyªn nhiÒu kiÓu hµnh vi v¨n ho¸ trë nªn quen thuéc ®èi víi trÎ, kh«ng nh÷ng t¹o ra kiÓu øng xö ®Ñp ë h×nh th¸i bªn ngoµi cña hµnh vi mµ quan träng h¬n lµ 79
chÝnh nh÷ng h×nh th¸i bªn ngoµi ®ã sÏ nhËp t©m (theo c¬ chÕ chuyÓn vµo trong mµ c¸c nhµ t©m lý häc ®· ph¸t hiÖn trong lý thuyÕt ho¹t ®éng) ®Ó h×nh thµnh nªn nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc tèt ®Ñp − h×nh th¸i bªn trong cña hµnh vi v¨n ho¸. 4.5. Ph−¬ng ph¸p t¹o dùng m«i tr−êng 4.5.1. Ng−êi lín t¹o dùng m«i tr−êng an toµn, phong phó, t−¬i ®Ñp cho trÎ M«i tr−êng sèng ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn sù ph¸t triÓn trÎ em, trong ®ã ¶nh h−ëng cña nã ®Õn hµnh vi v¨n ho¸ cña trÎ kh«ng ph¶i lµ nhá. V× thÕ cÇn ph¶i t¹o dùng m«i tr−êng sèng cho trÎ ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn hµnh vi v¨n ho¸ ë trÎ em. T¹o dùng cho trÎ m«i tr−êng sèng phï hîp víi sù ph¸t triÓn cña trÎ võa lµ nhiÖm vô võa lµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ mét c¸ch hiÖu nghiÖm. M«i tr−êng nu«i d¹y trÎ tr−íc hÕt lµ nhµ ë, tr−êng, líp − nh÷ng m«i tr−êng vi m« − m«i tr−êng sinh ho¹t h»ng ngµy cña trÎ, ph¶i lµ m«i tr−êng an toµn, trong s¹ch vµ lµnh m¹nh ®Ó gióp cho hµnh vi cña trÎ lu«n ph¸t triÓn theo h−íng tÝch cùc, kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó nghÞch bÈn, x¶y ra tai n¹n... Tuy nhiªn nh− thÕ vÉn ch−a ®ñ, ng−êi lín cÇn ph¶i t¹o dùng cho trÎ mét m«i tr−êng ®−îc s¾p xÕp trËt tù ng¨n n¾p, gän gµng, cã quang c¶nh ®Ñp ®Ï nh»m kh¬i dËy ë trÎ nh÷ng xóc c¶m thÈm mÜ lµnh m¹nh lµ c¬ së cho sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn hµnh vi ®Ñp − hµnh vi v¨n ho¸. VÎ ®Ñp cña m«i tr−êng kh«ng nh÷ng thÓ hiÖn ë c¸ch trang trÝ chç ch¬i, chç sinh ho¹t mµ cßn to¸t lªn trong cö chØ, hµnh vi, nãi n¨ng cña c« gi¸o, trong c¸c mèi quan hÖ gi÷a c« vµ trÎ, gi÷a nh÷ng ®ång nghiÖp, gi÷a c« víi cha mÑ c¸c ch¸u... Mét m«i tr−êng nh− vËy sÏ kh«ng cã "®Êt" cho nh÷ng thãi h− tËt xÊu n¶y sinh vµ ®ã chÝnh lµ mét m«i tr−êng gi¸o dôc lµnh m¹nh ®Ó h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn hµnh vi v¨n hãa cho trÎ. 4.5.2. KhuyÕn khÝch, h−íng dÉn trÎ cïng ng−êi lín tham gia t¹o dùng m«i tr−êng Trong khi ng−êi lín t¹o dùng cho trÎ mét m«i tr−êng sèng tèt th× ®ång thêi ®õng quªn khuyÕn khÝch, h−íng dÉn trÎ cïng tham gia víi ng−êi lín lµm cho m«i tr−êng ngµy cµng thªm tèt h¬n. Nh÷ng viÖc trÎ lµm ®Ñp m«i tr−êng kÕt qu¶ th−êng ch¼ng ®−îc lµ bao, nh−ng l¹i rÊt quan träng ®èi víi viÖc rÌn luyÖn hµnh vi v¨n ho¸. ChÝnh ®iÒu ®ã ®· ®Ó l¹i nh÷ng Ên t−îng tèt ®Ñp trong t©m hån trÎ vµ hun ®óc nªn lßng tù hµo ë c¸c ch¸u v× sù ®ãng gãp cña m×nh cho n¬i ¨n chèn ë. Tõ ®ã trÎ thÊy cµng ph¶i ch¨m lo cho hµnh vi cña m×nh ngµy cµng ®Ñp h¬n, bëi chÝnh trÎ em còng lµ mét bé phËn cña m«i tr−êng. 4.6. Ph−¬ng ph¸p lµm g−¬ng cho trÎ noi theo H¬n bÊt cø lÜnh vùc gi¸o dôc nµo hÕt, trong lÜnh vùc gi¸o dôc ®¹o ®øc, gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸, ng−êi lín cÇn lu«n lu«n lµm g−¬ng cho trÎ noi theo. øng xö tèt víi mäi ng−êi xung quanh lµ phÈm chÊt nh©n c¸ch cña mét ng−êi, kh«ng chØ qua h×nh th¸i bªn ngoµi cña hµnh vi mµ cßn ë ý thøc ®¹o ®øc bªn trong cña hä, ®ã míi chÝnh lµ tÊm g−¬ng cho con trÎ noi theo. ë ®©y phÈm chÊt nh©n c¸ch vµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc ®· hoµ quyÖn lµm mét mµ t¸c ®éng ®Õn trÎ em. TrÎ em rÊt dÔ b¾t ch−íc nh÷ng cö chØ, ®iÖu bé, lêi ¨n tiÕng nãi cña ng−êi lín, 80
nh−ng l¹i rÊt nh¹y c¶m víi tÊm lßng cña hä. Sù gi¶ dèi kh«ng thÓ ®¸nh lõa trÎ nhá, b»ng trùc gi¸c c¸c ch¸u cã thÓ ph¸t hiÖn ®−îc c¸i ch©n thËt vµ c¸i dèi tr¸ ë mét con ng−êi, nhÊt lµ ë ng−êi th©n. Bëi vËy tÊm g−¬ng cña cha mÑ, «ng bµ ®èi víi trÎ th¬ kh«ng chØ lµ h×nh th¸i bªn ngoµi mµ cßn lµ h×nh th¸i bªn trong cña hµnh vi. Sù b¾t ch−íc nh÷ng h×nh th¸i bªn ngoµi cña hµnh vi kh«ng thÓ lµ môc tiªu gi¸o dôc cao ®Ñp cña chóng ta mµ ®ßi hái tÊm g−¬ng ®ã ph¶i ph¶n ¸nh ®−îc c¶ t©m hån bªn trong cña con ng−êi. §Æc biÖt cÇn chó ý ®Õn hµnh vi cña ng−êi lín ®èi víi trÎ em, chÝnh qua hµnh vi cña hä trÎ dÔ c¶m nhËn th¸i ®é ®¹o ®øc bªn trong. Mét cö chØ thÓ hiÖn lßng th−¬ng yªu t«n träng trÎ em sÏ ®−îc chóng ghi nhËn vµ c¶m ®éng khiÕn cho lêi d¹y b¶o cña hä trë nªn cã träng l−îng. Tr¸i l¹i, mét cö chØ thÓ hiÖn sù ghÐt bá hay khinh rÎ sÏ bÞ chóng coi th−êng vµ c¨m ghÐt khiÕn cho mäi t¸c ®éng gi¸o dôc cña hä ®Òu thµnh ra "n−íc ®æ ®Çu vÞt". §õng t−ëng trÎ cßn bÐ kh«ng biÕt g× mµ muèn ®èi xö thÕ nµo còng ®−îc. NhiÒu khi chØ mét s¬ suÊt nhá trong th¸i ®é còng lµm cho trÎ ch¹nh lßng vµ nghi ngê sù quan t©m cña hä. Thùc chÊt cña viÖc nªu g−¬ng lµ ph¬i bµy b¶n chÊt nh©n c¸ch cña m×nh cho trÎ thÊy mµ b¾t ch−íc vµ häc tËp, kh«ng ph¶i chØ ë líp vá bªn ngoµi mµ c¶ ®øc ®é bªn trong cña con ng−êi. VËy nªn c¸i ®¸ng quan t©m nhÊt ë ph−¬ng ph¸p nªu g−¬ng lµ ë phÈm chÊt nh©n c¸ch cña mçi ng−êi. 4.7. Ph−¬ng ph¸p khen chª Trong viÖc gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ ng−êi lín cÇn biÕt khen chª ®óng lóc vµ ®óng møc. Khi trÎ thÓ hiÖn ®−îc mét hµnh vi v¨n ho¸ ®Ñp cÇn ph¶i khen ngay b»ng nh÷ng lêi biÓu d−¬ng, hay mãn quµ nhá mang ý nghÜ tinh thÇn h¬n lµ vËt chÊt nh»m khuyÕn khÝch vµ cñng cè nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ ®ã. Ng−îc l¹i khi trÎ tá ra nh÷ng c¸i ch−a tèt trong hµnh vi, ng−êi lín cÇn tá th¸i ®é chª tr¸ch, kh«ng ®ång t×nh, lµm cho trÎ biÕt nh− vËy lµ h−, kh«ng ai yªu mµ tõ bá hµnh vi xÊu ®ã. §èi víi trÎ nhá khen, chª ®Òu ph¶i ®óng lóc vµ ®óng møc míi cã t¸c dông. §õng nªn ®Ó sù viÖc qua ®i råi míi khen hay chª, còng kh«ng nªn "nèng" thµnh tÝch lªn cao qu¸ hay quan träng ho¸ lçi lÇm cña trÎ. §iÒu quan träng trong khen, chª lµ ng−êi lín cÇn thÓ hiÖn th¸i ®é c«ng b»ng, tr¸nh th¸i ®é thiªn vÞ vµ cµng ph¶i tr¸nh xa th¸i ®é ®Þnh kiÕn. Trong mét sè tr−êng hîp khi ®· dïng ®ñ c¸c biÖn ph¸p råi mµ trÎ vÉn tá ra −¬ng b−íng, hçn l¸o th× cã thÓ dïng h×nh thøc tr¸ch ph¹t. Tuy vËy khi dïng h×nh thøc nµy chóng ta cÇn nhËn thøc r»ng ®©y chØ lµ biÖn ph¸p bÊt ®¾c dÜ vµ kh«ng bao giê ®Ó trÎ c¶m thÊy bÞ xóc ph¹m. Kh«ng nªn l¹m dông biÖn ph¸p cÊm ®o¸n, v× cµng cÊm ®o¸n trÎ cµng "lµm tíi", cã khi lµ do tÝnh tß mß, cã khi l¹i lµ ®Ó trªu tøc ng−êi lín. TrÎ nhá rÊt thÝch ®−îc khen vµ kh«ng muèn bÞ chª, nªn ng−êi lín cÇn biÕt khªu gîi lßng tù hµo vµ tÝnh xÊu hæ ®óng lóc, ®óng chç ®Ó h×nh thµnh nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ. 81
4.8. Ph−¬ng ph¸p thèng nhÊt t¸c ®éng gi¸o dôc Trong viÖc gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ nhá, khi mµ mäi c¸i ®ang ë thêi ®iÓm ban ®Çu cña sù h×nh thµnh th× nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc cÇn ®−îc tËp trung vÒ mét h−íng. Kh«ng nªn ®Ó c¸i nµy chèng ®èi c¸i kia, c¸i kia k×m h·m c¸i nä dÉn ®Õn t×nh tr¹ng "trèng ®¸nh xu«i kÌn thæi ng−îc", khiÕn cho trÎ hoang mang kh«ng biÕt nªn nghe ai, khã cã thÓ h×nh thµnh nªn nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ cho tö tÕ. ë ®©y cÇn mét sù thèng nhÊt gi÷a nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc míi b¶o ®¶m thµnh c«ng. ViÖc thèng nhÊt nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc kh«ng thÓ thùc hiÖn chØ riªng trong tr−êng MÇm non hay trong mçi gia ®×nh mµ ph¶i thèng nhÊt t− t−ëng vµ hµnh ®éng gi¸o dôc gi÷a tr−êng MÇm non víi gia ®×nh, gi÷a c« gi¸o víi cha mÑ c¸c ch¸u. §iÒu ®ã rÊt cÇn cho sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn hÖ thèng hµnh vi v¨n ho¸ ë mçi ch¸u bÐ ®èi víi cuéc sèng xung quanh. ViÖc kÕt hîp nµy ®ßi hái ph¶i cã sù chñ ®éng vÒ c¶ hai phÝa : tr−êng MÇm non vµ gia ®×nh c¸c ch¸u. Trong ®ã c« gi¸o MÇm non lµ ng−êi ®−îc trang bÞ nh÷ng tri thøc khoa häc vÒ nu«i d¹y trÎ, l¹i lµ ng−êi gÇn gòi trÎ trong suèt c¶ ngµy nªn cã thÓ ph¸t hiÖn nÐt ®Ñp vµ ch−a ®Ñp trong hµnh vi cña c¸c ch¸u vµ cã kh¶ n¨ng t×m ra nguyªn nh©n vµ biÖn ph¸p gi¸o dôc phï hîp víi quy luËt ph¸t triÓn cña trÎ. MÆt kh¸c vai trß cña cha mÑ c¸c ch¸u còng rÊt quan träng, bëi khi ë bªn bè mÑ trÎ th−êng béc lé tÝnh t×nh mét c¸ch tù nhiªn nªn hä dÔ nhËn ra nh÷ng hµnh vi tèt hay xÊu cña con m×nh vµ t×m c¸ch d¹y dç, uèn n¾n. NÕu hai lùc l−îng ®ã mµ kÕt hîp ®−îc víi nhau trªn tinh thÇn tin t−ëng vµ t«n träng lÉn nhau sÏ t¹o ra mét kÕt qu¶ gÊp béi trong viÖc gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ nhá. Sù kÕt hîp gi÷a gi¸o viªn víi cha mÑ c¸c ch¸u trong viÖc gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ cã thÓ tiÕn hµnh nhiÒu lóc, nhiÒu n¬i, nh−ng ë thêi ®iÓm nhËn trÎ vµ tr¶ trÎ lµ thÝch hîp nhÊt. Trong thêi gian Ýt ái ®ã, c« gi¸o cã thÓ tranh thñ trao ®æi víi cha mÑ c¸c ch¸u vÒ nh÷ng biÓu hiÖn tèt vµ ch−a tèt cña tõng ch¸u mét víi nh÷ng biÖn ph¸p gi¸o dôc ®Ó c¸c bËc cha mÑ biÕt mµ phèi hîp gi¸o dôc. Ng−îc l¹i, cha mÑ c¸c ch¸u còng nªn tranh thñ dÞp nµy ®Ó ph¶n ¸nh cho c« gi¸o biÕt tÝnh nÕt cña con m×nh, nh»m d×u d¾t c¸c ch¸u nhá tõng b−íc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc, nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ tèt ®Ñp. Ph−¬ng ph¸p thèng nhÊt t¸c ®éng gi¸o dôc cßn ®−îc thùc hiÖn ngay trong mçi gia ®×nh. Kh«ng thÓ ®Ó t×nh tr¹ng «ng bµ th× muèn gi¸o dôc ch¸u kiÓu nµy mµ cha mÑ l¹i muèn gi¸o dôc con kiÓu nä, t¹o ra nh÷ng bÊt ®ång lµm cho ®øa trÎ kh«ng biÕt nªn nghe theo lêi ai. NhiÒu hµnh vi sai tr¸i cña trÎ th−êng ®−îc n¶y ra tõ nh÷ng m©u thuÉn ®ã. Thèng nhÊt t¸c ®éng gi¸o dôc lµ mét b¶o ®¶m b»ng vµng cho viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn hÖ thèng hµnh vi v¨n ho¸ ë trÎ, hun ®óc nªn nh÷ng nh©n c¸ch tö tÕ kh«ng nh÷ng ë giai ®o¹n ®Çu tiªn míi ®−îc h×nh thµnh mµ c¶ nh÷ng b−íc ph¸t triÓn sau nµy n÷a. 4.9. Ph−¬ng ph¸p lÊy trÎ lµm trung t©m Ph−¬ng ph¸p lÊy trÎ lµm trung t©m kh«ng chØ lµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc cô thÓ mµ cßn mang tÝnh chÊt cña ph−¬ng ph¸p luËn. Sö dông ph−¬ng ph¸p nµy ®ßi hái ng−êi lín khi gi¸o 82
dôc ®¹o ®øc, còng nh− h×nh thµnh hÖ thèng hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ cÇn ph¶i theo ph−¬ng ch©m : v× trÎ em, do trÎ em vµ dùa vµo trÎ em. 4.9.1. V× trÎ em Ph−¬ng ch©m v× trÎ em ®−îc thÓ hiÖn trong viÖc gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ lµ cÇn ph¶i xuÊt ph¸t tõ sù ph¸t triÓn cña trÎ. Nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc ®ã ph¶i phï hîp víi ®Æc ®iÓm vµ quy luËt ph¸t triÓn cña trÎ, cã t¸c dông thóc ®Èy sù ph¸t triÓn ®ã. Kh«ng nªn v× quyÒn lîi cña ng−êi lín mµ b¾t trÎ ph¶i thùc hiÖn nh÷ng hµnh vi cã h¹i cho sù ph¸t triÓn cña chóng. §õng v× ý muèn cña ng−êi lín mµ ¸p ®Æt cho trÎ nh÷ng ph−¬ng thøc hµnh vi kh«ng phï hîp nh− khi chµo hái ph¶i khoanh tay khóm nóm, cói r¹p ng−êi nh− l¹y, hay b¾t bÐ trai míi lªn ba mÆc ¸o bé complet, ®eo cµ v¹t, ®éi mò phít ; bÐ g¸i mÆc ¸o dµi ®i giµy cao gãt, ®eo d©y chuyÒn vµng, hÕt søc gß bã g©y khã kh¨n cho c¸c ch¸u khi ho¹t ®éng, vui ch¬i hoÆc b¾t trÎ nãi nh÷ng lêi lÏ giµ nua nh− cô non, thËm chÝ cã bËc cha mÑ cßn xói con tham gia vµo nh÷ng cuéc xung ®ét víi hµng xãm... Lµm sao ®Ó khi thùc hiÖn nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ trÎ vÉn c¶m thÊy tù nhiªn nh− hµnh vi cña chÝnh m×nh, vÉn c¶m thÊy hån nhiªn vui t−¬i tho¶i m¸i. Ph−¬ng ch©m v× trÎ em còng ®ßi hái khi x©y dùng cuéc sèng cho trÎ, tõ trang trÝ n¬i ¨n chèn ë, mua s¾m ®å dïng ®å ch¬i ®Õn viÖc tæ chøc cho trÎ sinh ho¹t h»ng ngµy ®Òu ph¶i xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña chÝnh trÎ em. 4.9.2. Do trÎ em Ph−¬ng ch©m do trÎ em trong viÖc gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ ®ßi hái ng−êi lín lu«n coi trÎ em lµ chñ thÓ tÝch cùc trong mäi ho¹t ®éng. CÇn khuyÕn khÝch trÎ chñ ®éng thÓ hiÖn c¸ch øng xö cña m×nh ®èi víi xung quanh, ®Æc biÖt lµ chÊp nhËn nh÷ng kiÓu hµnh vi theo ý riªng cña trÎ, cã khi ng©y ng« nh−ng thËt dÔ th−¬ng, miÔn sao kh«ng sai ph¹m g× vÒ ®¹o ®øc. CÇn khªu gîi ë trÎ nhu cÇu g¾n bã th©n thiÖn víi mäi ng−êi vµ nguyÖn väng lµm cho m×nh trë nªn tèt h¬n ®Ó tù gi¸c lµm nh÷ng ®iÒu tèt lµnh ®em l¹i niÒm vui cho mäi ng−êi. Trong cuéc sèng th−êng cã nhiÒu t×nh huèng x¶y ra ®èi víi trÎ, tr−íc mçi t×nh huèng ng−êi lín kh«ng nªn giôc trÎ gi¶i quyÕt theo ý cña m×nh mµ cÇn h−íng dÉn ®Ó trÎ tù t×m ra c¸ch øng xö theo c¸ch nghÜ, c¸ch c¶m, c¸ch lµm cña chóng, t¹o cho trÎ mét c¸ch sèng chñ ®éng. 4.9.3. Dùa vµo trÎ em Ph−¬ng ch©m gi¸o dôc dùa vµo trÎ em tr−íc hÕt lµ dùa vµo vèn kinh nghiÖm (nãi réng ra lµ ®êi sèng t©m lý víi nh÷ng ®Æc ®iÓm hiÖn cã) cña trÎ. Mçi ®øa trÎ dï thêi gian hiÖn diÖn trong cuéc ®êi cßn ®ang ng¾n ngñi, nh−ng kh«ng v× thÕ mµ vèn kinh nghiÖm cña nã chØ lµ con sè kh«ng. Em bÐ nµo còng ®Òu cã mét vèn sèng nhÊt ®Þnh. Vèn kinh nghiÖm ®ã lµ chç dùa cho nh÷ng b−íc ph¸t triÓn tiÕp theo, më réng thªm hiÓu biÕt míi, hun ®óc thªm t×nh c¶m s©u s¾c, cã t¸c dông lµm n¶y sinh nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ ®èi víi con ng−êi vµ cuéc 83
sèng. Tuú theo chÊt l−îng, sè l−îng vµ xu h−íng ph¸t triÓn cña vèn kinh nghiÖm ë mçi ®øa trÎ mµ ®Þnh ra c¸ch thøc, néi dung gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ thÝch hîp cho mçi ch¸u bÐ. H¬n n÷a, mçi trÎ em ®Òu cã nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý riªng nªn viÖc tiÕp nhËn t¸c ®éng gi¸o dôc cña mçi ch¸u mét kh¸c. §iÒu ®ã nh¾c nhë ng−êi lín chóng ta khi h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn hÖ thèng hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ cÇn ph¶i dùa vµo c¸ tÝnh cña mçi ch¸u. Lµm sao ®Ó bøc tranh hµnh vi cña trÎ em chóng ta ®−îc thÓ hiÖn thËt mu«n mµu mu«n vÎ, tr¸nh rËp khu«n nh− ®óc c¸c ch¸u tõ mét lß ra. 84
H−íng dÉn c¸ch häc I. h−íng dÉn c¸ch ®äc tµi liÖu A. C¸ch ®äc gi¸o tr×nh §äc toµn bé ch−¬ng 4. CÇn ®µo s©u suy nghÜ nh÷ng vÊn ®Ò sau ®©y : 1. HiÓu néi dung cña c¸c ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ d−íi 6 tuæi (9 ph−¬ng ph¸p trong ch−¬ng 4) nh− thÕ nµo. NhËn xÐt tÝnh hiÖu qu¶ cña tõng ph−¬ng ph¸p. * Gîi ý c¸ch lµm : CÇn nªu c¸c vÊn ®Ò sau : − Nªu néi dung cña mçi ph−¬ng ph¸p − C¸ch thøc tiÕn hµnh nh− thÕ nµo − Dù ®o¸n hiÖu qu¶ cña c¸c ph−¬ng ph¸p ®ã, ph©n tÝch lý do ? 2. Dù ®o¸n nh÷ng khã kh¨n vµ thuËn lîi khi dïng c¸c ph−¬ng ph¸p trªn trong thùc tiÔn gi¸o dôc trÎ d−íi 6 tuæi hiÖn nay * Gîi ý c¸ch lµm : − Ph©n tÝch néi dung cña tõng ph−¬ng ph¸p − Quan s¸t c¸ch gi¸o dôc trÎ trong c¸c gia ®×nh vµ tr−êng mÇm non − V¹ch ra c¸ch tiÕn hµnh − VËn ®éng mét vµi gi¸o viªn mÇm non vµ cha mÑ c¸c ch¸u thùc hiÖn − Rót ra nh÷ng khã kh¨n vµ thuËn lîi trong viÖc gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ d−íi 6 tuæi. B. Tµi liÖu cÇn ®äc thªm 1. Ng−u Lª − Lý ChÝnh Mai − Ph¹m Thuý Anh, Ph−¬ng ph¸p nu«i d¹y con (tõ 0 ®Õn 3 tuæi), TËp I, NXB Phô n÷, 2000. 2. Ng−u Lª − Lý ChÝnh Mai − Ph¹m Thuý Anh, Ph−¬ng ph¸p nu«i d¹y con (tõ 3 ®Õn 6 tuæi), tËpII, NXB Phô n÷, 2000. 3. §µo Thanh ¢m (chñ biªn) − TrÞnh D©n − NguyÔn ThÞ Hoµ, Gi¸o dôc häc MÇm non, NXB §¹i häc S− ph¹m HN, 1994. Ch−¬ng Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc. II. H−íng dÉn c¸ch lµm bµi tËp A. Bµi tËp lý thuyÕt 1. Chøng minh r»ng ph−¬ng ph¸p dïng t×nh c¶m lµ ph−¬ng ph¸p chñ ®¹o ®èi víi viÖc gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ d−íi 6 tuæi. * Gîi ý c¸ch lµm : §Ó chøng minh vÊn ®Ò nµy cÇn ®Ò cËp nh÷ng ®iÓm sau ®©y : 85
− Sù ph¸t triÓn t×nh c¶m cña trÎ d−íi 6 tuæi (chñ yÕu lµ tõ 3 ®Õn 6 tuæi) vµ vai trß cña nã ®èi víi ®êi sèng t©m lý cña trÎ nãi chung vµ ®èi víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn hµnh vi v¨n ho¸ cña trÎ d−íi 6 tuæi. − C¸c ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc h×nh vi v¨n ho¸ cho trÎ ®· nªu ë ch−¬ng 4, thùc chÊt còng lµ t¸c ®éng vµo t×nh c¶m cña trÎ lµ chñ yÕu. 2. Ph©n tÝch ph−¬ng ph¸p lÊy trÎ lµm trung t©m trong viÖc gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ em. * Gîi ý c¸ch lµm : Ph©n tÝch tõng vÕ mét : − V× trÎ em. − Do trÎ em. − Dùa vµo trÎ em. − NÕu thiÕu mét trong 3 vÕ th× kÕt qu¶ cña viÖc gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ sÏ nh− thÕ nµo ? B. Bµi tËp thùc hµnh 1. Sö dông ph−¬ng ph¸p dïng t×nh c¶m ®Ó h×nh thµnh mét lo¹i hµnh vi v¨n ho¸ cho mét ch¸u mÉu gi¸o (tuú chän). Ghi chÐp l¹i c¸ch lµm vµ kÕt qu¶ ®¹t ®−îc. Nªu râ mÆt ®−îc vµ mÆt ch−a ®−îc, t×m nguyªn nh©n. 2. Còng nh− bµi1, nh−ng ®èi víi ph−¬ng ph¸p dïng nghÖ thuËt 3. Còng nh− bµi 1, nh−ng ®èi víi ph−¬ng ph¸p dïng trß ch¬i 4. Còng nh− bµi 1, nh−ng ®èi víi ph−¬ng ph¸p luyÖn tËp th−êng xuyªn 5. Còng nh− bµi 1, nh−ng ®èi víi ph−¬ng ph¸p t¹o dùng m«i tr−êng 6. Sö dông tÊt c¶ c¸c ph−¬ng ph¸p 1,2,3,4,5 ®Ó h×nh thµnh mét lo¹i hµnh vi v¨n ho¸ (tuú chän) cho mét ch¸u mÉu gi¸o (tuú chän) Gîi ý c¸ch lµm : − Chän mét ch¸u mÉu gi¸o − T×m hiÓu thùc tr¹ng hµnh vi v¨n ho¸ ë ch¸u ®ã (mÆt ®−îc vµ ch−a ®−îc) − Dïng lÇn l−ît tõng ph−¬ng ph¸p trªn vµ sau ®ã dïng ®ång bé c¸c ph−¬ng ph¸p ®ã ®Ó h×nh thµnh mét lo¹i hµnh vi v¨n ho¸ mµ ch¸u yÕu nhÊt − Xem xÐt kÕt qu¶ sau 1 tuÇn, 1 th¸ng. 86