Giáo trình Giáo dục hành vi văn hóa cho trẻ em: Phần 1 - PGS.TS, Nguyễn Ánh Tuyết

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:66

Thêm vào BST

Báo xấu

531
lượt xem 101
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 của cuốn Giáo trình Giáo dục hành vi văn hóa cho trẻ em do PGS.TS, Nguyễn Ánh Tuyết biên soạn gồm 3 chương đầu có nội dung trình bày về: khái niệm chung về hành vi văn hóa, quá trình hình thành và phát triển hành vi văn hóa, nội dung giáo dục hành vi văn hóa cho trẻ dưới 6 tuổi.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Giáo dục hành vi văn hóa cho trẻ em: Phần 1 - PGS.TS, Nguyễn Ánh Tuyết

§¹i häc HuÕ Trung t©m ®µo t¹o tõ xa PGS. TS. NguyÔn ¸nh tuyÕt Gi¸o tr×nh (D−íi 6 tuæi) Nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc − 2006
Môc lôc Ch−¬ng 1 Kh¸i niÖm chung vÒ hµnh vi v¨n ho¸.............................................5 1.1. Kh¸i niÖm vÒ hµnh vi..................................................................................5 1.2. Kh¸i niÖm vÒ hµnh vi v¨n ho¸ ....................................................................8 1.3. Hai h×nh th¸i bªn trong vµ bªn ngoµi cña hµnh vi v¨n ho¸.......................10 1.4. C¸c lo¹i hµnh vi v¨n ho¸ ..........................................................................13 H−íng dÉn c¸ch häc .......................................................................................23 Ch−¬ng 2 Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn hµnh vi v¨n ho¸ ..........25 2.1. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn hµnh vi trong bËc thang tiÕn ho¸ ..................25 2.2. C¸c tr×nh ®é hµnh vi ë ng−êi.....................................................................27 2.3. Tù ý thøc vµ sù xuÊt hiÖn hµnh vi v¨n ho¸ ...............................................32 2.4. §Æc ®iÓm ph¸t triÓn hµnh vi v¨n ho¸ cña trÎ mÉu gi¸o (3 − 6 tuæi) ..........35 H−íng dÉn c¸ch häc .......................................................................................44 Ch−¬ng 3 Néi dung gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ d−íi 6 tuæi.....46 3.1. Nguyªn t¾c gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ d−íi 6 tuæi.........................46 3.2. Néi dung gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ d−íi 6 tuæi.............................49 H−íng dÉn c¸ch häc .......................................................................................65 Ch−¬ng 4 Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ d−íi 6 tuæi ................................................................................................................................67 4.1. Ph−¬ng ph¸p dïng t×nh c¶m ®Ó gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ...........67 4.2. Ph−¬ng ph¸p dïng t¸c phÈm nghÖ thuËt .................................................69 4.3. Ph−¬ng ph¸p dïng trß ch¬i ......................................................................75 4.4. Ph−¬ng ph¸p luyÖn tËp th−êng xuyªn ......................................................79 4.5. Ph−¬ng ph¸p t¹o dùng m«i tr−êng ...........................................................80 4.6. Ph−¬ng ph¸p lµm g−¬ng cho trÎ noi theo ................................................80 4.7. Ph−¬ng ph¸p khen chª ............................................................................81 4.8. Ph−¬ng ph¸p thèng nhÊt t¸c ®éng gi¸o dôc.............................................82 4.9. Ph−¬ng ph¸p lÊy trÎ lµm trung t©m ..........................................................82 H−íng dÉn c¸ch häc .......................................................................................85 Ch−¬ng 5 Gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ ®Æc biÖt ............................87 5.1. §èi víi trÎ KhuyÕt tËt ................................................................................87 5.2. §èi víi trÎ gÆp hoµn c¶nh ®Æc biÖt...........................................................88 2
5.3. §èi víi trÎ cã hµnh vi lÖch l¹c...................................................................89 5.5. §èi víi trÎ ph¸t triÓn sím .........................................................................91 h−íng dÉn c¸ch häc........................................................................................93 KÕt luËn ..............................................................................................................94 phô lôc ................................................................................................................96 I. truyÖn kÓ cho bÐ nghe..................................................................................96 II. Th¬ cho bÐ ................................................................................................101 3
Lêi nãi ®Çu Gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ em (d−íi 6 tuæi) lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng vµo bËc nhÊt cña Gi¸o dôc MÇm non. Hµnh vi v¨n ho¸ võa mang ý thøc ®¹o ®øc bªn trong võa thÓ hiÖn mÆt thÈm mü bªn ngoµi, nªn kh«ng thÓ lµ hµnh vi bÈm sinh, tù nhiªn cã mµ ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ rÌn luyÖn l©u dµi. Sù h×nh thµnh hµnh vi v¨n ho¸ ë mçi ng−êi cÇn ph¶i b¾t ®Çu tõ lóc cßn bÐ, bëi lÏ "BÐ kh«ng vin c¶ g·y cµnh" nh− «ng bµ x−a ®· ®óc kÕt. B¶n chÊt cña hµnh vi v¨n hãa lµ g× ? Nã ®−îc h×nh thµnh ra sao trong lÞch sö loµi ng−êi còng nh− ë mçi c¸ thÓ ? Qu¸ tr×nh h×nh thµnh hµnh vi v¨n ho¸ ®èi víi trÎ em cßn rÊt bÐ (tuæi MÇm non nh− ta th−êng gäi) nh− thÕ nµo ? Lµm g× ®Ó h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn hÖ thèng hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ mét c¸ch bÒn v÷ng mµ vÉn gi÷ ®−îc nÐt hån nhiªn, ng©y th¬ ®¸ng yªu cña c¸c ch¸u ? §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò ®ang ®−îc toµn x· héi quan t©m, khi mµ ®Êt n−íc ta ®ang ®æi míi, v−¬n tíi mét x· héi giµu ®Ñp, c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh. Cuèn s¸ch Gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho trÎ em gãp phÇn gi¶i ®¸p nh÷ng vÊn ®Ò ®ã. Cuèn s¸ch kh«ng chØ lµ gi¸o tr×nh dµnh cho sinh viªn §¹i häc vµ Cao ®¼ng S− ph¹m MÇm non mµ cßn dµnh cho nh÷ng ai quan t©m ®Õn viÖc gi¸o dôc trÎ nhá. Hy väng cuèn s¸ch sÏ mang l¹i nhiÒu ®iÒu bæ Ých kh«ng nh÷ng vÒ lý luËn mµ cßn vÒ thùc tiÔn gi¸o dôc hµnh vi v¨n ho¸ cho c¸c ch¸u nhá cña chóng ta ngµy h«m nay. T¸c gi¶ 4
Ch−¬ng 1 Kh¸i niÖm chung vÒ hµnh vi v¨n ho¸ 1.1. Kh¸i niÖm vÒ hµnh vi 1.1.1. Hµnh vi lµ g× ? T©m lý häc lµ khoa häc nghiªn cøu con ng−êi, kh«ng thÓ kh«ng nghiªn cøu hµnh vi cña con ng−êi. NhiÒu nhµ t©m lý häc cho r»ng t©m lý häc lµ khoa häc nghiªn cøu hµnh vi ng−êi, lÊy hµnh vi ng−êi lµm ®èi t−îng nghiªn cøu. §ã lµ mét quan ®iÓm ®óng ®¾n, do ®ã gi¸o dôc con ng−êi ®−¬ng nhiªn lµ ph¶i gi¸o dôc hµnh vi cña nã. §èi víi trÎ em viÖc gi¸o dôc tr−íc hÕt ph¶i lµ gi¸o dôc hµnh vi, gióp trÎ cã nh÷ng hµnh vi tèt ®Ñp trong khi øng xö víi nh÷ng ng−êi xung quanh. Nãi c¸ch kh¸c cÇn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë trÎ nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸. ThuËt ng÷ hµnh vi (behavior) ®−îc sö dông nhiÒu b¾t ®Çu tõ ®Çu thÕ kû XX vµ ®−îc xem xÐt tõ nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau. Sau ®©y lµ mét vµi quan ®iÓm chñ yÕu : − C¸c nhµ sinh häc mµ ®¹i diÖn lµ E.L. Tooc-®ai-n¬ (1874 − 1949) coi hµnh vi lµ c¸ch sèng vµ ho¹t ®éng trong mét m«i tr−êng nhÊt ®Þnh cña mét c¸ thÓ ®Ó thÝch nghi víi m«i tr−êng ®ã nh»m b¶o ®¶m cho nã ®−îc tån t¹i. − Chñ nghÜa hµnh vi lµ mét trong nh÷ng trµo l−u phæ biÕn nhÊt trong t©m lý häc t− s¶n hiÖn ®¹i. Tr−íc hÕt ph¶i kÓ ®Õn lµ chñ nghÜa hµnh vi cæ ®iÓn do G. Oat-x¬n (1878 − 1958) ®Ò x−íng vµo n¨m 1913 t¹i tr−êng ®¹i häc Sicag«, c¬ së thùc nghiÖm cña chñ nghÜa hµnh vi nµy lµ nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Tooc-®ai-n¬ vÒ hµnh vi cña ®éng vËt. Oat-x¬n quan niÖm t©m lý häc lÊy "hµnh vi ng−êi, tøc lµ mäi øng xö vµ tõ ng÷ cña con ng−êi c¶ nh÷ng c¸i di truyÒn lÉn nh÷ng c¸i tù t¹o lµm ®èi t−îng nghiªn cøu. §ã lµ viÖc nghiªn cøu con ng−êi lµm g×, b¾t ®Çu tõ trong bµo thai ®Õn lóc chÕt". V× vËy Oat−x¬n trë thµnh nhµ t©m lý häc nghiªn cøu hµnh vi ng−êi theo chñ nghÜa hµnh vi. So víi t©m lý häc duy t©m − nghiªn cøu con ng−êi trõu t−îng th× nh÷ng nghiªn cøu cña Oat-x¬n − s¶n phÈm cña nÒn s¶n xuÊt ®¹i c«ng nghiÖp ®Çu thÕ kû XX râ rµng ®¸ng ®−îc ®¸nh gi¸ cao. − Chñ nghÜa hµnh vi míi, ®¹i diÖn chÝnh lµ C. Han-l¬ (1884 − 1952) vµ E. T«n-men (1886 − 1959) ; chñ nghÜa hµnh vi b¶o thñ do B.Ph. Xki-n¬ (sinh n¨m 1904) ®Ò x−íng, ra ®êi d−íi ¶nh h−ëng cña häc thuyÕt I.P. Pap-lèp, ®· vay m−în thuËt ng÷ vµ c¸ch ph©n lo¹i nh÷ng h×nh thøc hµnh vi trong häc thuyÕt nµy nh−ng vÒ b¶n chÊt l¹i kh«ng gièng nhau. Dï cã nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau nh−ng nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa hµnh vi nãi chung ®Òu thèng nhÊt mét ®iÓm lµ coi mäi hµnh vi ®Òu ®−îc biÓu thÞ b»ng c«ng thøc S − R (trong ®ã S lµ kÝch thÝch vµ R lµ ph¶n øng) theo nguyªn t¾c trùc tiÕp vµ kh«ng cã sù tham gia cña chñ thÓ. MÆc dï sau nµy mét sè ng−êi cã quan niÖm ph¶n øng cña con ng−êi kh«ng chØ ®èi víi c¸c kÝch thÝch cã tÝnh sinh häc mµ cßn ph¶n øng víi nh÷ng kÝch thÝch trong m«i tr−êng x· héi, cã lîi cho b¶n th©n, th× luËn ®iÓm c¬ b¶n cña hä lµ coi con ng−êi chØ lµ mét c¬ thÓ vµ 5
quy nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý cña con ng−êi chØ lµ nh÷ng ph¶n øng cña c¬ thÓ ; ®ång nhÊt ho¸ gi÷a ý thøc vµ hµnh vi mµ ®¬n vÞ c¬ b¶n cña nã lµ mèi liªn hÖ S− R. Do ®ã con ng−êi chØ cã ph¶n øng thô ®éng, hoµn toµn lÖ thuéc vµo nh÷ng kÝch thÝch t¸c ®éng bªn ngoµi, kh«ng cÇn biÕt gi÷a kÝch thÝch vµ ph¶n øng cã g×. Sau nµy chñ nghÜa hµnh vi hiÖn ®¹i ®· lµm biÕn d¹ng c«ng thøc S − R b»ng c¸ch ®−a vµo gi÷a hai vÕ cña nã nh÷ng "biÕn sè trung gian" nh− kü x¶o, tiÒm n¨ng, h−ng phÊn, øc chÕ... Song ®iÒu ®ã kh«ng lµm thay ®æi thùc chÊt tÝnh m¸y mãc cña chñ nghÜa hµnh vi. TÊt c¶ nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa hµnh vi ®Òu cho r»ng chñ thÓ kh«ng thÓ ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh vµ kiÓm so¸t ®−îc hµnh vi cña m×nh. Hä ®· ®¸nh ®ång hµnh vi con ng−êi víi hµnh vi ®éng vËt, coi hµnh vi nh− nh÷ng cö ®éng s¬ ®¼ng, bá qua ý vµ nghÜa cña hµnh vi, bá qua tÝnh tÝch cùc cña chñ thÓ. − Xki-n¬ cßn ®i xa h¬n, «ng ®· vËn dông chñ nghÜa hµnh vi vµo lÜnh vùc s− ph¹m vµ x©y dùng lý luËn d¹y häc theo ch−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh. ¤ng cho r»ng cã thÓ ®iÒu khiÓn hµnh vi b»ng c¸ch c¨n cø vµo mét trong hai yÕu tè : Cã S ¾t cã R t−¬ng øng vµ ng−îc l¹i. Môc ®Ých ®iÒu khiÓn hµnh vi lµ ®Ó thÝch nghi víi m«i tr−êng theo nguyªn t¾c "nhö kÑo trÎ con". LÝ luËn nµy ®· ph¹m nhiÒu sai lÇm lµ biÕn ng−êi häc thµnh mét c¸i m¸y theo c«ng thøc S − R vµ ®· bÞ c¸c nhµ T©m lý häc tiÕn bé phª ph¸n. KÕ thõa kinh nghiÖm nghiªn cøu vÒ con ng−êi tr−íc ®©y, dùa vµo ph−¬ng ph¸p luËn duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö, tõ ®Çu thÕ kû XX c¸c nhµ t©m lý häc Nga : Bl«nxki, Luria, Lª«nchep, Rubinxtªin... ®øng ®Çu lµ L.X. V−gètxki (1896 − 1934) ®· nghiªn cøu hµnh vi trong ph¹m trï Ng−êi, nghÜa lµ trong T©m lý häc lÞch sö Ng−êi, coi sù ph¸t triÓn t©m lý cña con ng−êi g¾n liÒn víi lÞch sö ph¸t triÓn v¨n ho¸ cña nh©n lo¹i. Mçi thÕ hÖ sau tiÕp nhËn nh÷ng g× mµ thÕ hÖ tr−íc ®· s¸ng t¹o ra vµ ghi l¹i trong nÒn v¨n ho¸ (v¨n ho¸ vËt thÓ vµ v¨n ho¸ phi vËt thÓ) ®Ó ®i vµo thÕ giíi cña con ng−êi b»ng thµnh qu¶ cña nh©n lo¹i ®−îc thÊm nhuÇn trong b¶n th©n m×nh. Sù lÜnh héi kinh nghiÖm lÞch sö − x· héi ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t©m lý con ng−êi, lµm cho ho¹t ®éng cña con ng−êi kh«ng cßn lµ nh÷ng ph¶n øng trùc tiÕp (nh− ë ®éng vËt) mµ bao giê còng ®−îc th«ng qua kh©u trung gian lµ t©m lý, ý thøc khiÕn cho ho¹t ®éng cña con ng−êi ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch gi¸n tiÕp, cã nghÜa lµ khi ho¹t ®éng chñ thÓ cÇn ph¶i dïng ®Õn c«ng cô lµm trung gian. C«ng cô ë ®©y lµ nh÷ng thµnh tùu v¨n ho¸ mµ con ng−êi tiÕp nhËn ®−îc vµ biÕn thµnh t©m lý, ý thøc riªng, nhê ®ã con ng−êi míi cã thÓ lµm chñ hµnh vi cña m×nh. NÕu c¸c nhµ hµnh vi chñ nghÜa biÓu thÞ hµnh vi theo c«ng thøc S − R th× nh÷ng ng−êi theo quan ®iÓm T©m lý häc lÞch sö Ng−êi biÓu thÞ hµnh vi theo c«ng thøc S − X − R, trong ®ã X lµ c«ng cô trung gian. Nh− vËy nguyªn t¾c trùc tiÕp ®−îc thay thÕ b»ng nguyªn t¾c gi¸n tiÕp. §ã chÝnh lµ ®Æc tr−ng hµnh vi cña con ng−êi. Nhê cã nguyªn t¾c nµy con ng−êi míi cã thÓ ®iÒu khiÓn ®iÒu chØnh hµnh vi cña m×nh, biÕn hµnh vi chØ lµ ph¶n øng m¸y mãc thµnh hµnh vi tÝch cùc, lu«n cã sù tham gia tÝch cùc cña chñ thÓ. VÒ tÝnh tÝch cùc cña chñ thÓ ®−îc §.N. Ud¬natde (Nhµ t©m lý häc næi tiÕng cña Gruzia) cßn nãi râ thªm : Nh»m tho¶ m·n nhu cÇu cña m×nh, chñ thÓ h−íng tíi ®èi t−îng nµo ®ã trong thùc t¹i, tho¹t tiªn ®èi t−îng trùc tiÕp t¸c ®éng lªn chñ thÓ, chuÈn bÞ ®Ó chñ thÓ s½n sµng hµnh ®éng − mét t©m thÕ xuÊt hiÖn − t©m thÕ nµy ®−îc chñ thÓ biÕn thµnh tÝnh tÝch cùc thóc ®Èy hµnh vi. 6
Tõ ph©n tÝch trªn, chóng ta cã thÓ hiÓu hµnh vi lµ c¸ch øng xö cña con ng−êi trong mét hoµn c¶nh cô thÓ nhÊt ®Þnh víi sù ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh cña t©m lý, ý thøc ng−êi ®ã. 1.1.2. Ph©n biÖt hµnh vi cña con ng−êi vµ hµnh vi cña con vËt NÕu hiÓu hµnh vi theo nghÜa réng lµ ph¶n øng cña mét c¸ thÓ trong mét m«i tr−êng nhÊt ®Þnh nh»m t¹o ra sù c©n b»ng gi÷a c¬ thÓ víi m«i tr−êng ®Ó tån t¹i, th× c¶ con ng−êi lÉn con vËt ®Òu cã hµnh vi. Tuy vËy hµnh vi cña con ng−êi vµ hµnh vi cña con vËt cã sù kh¸c biÖt vÒ chÊt, sù kh¸c biÖt ®ã ®−îc biÓu hiÖn qua nh÷ng ®iÓm sau ®©y : 1.1.2.1. Hµnh vi cña con ng−êi mang tÝnh chñ thÓ cao. Trong khi hµnh vi cña con vËt chØ lµ ph¶n øng trùc tiÕp víi nh÷ng kÝch thÝch trong mét m«i tr−êng nhÊt ®Þnh nh»m thÝch nghi víi m«i tr−êng ®ã th× hµnh vi cña con ng−êi kh«ng chØ ®Ó thÝch nghi víi m«i tr−êng mµ cßn biÕn ®æi ®èi t−îng trong m«i tr−êng nh»m tho¶ m·n nhu cÇu cña b¶n th©n ngµy cµng cao. NÕu hµnh vi cña con vËt ®−îc thùc hiÖn theo nguyªn t¾c trùc tiÕp (®ã lµ hµnh vi ph¶n øng), cã thÓ biÓu thÞ b»ng c«ng thøc S − R th× hµnh vi cña con ng−êi ®−îc thùc hiÖn theo nguyªn t¾c gi¸n tiÕp (®ã lµ hµnh vi tÝch cùc) ®−îc biÓu thÞ b»ng c«ng thøc S − X − R, trong ®ã X lµ t©m lý, n¨ng lùc, ý thøc cña chñ thÓ, cã chøc n¨ng ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh hµnh vi. Do vËy hµnh vi cña con ng−êi lµ hµnh vi cã ý thøc, cßn hµnh vi cña con vËt lµ hµnh vi kh«ng ý thøc th−êng ®−îc gäi lµ hµnh vi b¶n n¨ng. V× ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c gi¸n tiÕp, nªn hµnh vi cña con ng−êi lµ hµnh vi c«ng cô (theo c¸ch gäi cña L.X. V−gètxki), bao giê còng cã c«ng cô (c«ng cô vËt chÊt vµ c«ng cô t©m lý, ý thøc, ng«n ng÷...) lµm trung gian. Tr¸i l¹i v× ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c trùc tiÕp nªn hµnh vi cña con vËt chØ lµ nh÷ng ph¶n øng trùc tiÕp víi kÝch thÝch bªn ngoµi. 1.1.2.2. Con vËt khi thùc hiÖn hµnh vi lµ chØ nh»m thÝch nghi víi m«i tr−êng ®Ó tån t¹i, cßn con ng−êi khi thùc hiÖn hµnh vi kh«ng chØ ®Ó thÝch nghi mµ cßn ®Ó c¶i t¹o m«i tr−êng ®ång thêi hoµn thiÖn b¶n th©n m×nh. Qu¸ tr×nh c¶i t¹o hoµn c¶nh còng chÝnh lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn con ng−êi. §ã chÝnh lµ kÕt qu¶ kÐp cña hµnh vi Ng−êi. Trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng thùc tiÔn ng−êi lao ®éng võa t¹o ra s¶n phÈm cho x· héi ®ång thêi l¹i võa n©ng cao n¨ng lùc, ý thøc nghÒ nghiÖp cña m×nh, tøc lµ ®· t¹o ra kÕt qu¶ kÐp ; mét em bÐ nghÞch ph¸ c©y cèi kh«ng nh÷ng lµm cho v−ên c©y bÞ h− háng mµ ®iÒu quan träng h¬n lµ chÝnh nh÷ng hµnh vi ph¸ ho¹i ®ã ®· ®Ó l¹i trong t©m hån em bÐ nh÷ng vÕt nh¬ ®¸ng tiÕc, còng lµ kÕt qu¶ kÐp. Sù kh¸c nhau vÒ chÊt gi÷a hµnh vi cña ®éng vËt vµ hµnh vi cña con ng−êi ®· t¹o ra sù kh¸c biÖt vÒ chÊt gi÷a cuéc sèng cña con ng−êi víi cuéc sèng cña ®éng vËt. Cuéc sèng hiÖn ®¹i cña con ng−êi so víi thêi nguyªn thuû kh¸c xa "mét trêi mét vùc", tõ ¨n l«ng ë lç víi c«ng cô th« s¬ b»ng ®¸ ®Õn nÒn v¨n minh rùc rì víi nh÷ng chiÕc m¸y tÝnh "siªu th«ng minh". Tr¶i qua c¸c nÒn v¨n minh tõ thÊp ®Õn cao : nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp, nÒn v¨n minh c«ng nghiÖp ®Õn nay loµi ng−êi ®· b−íc sang nÒn v¨n minh tin häc (hay cßn gäi lµ v¨n minh trÝ tuÖ) víi bao biÕn ®æi kú diÖu cña c«ng cô, tõ th« s¬ ®Õn tinh x¶o kÐo theo lµ nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c cña con ng−êi vµ cuéc sèng cña nã. Cuéc sèng cña con ng−êi ngµy nay v¨n minh h¬n gÊp hµng v¹n, hµng triÖu lÇn so víi tr−íc ®©y chÝnh lµ nhê nh÷ng ®Æc ®iÓm nh− tÝnh chñ thÓ cao, tÝnh gi¸n tiÕp vµ t¹o ra kÕt qu¶ kÐp cña hµnh vi con ng−êi. Trong khi ®ã 7
cuéc sèng cña ®éng vËt hµng triÖu triÖu n¨m nay vÉn thÕ, con bß vÉn chØ biÕt ¨n cá víi ®Çu ãc ngu si ®Çn ®én! con hæ vÉn chØ biÕt sèng ë chèn rõng hoang s©u th¼m b»ng søc m¹nh d· man! 1.2. Kh¸i niÖm vÒ hµnh vi v¨n ho¸ 1.2.1. Hµnh vi v¨n ho¸ lµ g× ? Hµnh vi v¨n ho¸ chØ cã ë con ng−êi. ë ®éng vËt chØ cã lo¹i hµnh vi b¶n n¨ng mang kinh nghiÖm di truyÒn, tuy chóng Ýt nhiÒu cã mang tÝnh tËp nhiÔm nh−ng vÉn trªn c¬ së tÝnh di truyÒn. Ch¼ng h¹n : hµnh vi cña c¸ mang tÝnh di truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c lµ biÕt b¬i trong n−íc. BÊt cø con c¸ nµo sinh ra lµ ®· cã kh¶ n¨ng ®ã do ®−îc kÕ thõa tõ thÕ hÖ tr−íc b»ng con ®−êng di truyÒn sinh häc (v©y ®Ó b¬i, ®u«i ®Ó l¸i, mang ®Ó thë, bong bãng ®Ó næi...). Kh¶ n¨ng ®ã cã thÓ thay ®æi chót Ýt lµ tuú theo sù thay ®æi cña m«i tr−êng. NÕu sèng trong ao hå l¾ng ®äng th× c¸ b¬i mét c¸ch khoan thai ®ñng ®Ønh, nh−ng nÕu sèng trong dßng n−íc ch¶y xiÕt th× c¸ch b¬i cña nã l¹i véi vµng h¬n, nhanh nhÑn h¬n. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ hµnh vi cña c¸ cã bÞ tËp nhiÔm thªm, nh−ng vÉn kh«ng thay ®æi vÒ b¶n chÊt so víi hµnh vi bÈm sinh cña loµi c¸. Trong khi ®ã hµnh vi cña con ng−êi võa mang kinh nghiÖm di truyÒn võa mang kinh nghiÖm lÞch sö − x· héi, mµ ë ®©y kinh nghiÖm lÞch sö − x· héi ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi hµnh vi Ng−êi. Khi mét ®øa trÎ võa míi ra ®êi nã chØ míi cã nh÷ng hµnh vi b¶n n¨ng trªn c¬ së nh÷ng ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn (nh− mót, bó, mét sè ph¶n øng trùc tiÕp ®èi víi mét sè kÝch thÝch bªn ngoµi). Nh−ng ®Ó lín lªn thµnh Ng−êi, ®−a trÎ ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh lÜnh héi kinh nghiÖm lÞch sö − x· héi ®−îc loµi ng−êi ghi vµo nÒn v¨n ho¸ d©n téc vµ nh©n lo¹i, b»ng chÝnh ho¹t ®éng cña ®øa trÎ. NhiÒu b»ng chøng ®· cho thÊy nÕu ®øa trÎ bÞ t¸ch khái cuéc sèng cña con ng−êi, t¸ch khái nÒn v¨n ho¸ th× nã sÏ kh«ng bao giê trë thµnh Ng−êi. Nh− vËy, b»ng con ®−êng "di truyÒn x· héi" hay kÕ thõa v¨n ho¸, hµnh vi cña ®øa trÎ míi lµ hµnh vi thùc sù cña con ng−êi, nãi ®óng h¬n lµ hµnh vi v¨n ho¸. §Ó hiÓu râ nh− thÕ nµo lµ hµnh vi v¨n ho¸, tr−íc hÕt cÇn hiÓu thÕ nµo lµ v¨n ho¸ ? Kh¸i niÖm v¨n ho¸ ®−îc hiÓu theo nhiÒu nghÜa kh¸c nhau tuú c¸ch tiÕp cËn cña tõng ng−êi hay cña tõng ngµnh khoa häc. T¹i Héi nghÞ Quèc tÕ nh»m ph¸t ®éng "ThËp kØ quèc tÕ ph¸t triÓn v¨n ho¸" do Unesco chñ tr× n¨m 1982 t¹i Mªhico, víi h¬n 1000 ®¹i biÓu lµ c¸c nhµ v¨n ho¸ ®¹i diÖn cho h¬n 100 quèc gia ®· ®−a ra tíi h¬n 200 ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ v¨n ho¸. §Ó thèng nhÊt hµnh ®éng, trong tuyªn bè chung cña Héi nghÞ ng−êi ta ®· chÊp nhËn mét quan niÖm vÒ v¨n ho¸ nh− sau : "Trong ý nghÜa réng nhÊt, v¨n ho¸ lµ tæng thÓ nh÷ng nÐt riªng biÖt vÒ tinh thÇn vµ vËt chÊt ; trÝ tuÖ vµ c¶m xóc quyÕt ®Þnh tÝnh c¸ch cña mét x· héi hay mét nhãm ng−êi trong x· héi. V¨n ho¸ bao gåm nghÖ thuËt, v¨n ch−¬ng, lèi sèng, quyÒn c¬ b¶n cña con ng−êi, hÖ thèng gi¸ trÞ, tËp tôc vµ tÝn ng−ìng". Víi c¸ch hiÓu nh− vËy, «ng M.Z. Federico, tæng gi¸m ®èc Unesco ®· nãi râ h¬n : "V¨n ho¸ ph¶n ¸nh vµ thÓ hiÖn mét c¸ch tæng qu¸t vµ sèng ®éng mäi mÆt cña cuéc sèng cña mçi c¸ nh©n hay céng ®ång, ®· diÔn ra trong qu¸ khø còng nh− ®ang diÔn ra trong hiÖn t¹i qua bao thÕ kû, nã ®· cÊu thµnh nªn mét hÖ thèng gi¸ trÞ truyÒn thèng chñ yÕu lµ vÒ ®¹o ®øc vµ thÈm mü mµ dùa trªn ®ã tõng d©n téc tù kh¼ng ®Þnh lèi sèng riªng cña m×nh". 8
Tõ ®ã ta cã thÓ hiÓu hµnh vi v¨n ho¸ lµ c¸ch øng xö cña con ng−êi trong mét hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh, bÞ chi phèi bëi hÖ thèng gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña d©n téc (hay mét nhãm ng−êi trong ®ã), mµ cèt lâi lµ gi¸ trÞ ®¹o ®øc vµ gi¸ trÞ thÈm mü, khiÕn cho c¸ch øng xö mang tÝnh ®Æc thï cña d©n téc Êy. Cã thÓ coi cuéc sèng con ng−êi lµ mét tæng thÓ nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸. Mét ng−êi mÑ th−¬ng con hÕt mùc, t×nh mÉu tö ®· th«i thóc bµ lµm bÊt cø viÖc g× miÔn sao cho con ®−îc sung s−íng, ®−îc nªn Ng−êi ; mét em bÐ v× th−¬ng ng−êi tµn tËt, nghÌo khã mµ s½n sµng bít tiÒn ¨n quµ s¸ng ®Ó gãp vµo quü tõ thiÖn ; mét chÞ c«ng nh©n vÖ sinh do hiÓu ®−îc tÇm quan träng cña viÖc lµm s¹ch m«i tr−êng nªn ®· s½n sµng quÐt dän ®−êng phè ngay c¶ trong ®ªm ba m−¬i TÕt... TÊt c¶ nh÷ng c¸ch øng xö ®ã ®Òu ®−îc coi lµ hµnh vi v¨n ho¸. Tuy nhiªn trong bÊt cø mét nÒn v¨n ho¸ nµo còng ®Òu mang nh÷ng nÐt tÝch cùc lÉn nÐt tiªu cùc. ThuËt ng÷ "hµnh vi v¨n ho¸" ®−îc dïng trong cuèn s¸ch nµy chØ nãi lªn nh÷ng hµnh vi ®Ñp, tèt ®èi víi con ng−êi vµ thÕ giíi xung quanh, lµ hµnh vi v¨n ho¸ mang tÝnh tÝch cùc mµ mçi ng−êi cÇn rÌn luyÖn ®Ó cã ®−îc hay nãi râ h¬n ®ã lµ hµnh vi cã v¨n ho¸ (cultured), nghÜa lµ c¸ch øng xö mang tÝnh ®¹o ®øc − thÈm mÜ. Theo ®ã cã thÓ cho r»ng ng−êi "cã v¨n ho¸" lµ ng−êi ®−îc gi¸o dôc tö tÕ, cã lèi sèng ®Ñp, biÕt c− xö ®óng møc víi mäi ng−êi, lÞch thiÖp, hoµ nh·, quan t©m ®Õn vÖ sinh c¸ nh©n vµ n¬i c«ng céng, yªu c¸i ®Ñp, khao kh¸t v−¬n tíi c¸i ®Ñp ch©n chÝnh, ghÐt c¸i th« b¹o xÊu xa bÈn thØu trong quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi, thÓ hiÖn sù hiÓu biÕt, sù phong phó cña t©m hån, tøc lµ thÓ hiÖn hµnh vi cã v¨n ho¸ hay nãi gän h¬n lµ hµnh vi v¨n ho¸. 1.2.2. Sù kh¸c biÖt vµ mèi quan hÖ gi÷a kh¸i niÖm hµnh vi v¨n ho¸ víi kh¸i niÖm hµnh vi ®¹o ®øc vµ giao tiÕp cã v¨n ho¸ Tr−íc hÕt cÇn xem xÐt sù kh¸c biÖt gi÷a hai kh¸i niÖm hµnh vi v¨n ho¸ vµ hµnh vi ®¹o ®øc. Chóng ta cã thÓ nhËn thÊy hµnh vi v¨n ho¸ cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn hai ph¹m trï ®¹o ®øc vµ thÈm mÜ. Hµnh vi v¨n ho¸ tr−íc hÕt ph¶i thÓ hiÖn ®−îc mÆt ®¹o ®øc cña hµnh vi, ®iÒu ®ã th× ai còng râ. Nh−ng ng−îc l¹i, mét hµnh vi ®¹o ®øc ch−a h¼n lµ mét hµnh vi v¨n ho¸ nÕu thiÕu mÆt thÈm mÜ trong ®ã. Mét em bÐ h¨ng h¸i chØ ®−êng cho ng−êi kh¸ch l¹ míi lÇn ®Çu tiªn ®Õn ®Þa ph−¬ng m×nh b»ng mét c©u nãi céc lèc : "Kia k×a, ®Êy ®Êy!". §ã cã thÓ lµ hµnh vi tèt cña em bÐ, em ®· s½n sµng gióp ®ì ng−êi kh¸c, nh−ng ch−a nh· nhÆn vµ lÔ ®é! "Câng mÑ ®i ch¬i" (lµ nhan ®Ò cña mét bµi h¸t), ®ã lµ mét hµnh vi thÓ hiÖn sù hiÕu ®Ô cña ng−êi con ®èi víi mÑ, nh−ng ch−a h¼n lµ mét h×nh t−îng ®Ñp! Mét ng−êi mÑ m¾ng ®øa con bÞ lçi lÇm tr−íc mÆt b¹n bÌ, ®ã lµ viÖc lµm ®Ó chØ cho ®øa con nhËn ra ®iÒu sai tr¸i mµ tr¸nh, nh−ng l¹i rÊt thiÕu tÕ nhÞ!...Râ rµng ai còng nhËn ra mÆt khiÕm khuyÕt cña nh÷ng hµnh vi nªu trªn nªn ch−a thÓ coi ®ã lµ nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸. Ta cã thÓ dÔ nhËn thÊy kh¸i niÖm hµnh vi ®¹o ®øc réng h¬n kh¸i niÖm hµnh vi v¨n ho¸, bëi lÏ kh«ng ph¶i bÊt cø hµnh vi ®¹o ®øc nµo còng ®Òu ®−îc coi lµ hµnh vi v¨n ho¸, mµ chØ cã nh÷ng hµnh vi ®¹o ®øc mang tÝnh thÈm mü míi lµ hµnh vi v¨n ho¸ hay nãi c¸ch kh¸c, hµnh vi v¨n ho¸ lµ mét bé phËn cña hµnh vi ®¹o ®øc, nh−ng ®ã lµ bé phËn cã chÊt l−îng cao h¬n bëi tÝnh thÈm mü cña nã. Cã ng−êi cßn cho r»ng biÓu hiÖn bªn trong cña hµnh vi v¨n 9
ho¸ lµ ý thøc ®¹o ®øc (nãi ®óng h¬n lµ nÆng vÒ ý thøc ®¹o ®øc) cßn biÓu hiÖn bªn ngoµi cña hµnh vi v¨n ho¸ lµ tÝnh thÈm mü (nãi ®óng l¬n lµ nÆng vÒ tÝnh thÈm mü. Nh− vËy muèn cã hµnh vi v¨n ho¸, con ng−êi ph¶i ®−îc gi¸o dôc, rÌn luyÖn c¶ vÒ mÆt ®¹o ®øc, c¶ vÒ mÆt thÈm mü. §Ó hiÓu râ h¬n vÒ hµnh vi v¨n ho¸, chóng ta cßn cÇn ph¶i xem xÐt nã trong mèi quan hÖ víi hµnh vi giao tiÕp cã v¨n ho¸. Trong cuéc sèng, mçi ng−êi ®Òu cã c¸c c¸ch øng xö víi thÕ giíi bªn ngoµi bao gåm thÕ giíi tù nhiªn vµ thÕ giíi con ng−êi, nh−ng chñ yÕu vÉn lµ víi mäi ng−êi trong x· héi. Sù tiÕp xóc gi÷a ng−êi víi ng−êi, th«ng qua ®ã ng−êi ta trao ®æi víi nhau vÒ th«ng tin, truyÒn cho nhau vÒ xóc c¶m, ¶nh h−ëng qua l¹i lÉn nhau vÒ nhiÒu mÆt trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch, b»ng ph−¬ng tiÖn chñ yÕu lµ ng«n ng÷, kÌm theo ®ã cßn cã ph−¬ng tiÖn phi ng«n ng÷ (cö chØ, ®iÖu bé, nÐt mÆt...), ®−îc gäi lµ giao tiÕp. Nh− vËy hµnh vi giao tiÕp còng lµ hµnh vi v¨n ho¸, nh−ng lµ hµnh vi ®−îc thùc hiÖn trong quan hÖ chñ thÓ − chñ thÓ, tøc lµ quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi. Lµ mét bé phËn quan träng trong hµnh vi v¨n ho¸, hµnh vi giao tiÕp còng chøa ®ùng c¶ mÆt tèt lÉn mÆt ch−a tèt. §Ó cã hµnh vi giao tiÕp tèt hay giao tiÕp cã v¨n ho¸, con ng−êi còng cÇn ph¶i ®−îc gi¸o dôc vµ rÌn luyÖn vÒ mÆt ®¹o ®øc còng nh− mÆt thÈm mÜ. Trong cuèn s¸ch nµy hµnh vi giao tiÕp cã v¨n ho¸ còng ®−îc hiÓu theo h−íng tÝch cùc nh− hµnh vi v¨n ho¸ ®· ®−îc tr×nh bµy. 1.3. Hai h×nh th¸i bªn trong vµ bªn ngoµi cña hµnh vi v¨n ho¸ 1.3.1. Hai chiÒu "nhËp t©m" vµ "xuÊt t©m" cña ho¹t ®éng T©m lý häc lÞch sö Ng−êi, mµ cèt lâi lµ lý thuyÕt ho¹t ®éng quan niÖm hµnh vi con ng−êi lµ qu¸ tr×nh thÓ hiÖn c¸c chøc n¨ng x· héi cña hä, ®ã lµ cuéc sèng, lao ®éng, thùc tiÔn, nãi chung lµ ho¹t ®éng. Ho¹t ®éng cña con ng−êi cã hai chiÒu : ChiÒu thø nhÊt lµ t¸c ®éng lªn thÕ giíi ®èi t−îng ®Ó chiÕm lÜnh hay biÕn ®æi ®èi t−îng t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm vËt chÊt hay tinh thÇn nh»m tho¶ m·n nhu cÇu c¸ nh©n vµ x· héi. Qu¸ tr×nh ®ã chñ thÓ ®· vËt chÊt ho¸ n¨ng lùc, t©m lý, ý thøc cña m×nh vµo trong s¶n phÈm ®−îc t¹o ra. §ã lµ chiÒu tõ trong ra ngoµi, theo con ®−êng "xuÊt t©m" hay ho¹t ®éng bªn ngoµi (ho¹t ®éng thùc tiÔn). ChiÒu ng−îc l¹i lµ con ng−êi t¸ch n¨ng lùc, t©m lý, ý thøc ®· ®−îc kÕt tinh trong ®èi t−îng ®Ó chuyÓn thµnh n¨ng lùc, t©m lý, ý thøc cña chñ thÓ ho¹t ®éng. §ã lµ chiÒu tõ ngoµi vµo trong, theo con ®−êng "nhËp t©m" hay ho¹t ®éng bªn trong (ho¹t ®éng t©m lý). Hai chiÒu cña mét ho¹t ®éng ®· t¹o ra kÕt qu¶ kÐp : Trong khi t¸c ®éng vµo ®èi t−îng ®Ó t¹o ra s¶n phÈm míi − tøc lµ thÕ giíi kh¸ch quan ®−îc c¶i t¹o (®ã lµ kÕt qu¶ thø nhÊt) th× ®ång thêi con ng−êi l¹i lÜnh héi c¸i n¨ng lùc tinh thÇn ®· ®−îc ghi l¹i trong thÕ giíi ®èi t−îng ®Ó ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn t©m lý b¶n th©n m×nh (®ã lµ kÕt qu¶ thø hai). Hai h×nh th¸i bªn ngoµi vµ bªn trong lµ hai mÆt thèng nhÊt cña mét ho¹t ®éng. C¸c nhµ khoa häc ®· chøng minh r»ng vÒ nguyªn t¾c, muèn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t©m lý tr−íc hÕt ph¶i tæ chøc ho¹t ®éng bªn ngoµi råi míi cã ho¹t ®éng bªn trong theo con ®−êng "nhËp t©m", nhÊt lµ ®èi víi sù ph¸t triÓn t©m lý cña trÎ em. §iÒu nµy cã thÓ thùc hiÖn ®−îc lµ nhê ho¹t ®éng bªn ngoµi vµ ho¹t ®éng bªn trong cïng cã cÊu tróc gièng nhau. 10
Trªn c¬ së lý thuyÕt ho¹t ®éng, mét lý thuyÕt khoa häc mµ ngµy nay ®−îc giíi t©m lý häc thÕ giíi chÊp nhËn vµ vËn dông (thÓ hiÖn trong Kû yÕu Héi nghÞ Quèc tÕ cña Héi Lý thuyÕt ho¹t ®éng quèc tÕ häp vµo mïa hÌ n¨m 2002 t¹i Amsterdam, Hµ Lan), chóng ta cã thÓ xem xÐt hµnh vi cña con ng−êi ë hai h×nh th¸i : bªn ngoµi vµ bªn trong. 1.3.2. Sù thèng nhÊt cña h×nh th¸i bªn ngoµi vµ h×nh th¸i bªn trong H×nh th¸i bªn trong cña hµnh vi lµ mÆt tinh thÇn, mÆt ®éng c¬. Kh¸c víi ®éng vËt, hµnh vi cña chóng ®Òu lµ nh÷ng ph¶n øng trùc tiÕp ®èi víi nh÷ng kÝch thÝch cña thÕ giíi bªn ngoµi, cßn hµnh vi cña con ng−êi l¹i lµ c¸ch øng xö theo nguyªn t¾c gi¸n tiÕp, th«ng qua chñ thÓ bªn trong (t©m lý, ý thøc) mµ thÓ hiÖn hµnh vi cña m×nh ®èi víi thÕ giíi bªn ngoµi. Do ®ã muèn thÓ hiÖn hµnh vi ®èi víi mét ®èi t−îng nµo ®ã cÇn ph¶i cã mét ®éng lùc bªn trong ®ñ ®Ó thóc ®Èy cho nã thÓ hiÖn, ®ã chÝnh lµ ®éng c¬ cña hµnh vi mµ chñ yÕu lµ ý thøc ®¹o ®øc cña chÝnh ng−êi ®ã. ChÊt l−îng cña hµnh vi mçi ng−êi phô thuéc nhiÒu vµo ®éng c¬ bªn trong. Trong khi ®ã h×nh th¸i bªn ngoµi cña hµnh vi l¹i cã vai trß ®Æc biÖt kh¸c, còng kh«ng kÐm phÇn quan träng, v× nã trùc tiÕp t¸c ®éng ®Õn ®èi t−îng vµ ®−îc biÓu hiÖn râ rµng b»ng nh÷ng vËn ®éng, cö chØ, lêi nãi, tøc lµ b»ng hµnh ®éng vËt chÊt ®−îc ng−êi ngoµi nhËn ra tr−íc khi nhËn biÕt mÆt tinh thÇn − t©m lý − ®éng c¬ Èn giÊu bªn trong cña hµnh vi. H×nh th¸i bªn ngoµi míi mang tÝnh n¨ng ®éng, tÝnh c¶i t¹o ®èi víi hiÖn thùc kh¸ch quan. Theo lý thuyÕt ho¹t ®éng, chÝnh h×nh th¸i bªn ngoµi kh«ng nh÷ng cã t¸c ®éng c¶i t¹o ®èi víi thÕ giíi ®èi t−îng mµ cßn t¸c ®éng ®Õn thÕ giíi bªn trong lµm ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn b¶n th©n con ng−êi. H×nh th¸i bªn ngoµi vµ h×nh th¸i bªn trong lµ hai mÆt cña mét hµnh vi con ng−êi. H×nh th¸i bªn trong cã chøc n¨ng thóc ®Èy cho h×nh th¸i bªn ngoµi ®−îc biÓu hiÖn, ®ã lµ mÆt ®éng c¬. Ng−îc l¹i h×nh th¸i bªn ngoµi khi t¸c ®éng vµo ®èi t−îng xung quanh, nã liÒn tiÕp nhËn ¶nh h−ëng tõ thÕ giíi ®èi t−îng mµ t¸c ®éng vµo thÕ giíi néi t©m lµm biÕn ®æi, ph¸t triÓn t©m lý con ng−êi. Râ rµng h×nh th¸i bªn ngoµi ®· t¸c ®éng trë l¹i h×nh th¸i bªn trong mµ ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nh©n c¸ch con ng−êi. Hai h×nh th¸i bªn ngoµi vµ bªn trong t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau ®Ó t¹o thµnh hµnh vi cña mét ng−êi. Hai h×nh th¸i ®ã th«ng th−êng th× thèng nhÊt víi nhau. H×nh th¸i bªn trong chñ yÕu lµ ý thøc ®¹o ®øc, ý thøc ®¹o ®øc cµng trong s¸ng, cµng s©u s¾c bao nhiªu th× hµnh vi míi ®−îc thÓ hiÖn m¹nh mÏ vµ cã t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn ®èi t−îng bÊy nhiªu vµ ng−îc l¹i. Cuéc ®êi ®· cho ta thÊy nh− vËy : Nh÷ng ®øa con hiÕu ®Ô cµng nÆng t×nh, nÆng nghÜa víi mÑ bao nhiªu th× viÖc ch¨m sãc mÑ khi ®au èm cµng chu ®¸o tËn t×nh bÊy nhiªu. Cßn nh÷ng ®øa con bÊt hiÕu th−êng thê ¬ tr−íc bÖnh t×nh cña mÑ, thËm chÝ cßn cã nh÷ng c¸ch øng xö khiÕn ng−êi mÑ thªm ®au lßng mµ bÖnh l¹i cµng thªm nÆng. ChÝnh trong qu¸ tr×nh ch¨m sãc mÑ ch¼ng qu¶n ng¹i gian khã nhäc nh»n, t×nh c¶m cña ®øa con ®èi víi mÑ cµng thªm mÆn nång, tha thiÕt. Ng−îc l¹i nÕu ®øa con kh«ng quan t©m g× ®Õn viÖc ch¨m sãc mÑ khi ®au èm b»ng nh÷ng hµnh ®éng thiÕt thùc th× chÝnh sù thê ¬ Êy cµng lµm cho phai nh¹t dÇn ®i t×nh mÑ con ch¼ng kh¸c nµo ng−êi d−ng n−íc l·. 11
MÆt kh¸c, khi thÓ hiÖn c¸i bªn trong ra bªn ngoµi th× l¹i ®ßi hái mÆt h×nh thøc cÇn cã tÝnh thÈm mÜ. §iÒu ®ã sÏ lµm cho hiÖu qu¶ cña hµnh vi ®−îc n©ng cao, nhÊt lµ trong viÖc øng xö víi mäi ng−êi. Cho dï ý thøc ®¹o ®øc cã cao siªu ®Õn mÊy mµ trong øng xö l¹i thiÕu ý tø, tÕ nhÞ th× còng dÔ lµm cho ng−êi kh¸c phËt lßng. §iÒu ®ã nãi lªn sù kh«ng t−¬ng xøng gi÷a h×nh th¸i bªn ngoµi víi h×nh th¸i bªn trong cña hµnh vi. Th−êng th× sù thèng nhÊt gi÷a hai h×nh th¸i ®ã diÔn ra mét c¸ch tù nhiªn nh− nã vèn cã. Tuy vËy trong cuéc sèng h»ng ngµy ng−êi ta còng hay b¾t gÆp nh÷ng ng−êi qu¸ trau chuèt, qu¸ khÐo lÐo bé mÆt bªn ngoµi cña hµnh vi trong khi ®ã c¸i bªn trong l¹i ®ang rçng tuÕch hay c¸i bªn ngoµi ®ang che ®Ëy mét t©m ®Þa xÊu xa khiÕn cho ng−êi xung quanh bÞ m¾c lõa hay xÊu hæ v× sù gi¶ dèi ®ã. Nh÷ng hµnh vi nh− vËy lµm sao cã thÓ gäi lµ hµnh vi v¨n ho¸ ®−îc. L¹i cã nh÷ng ng−êi "bông ®Ó ngoµi da", " th¼ng nh− ruét ngùa", nghÜ sao lµm vËy, râ rµng ®©y còng lµ mét kiÓu thèng nhÊt gi÷a h×nh th¸i bªn ngoµi víi h×nh th¸i bªn trong. Nh−ng kiÓu thèng nhÊt ®ã liÖu cã t¹o ra nh÷ng hµnh vi cã v¨n ho¸ kh«ng ? Ch¼ng h¹n, sèng trong mét tËp thÓ cã ng−êi khi khinh ghÐt mét ng−êi nµo ®ã th× hµnh ®éng th−êng tá ra th« b¹o, dïng lêi lÏ nÆng nÒ, nãi nh− chÐm vµo ng−êi kh¸c, xóc ph¹m ®Õn quan hÖ b¹n bÌ, ®ång nghiÖp mµ nhiÒu khi ®i ®Õn tan vì. Hµnh ®éng nh− vËy thËt kh«ng tÕ nhÞ, khã cã thÓ chÊp nhËn. Còng t−¬ng tù, mét em g¸i chõng 14 − 15 tuæi lµ "fan" cña mét nam "ca sÜ thêi th−îng", khi xem nam ca sÜ ®ã biÓu diÔn, ®Ó tá sù h©m mé cña m×nh, em g¸i kh«ng nh÷ng m¹nh d¹n lªn s©n khÊu tÆng hoa mµ cßn cè n¸n l¹i ®Ó nhê ng−êi chôp ¶nh chung, thËm chÝ cßn «m h«n ca sÜ ngay tr−íc mÆt kh¸n gi¶! Con g¸i mµ hµnh ®éng nh− vËy sÏ bÞ chª lµ suång s·, kh«ng kÝn ®¸o, kh«ng ý tø. Sù thÓ hiÖn hµnh vi theo kiÓu ®ã lµ rÊt thËt, nh÷ng liÖu ‘c¸i thËt" bao giê còng ®óng, còng hay ? Do ®ã khi bµn vÒ hµnh vi v¨n ho¸ chóng ta l¹i cÇn bµn thªm vÒ "c¸i thËt" vµ "c¸i dèi" trong hµnh vi cña con ng−êi. Mäi "c¸i thËt" ®· ch¾c bao giê còng tèt vµ mäi "c¸i dèi"®· ch¾c bao giê còng xÊu ? Xin h·y xem xÐt thªm mét vµi tr−êng hîp sau : Mét chiÕn sÜ c¸ch m¹ng khi bÞ kÎ thï hái cung ®Ó t×m ra c¬ së ho¹t ®éng cña ta. Tuy biÕt rÊt râ c¬ së c¸ch m¹ng hiÖn ë ®©u, cã bao nhiªu ng−êi, ®ang lµm g× v.v... nh−ng ng−êi chiÕn sÜ ®ã nhÊt quyÕt kh«ng khai, mét mùc chØ nãi lµ "kh«ng biÕt!". VÒ mÆt l«gic ®ã lµ ®iÒu kh«ng thËt, lµ dèi. Mét em bÐ trong lßng ®ang næi lªn sù thÌm kh¸t khi ®i qua cöa hµng b¸nh kÑo, nh−ng khi mÑ hái : "con muèn ¨n g× ®Ó mÑ mua ?", em bÐ liÒn l¾c ®Çu, bëi v× em biÕt nhµ m×nh ®ang lóc tóng bÊn, tiÒn cña mÑ kh«ng ®ñ lo b÷a c¬m h»ng ngµy, h¬n n÷a em cßn nh÷ng ®øa em th¬ d¹i. Râ rµng c¸i l¾c ®Çu cña em bÐ lµ kh«ng thËt víi lßng ham muèn cña m×nh vµ theo l«gic ®ã lµ "dèi". Nh− vËy c¸i "thËt vµ c¸i "dèi", ®©u lµ tèt ®©u lµ xÊu cña hµnh vi con ng−êi ? C©u tr¶ lêi sÏ lµ : xÊu hay tèt, ®iÒu ®ã hoµn toµn phô thuéc vµo ®éng c¬ cña hµnh vi. C¸ch øng xö "thËt" mµ víi ®éng c¬ xÊu th× hµnh vi ®ã lµ xÊu, nh−ng "dèi" l¹i víi ®éng c¬ tèt th× ch¾c ch¾n hµnh vi ®ã lµ tèt. VÒ mèi t−¬ng quan gi÷a hai h×nh th¸i bªn trong vµ bªn ngoµi cña hµnh vi, cã thÓ kÕt luËn : §Ó cã mét hµnh vi v¨n ho¸ hoµn h¶o nhÊt thiÕt ph¶i cã mét h×nh th¸i bªn trong, chñ yÕu lµ ®éng c¬ ®¹o ®øc thËt tèt vµ cÇn ®−îc thÓ hiÖn ë mét h×nh th¸i bªn ngoµi thËt ®Ñp 12
b»ng nh÷ng cö chØ, ®iÖu bé, lêi nãi ý tø, tÕ nhÞ, mang tÝnh thÈm mü ®Ó t¸c ®éng cña nã cã hiÖu qu¶ tÝch cùc ®Õn xung quanh. Trong khi ®¸nh gi¸ hµnh vi cña con ng−êi qua hai h×nh th¸i bªn ngoµi vµ bªn trong, nÕu tr−êng hîp kh«ng t−¬ng xøng th× cha «ng ta x−a vÉn nghiªng vÒ c¸i bªn trong, ca dao cæ cã c©u "tèt gç h¬n tèt n−íc s¬n" hay "c¸i nÕt ®¸nh chÕt c¸i ®Ñp" (ë ®©y "c¸i nÕt" ®−îc coi lµ c¸i ®¹o ®øc bªn trong, cßn "c¸i ®Ñp" ®−îc coi lµ c¸i thÈm mü bªn ngoµi). Nh−ng trong gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc ta th× "®Ñp ng−êi, ®Ñp nÕt" vÉn lµ mét gi¸ trÞ hoµn h¶o nhÊt. 1.4. C¸c lo¹i hµnh vi v¨n ho¸ C¸ch øng xö cña con ng−êi víi thÕ giíi xung quanh thËt mu«n h×nh mu«n vÎ, nãi c¸ch kh¸c hµnh vi v¨n ho¸ cña con ng−êi thËt phong phó bëi nhu cÇu cña cuéc sèng con ng−êi lµ v« tËn, nhÊt lµ nhu cÇu tinh thÇn. Trong tÝnh ®a d¹ng cña nã, ta cã thÓ ph©n chia hµnh vi v¨n ho¸ cña con ng−êi ra lµm c¸c lo¹i sau ®©y : 1.4.1. Hµnh vi v¨n ho¸ x∙ giao NhiÒu loµi ®éng vËt biÕt thÓ hiÖn tÝn hiÖu mçi khi gÆp nhau nh− ®µn kiÕn "gÆp nhau l¹i chµo!", ®µn ong b¸o cho nhau biÕt ë ®©u cã hoa mµ ®Õn hót mËt... Nh−ng ®ã chØ lµ hµnh vi b¶n n¨ng, sinh ra ®· cã, ®ã kh«ng ph¶i lµ hµnh vi v¨n ho¸. ë con ng−êi, mçi khi tiÕp xóc víi nhau, ng−êi ta th−êng thÓ hiÖn nh÷ng hµnh vi mang tÝnh x· giao : gÆp nhau th× chµo hái, ai gióp ®ì m×nh th× c¸m ¬n, lµm phiÒn ai ®iÒu g× th× ph¶i xin lçi, ngµy TÕt, ngµy lÔ biÕt chóc tông nhau nh÷ng lêi hay ý ®Ñp... §ã lµ nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ ®Ých thùc, bªn trong chøa ®ùng t×nh ng−êi vµ bªn ngoµi lµ nh÷ng cö chØ biÓu hiÖn sù t«n träng ng−êi mµ m×nh tiÕp xóc. Nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ nh− thÕ ®−îc xÕp vµo lo¹i hµnh vi v¨n ho¸ x· giao, ®−îc h×nh thµnh trong cuéc sèng, nhê sù gi¸o dôc vµ rÌn luyÖn h»ng ngµy míi cã ®−îc, chø kh«ng ph¶i lµ cã s½n theo c¬ chÕ di truyÒn, kh«ng ph¶i lµ hµnh vi bÈm sinh. Tuy nhiªn x· giao còng cã ba b¶y ®−êng x· giao. Cã ng−êi chµo hái nh− mét c¸i m¸y, chØ mang tÝnh chÊt kh¸ch s¸o, cã ng−êi chµo hái mµ trong lßng khinh rÎ ng−êi m×nh chµo. Tr¸i l¹i, lêi chµo ®−îc thèt lªn tõ sù vui mõng khi gÆp gì mét ng−êi mµ m×nh mong gÆp mÆt hay mét ng−êi mµ m×nh t«n träng. NhËn ®−îc lêi chµo nh− vËy thËt quý ho¸ lµm sao, lêi chµo ®ã thËt sù "cao h¬n m©m cç!". Nh− vËy ®Ó cã mét hµnh vi v¨n ho¸ x· giao vÉn cÇn cã mét h×nh th¸i bªn trong chøa ®ùng néi dung tèt ®Ñp trong quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi vµ mét h×nh th¸i bªn ngoµi thÓ hiÖn b»ng lêi nãi, cö chØ niÒm në, ©n cÇn. §ã chÝnh lµ phÐp lÞch sù trong øng xö gi÷a ng−êi víi ng−êi trong x· héi v¨n minh, ®ã chÝnh lµ hµnh vi v¨n ho¸ ®Ých thùc. Cßn nh÷ng thãi nãi tôc, chöi bËy ®Òu kh«ng thÓ chÊp nhËn ®−îc ®èi víi ng−êi cã v¨n ho¸ trong x· giao. 1.4.2. Hµnh vi v¨n ho¸ xóc c¶m §êi sèng t×nh c¶m cña con ng−êi rÊt phong phó, ®ã lµ nhê chóng ta sèng trong x· héi, trong nh÷ng quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi thËt thiªn h×nh v¹n tr¹ng : ®èi víi ng−êi nµy th× 13
yªu th−¬ng, ®èi víi ng−êi kia th× ghÐt bá, ®èi víi ng−êi nä th× giËn hên...Th¸i ®é t×nh c¶m ®ã bao giê còng ®−îc biÓu hiÖn ra bªn ngoµi b»ng nh÷ng cö chØ, lêi nãi khiÕn ng−êi ngoµi cã thÓ nhËn ra khi giao tiÕp vµ ®Ó l¹i nh÷ng rung ®éng tÝch cùc hay tiªu cùc cho c¶ ®«i bªn. §ã chÝnh lµ hµnh vi giao tiÕp xóc c¶m, nãi réng ra lµ hµnh vi v¨n ho¸ xóc c¶m mµ cuéc sèng kh«ng thÓ thiÕu ®−îc, "Mét con ngùa ®au c¶ tµu kh«ng ¨n cá". Sèng trªn ®êi nµy c¸i khiÕn con ng−êi sî nhÊt chÝnh lµ sù c« ®¬n. Bëi vËy t×m gÆp nhau ®Ó truyÒn cho nhau niÒm vui, nçi buån lµ mét nhu cÇu cÇn ®−îc tho¶ m·n cña bÊt cø ng−êi nµo. Tho¶ m·n nhu cÇu ®ã nhÊt thiÕt ph¶i b»ng nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ xóc c¶m. Mét hµnh vi cã thÓ ®em ®Õn cho ng−êi kh¸c niÒm vui hay nçi buån, sù c¶m th«ng hay sù chèi tõ, ®iÒu ®ã phô thuéc vµo ®éng c¬ cã trong s¸ng hay kh«ng vµ phô thuéc vµo c¶ hµnh ®éng bªn ngoµi cã tö tÕ, cã ý nhÞ hay kh«ng. §êi sèng t×nh c¶m cña mçi ng−êi th−êng ®−îc t¹o nªn bëi nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ xóc c¶m ®ã. Mét ch¸u bÐ lu«n thÓ hiÖn cö chØ tr×u mÕn, ch¨m sãc «ng bµ khiÕn cho tuæi giµ ®ì c« qu¹nh, nh÷ng doanh nghiÖp lu«n bít tiÒn ®Ó lµm tõ thiÖn khiÕn cho ng−êi nghÌo ®ì tñi th©n, mét häc sinh t×m c¸ch gÇn gòi ng−êi b¹n ®ang bªn bê vùc th¼m cña ma tóy khiÕn cËu ta tØnh ngé mµ xa rêi nµng "tiªn n©u" ma quû ®ã v.v... TÊt c¶ nh÷ng c¸ch øng xö ®Çy ©n t×nh Êy ®Òu cã t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn con ng−êi dï chØ mét cö chØ nhá nh− nhæ tãc s©u cho bµ hay mét lêi an ñi ch©n t×nh víi ng−êi b¹n bÊt h¹nh. Nh÷ng hµnh vi ®ã mang ®Õn cho chóng ta nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt ®«i khi kh«ng lµ bao nhiªu nh−ng gi¸ trÞ tinh thÇn th× thËt lµ v« tËn, thËm chÝ cßn lµm thay ®æi c¶ mét ®êi ng−êi. Nh÷ng nô c−êi sung s−íng v× thµnh c«ng cña b¹n bÌ hay nh÷ng giät n−íc m¾t th−¬ng c¶m v× nçi bÊt h¹nh cña nh÷ng em bÐ khuyÕt tËt v« ph−¬ng cøu ch÷a lµ sù ®ång c¶m s©u s¾c chØ cã ë nh÷ng con ng−êi cã tÊm lßng cao c¶ víi c¸ch øng xö ®Ñp. T×nh c¶m lµ ®éng lùc m¹nh mÏ bªn trong th«i thóc con ng−êi v−ît qua mäi khã kh¨n ®Ó t×m ®Õn nhau, yªu nhau mÊy nói còng trÌo/MÊy s«ng còng léi/ MÊy ®Ìo còng qua ®Ó båi bæ thªm nghÞ lùc sèng cho nhau. HiÖu qu¶ cña mét hµnh vi v¨n ho¸ xóc c¶m bao giê còng cã t¸c dông hai chiÒu : mét mÆt lµ ®Ó con ng−êi trót nçi lßng m×nh ®Õn víi nh÷ng ng−êi mµ m×nh tin yªu, mÆt kh¸c l¹i lµ ®Ó tiÕp nhËn sù ®ång c¶m cña hä ®èi víi b¶n th©n m×nh, bëi t×nh yªu còng cã hai chiÒu lµ cho vµ nhËn. Khã cã thÓ t×m ®−îc mét hµnh vi v¨n ho¸ xóc c¶m nµo l¹i chØ cã hiÖu qu¶ mét chiÒu, ngay c¶ viÖc lµm tõ thiÖn. Khi mét ng−êi biÕt bít chót tiÒn b¹c, cña c¶i cña m×nh cho ng−êi kh¸c th× ®ång thêi hä còng nhËn ®−îc lêi c¸m ¬n ch©n t×nh, h¬n thÕ n÷a viÖc ®ã cßn lµm cho nh©n c¸ch cña hä cµng thªm cao ®Ñp. Hµnh vi v¨n ho¸ mang tÝnh xóc c¶m kh«ng chØ biÓu hiÖn gi÷a ng−êi víi ng−êi mµ cßn ®−îc biÓu hiÖn gi÷a con ng−êi víi thiªn nhiªn. Coi thiªn nhiªn lµ ng−êi b¹n th©n thiÕt cña m×nh, ®ã lµ kiÓu øng xö cña nh÷ng ng−êi cã v¨n ho¸ rÊt ®Ëm t×nh ng−êi. Bëi thiªn nhiªn vµ con ng−êi cã mèi quan hÖ g¾n bã víi nhau : cµng yªu con ng−êi bao nhiªu cµng yªu thiªn nhiªn bÊy nhiªu vµ ng−îc l¹i. §iÒu ®ã dÔ nhËn ra trong hµnh vi cña c¸c em nhá : em nµo biÕt n©ng niu nh÷ng mÇm sèng nh− con gµ míi në, nô hoa míi hÐ...th−êng lµ nh÷ng em bÐ biÕt th−¬ng yªu, th©n ¸i víi b¹n bÌ, biÕt quan t©m ch¨m sãc nh÷ng em th¬ d¹i, biÕt lÔ phÐp víi ng−êi lín, biÕt gióp ®ì ©n cÇn ®èi víi ng−êi giµ yÕu, bÖnh tËt. Tr¸i l¹i nh÷ng ®øa trÎ nµo th−êng hay cã nh÷ng hµnh vi th« b¹o víi thiªn nhiªn, nh− vÆt trôi l¸ c©y trong v−ên, xÐ x¸c 14
con chim nhá ®Ó ch¬i... th× còng th−êng hay b¾t n¹t nh÷ng em bÐ yÕu h¬n m×nh, ¨n nãi th« lç, l¸o lÕu víi ng−êi lín vµ ®Æc biÖt lµ rÊt thÝch nh÷ng trß nghÞch ph¸ g©y nguy hiÓm cho ng−êi kh¸c, nh− ®Æt ch−íng ng¹i vËt trªn ®−êng ®i hoÆc nÐm ®Êt c¸t vµo ng−êi ®i ®−êng...§ã lµ manh nha cho nh÷ng hµnh vi ®éc ¸c sau nµy. Râ rµng hµnh vi th« b¹o víi thiªn nhiªn th−êng ®i ®«i víi c¸ch øng xö ®éc ¸c víi con ng−êi cña c¸c em nhá thiÕu gi¸o dôc. 1.4.3. Hµnh vi v¨n ho¸ nhËn thøc NhËn thøc cña con ng−êi lµ v« tËn bëi sù t×m tßi ch©n lý kh«ng bao giê ®Õn tËn cïng. Tõ nh÷ng ®iÒu nhá nhÆt trong cuéc sèng h»ng ngµy ®Õn nh÷ng ®iÒu lín lao vÒ x· héi vµ tù nhiªn ®Òu ®ßi hái con ng−êi lu«n lu«n kh¸m ph¸ ®Ó cã ®−îc nhËn thøc ®óng, v× nã mang tÝnh ®Þnh h−íng cao cho hµnh vi. NhËn thøc cña con ng−êi lu«n lu«n vËn ®éng tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, tõ nghÌo nµn ®Õn phong phó, tõ thÊp ®Õn cao, ®ã lµ nhê lßng ham hiÓu biÕt cña mçi ng−êi kh«ng bao giê ®−îc tho¶ m·n ®Çy ®ñ. Muèn cã ®Þnh h−íng ®óng ®Ó cuéc sèng ®−îc hoµn thiÖn vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn, con ng−êi lu«n n©ng cao sù hiÓu biÕt cña m×nh b»ng nh÷ng t×m tßi kh¸m ph¸ thÓ hiÖn ë nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ nhËn thøc. Sù t×m tßi kh¸m ph¸ ®ã ®−îc thùc hiÖn qua nhiÒu con ®−êng : − Con ®−êng thø nhÊt lµ qua giao tiÕp. Con ng−êi kh«ng bao giê hiÓu hÕt lÏ ®êi bëi tÝnh ®a d¹ng vµ s©u s¾c cña nã. Mçi khi th¾c m¾c b¨n kho¨n ng−êi ta th−êng t×m gÆp ng−êi kh¸c ®Ó bµy tá th¾c m¾c nh»m ®−îc gi¶i ®¸p hoÆc khi ®ãi th«ng tin l¹i cÇn ®−îc tho¶ m·n b»ng nh÷ng th«ng tin míi l¹ nhê ng−êi kh¸c ®em ®Õn. HiÖn t−îng ®ã ®−îc gäi lµ giao tiÕp nhËn thøc − mét bé phËn trong hµnh vi v¨n ho¸ nhËn thøc. Nh÷ng cuéc giao tiÕp nh− thÕ diÔn ra, ng−êi hái kÎ ®¸p thËt s«i næi, nh÷ng cuéc tranh luËn nh− thÕ lµ ®Ó t×m ra lÏ ph¶i nh−ng còng kh«ng Ýt lÇn bÊt ph©n th¾ng b¹i. Trong giao tiÕp c¸c chñ thÓ truyÒn cho nhau nh÷ng th«ng tin míi l¹, ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu nhËn thøc ch¼ng kh¸c nµo tho¶ m·n nhu cÇu dinh d−ìng vËy. Mçi khi kh«ng biÕt mét ®iÒu g× con ng−êi cÇn t×m ®Õn ng−êi kh¸c ®Ó hái, ®Ó gi¶i to¶ th¾c m¾c, nh−ng m¾t kh¸c khi biÕt ®−îc mét ®iÒu g× míi l¹ ng−êi ta còng kh«ng thÓ giÊu kÝn m·i trong lßng mµ th−êng muèn béc lé, nãi ra cho ng−êi kh¸c cïng biÕt, ®ã còng chÝnh lµ ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu nhËn thøc − nhu cÇu tiÕp nhËn th«ng tin vµ truyÒn ®¹t th«ng tin. ViÖc truyÒn cho nhau biÕt nh÷ng th«ng tin míi l¹ trong cuéc sèng x· héi hay nh÷ng thµnh tùu míi ®−îc kh¸m ph¸ trong nghiªn cøu khoa häc lµ mét viÖc nªn lµm, v× nh÷ng th«ng tin ®ã rÊt cÇn cho cuéc sèng, cho nghÒ nghiÖp cña mçi ng−êi. §ã ®Ých thùc lµ nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ nhËn thøc. Còng nh− c¸c lo¹i hµnh vi v¨n ho¸ kh¸c, ë lo¹i hµnh vi v¨n ho¸ nhËn thøc còng cã nh÷ng mÆt tÝch cùc lÉn nh÷ng mÆt tiªu cùc. TruyÒn th«ng tin chÝnh x¸c sÏ ®Þnh h−íng ®óng cho viÖc tiÕn hµnh mét c«ng t¸c nµo ®ã hoÆc cã khi cho c¶ cuéc ®êi cña mét ng−êi, ®ã lµ nh÷ng hµnh vi nhËn thøc cã v¨n ho¸ rÊt cÇn cho mçi c¸ nh©n vµ cho c¶ x· héi. Tuy vËy, nh÷ng th«ng tin ®−îc truyÒn ®i nÕu l¹i kh«ng chÝnh x¸c hay ®Ó lé bÝ mËt quèc gia ; nh÷ng hµnh vi phao tin ®ån nh¶m hay ngåi lª ®«i m¸ch nh÷ng chuyÖn kh«ng ®©u còng lµ hµnh vi nhËn thøc nh−ng l¹i lµ hµnh vi kÐm v¨n ho¸, ch¼ng nh÷ng kh«ng mang l¹i lîi Ých cho ng−êi xung quanh mµ cßn gieo bao ®iÒu nguy h¹i cho cuéc sèng x· héi. Nh÷ng chuyÖn 15
thÊt thiÖt ®ã sÏ lµm rèi nhiÔu th«ng tin dÉn ®Õn rèi nhiÔu hµnh vi cña c¸ nh©n hay cña mét nhãm ng−êi, thËm chÝ cßn lµm rèi lo¹n trËt tù trÞ an trong x· héi. − Con ®−êng thø hai lµ qua viÖc tiÕp xóc víi s¸ch b¸o (kÓ c¶ b¸o h×nh vµ b¸o nãi ®iÖn tö). §èi víi ng−êi cã v¨n ho¸ viÖc tiÕp xóc víi s¸ch b¸o lµ mét nhu cÇu bøc thiÕt kh«ng thÓ kh«ng tho¶ m·n ®−îc. S¸ch b¸o lµ ng−êi b¹n th©n thiÕt cña nhiÒu ng−êi. H»ng ngµy b¸o chÝ ®em ®Õn cho chóng ta biÕt bao tin tøc míi l¹, tin vÒ mäi mÆt t×nh h×nh trong n−íc, tin vÒ gi¸ c¶ thÞ tr−êng, vÒ ®−êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n−íc, tin vÒ cuéc sèng cña ®ång bµo ta ë nh÷ng n¬i xa x«i hÎo l¸nh ; tin vÒ thÕ giíi, vÒ nh÷ng cuéc chiÕn tranh gi÷a c¸c v× sao, vÒ chiÕn tranh n¨ng l−îng, vÒ nh÷ng cuéc th¨m viÕng hoµ b×nh gi÷a c¸c quèc gia, tin vÒ nh÷ng trËn thiªn tai lôt b·o, sãng thÇn, tin vÒ nh÷ng cuéc chÕ ngù thiªn nhiªn vµ më réng tr¸i ®Êt lªn c¸c hµnh tinh xa x«i, tin vÒ thÓ thao, v¨n nghÖ... Do ®ã ng−êi ta vÝ b¸o chÝ tùa nh− lµ ng−êi chØ ®−êng, nhê ®ã chóng ta cã thÓ ®Þnh h−íng ®−îc c¸c c«ng viÖc ph¶i lµm sao cho phï hîp víi thÕ sù tr−íc m¾t còng nh− l©u dµi. NÕu b¸o cho chóng ta nh÷ng hiÓu biÕt v« cïng phong phó th× s¸ch l¹i cho chóng ta nh÷ng tri thøc v« cïng s©u réng. Nh÷ng c¶nh ®êi víi nhiÒu quan niÖm sèng, nh÷ng lý luËn víi nhiÒu triÕt lý th©m thóy, nh÷ng thµnh tùu khoa häc víi nh÷ng ch©n lý s¸ng ngêi... sÏ gióp con ng−êi biÕt øng xö ®óng víi nh©n t×nh thÕ th¸i, ®óng víi quy luËt vËn ®éng cña tù nhiªn vµ x· héi. §ã lµ c¸ch sèng kh«n ngoan cña nh÷ng ng−êi cã v¨n ho¸ ®−îc thÓ hiÖn b»ng nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ nhËn thøc s©u s¾c. V× thÕ ng−êi ta ®· vÝ s¸ch nh− ng−êi b¹n, h¬n thÕ n÷a lµ ng−êi thÇy cña mçi ng−êi. §−¬ng nhiªn s¸ch b¸o còng cã d¨m b¶y ®−êng s¸ch b¸o, cã lo¹i b¸o "l¸ c¶i" trong ®ã ®¨ng toµn nh÷ng chuyÖn ví vÉn ®Ó c©u kh¸ch nh− nh÷ng chuyÖn vÒ mét chÝnh kh¸ch ë mét n−íc nä hay ®i "chim chuét" tiªu tèn hµng triÖu ®« la, chuyÖn bé tãc nhuém nhiÒu mµu dùng ®øng cña mét nam tµi tö thËt l¹ lÉm hay chuyÖn ¨n mÆc hë hang ®Õn 3/4 bé ngùc cña mét n÷ diÔn viªn thËt khªu gîi... nh÷ng chuyÖn v« tÝch sù ®ã chØ lµm hoen è ®Çu ãc cña ng−êi ®äc, nhÊt lµ c¸c c« cËu loai choai míi lín, t¹o ®iÒu kiÖn cho lèi häc ®ßi cña c¸c em lan réng kh¾p n¬i, kÓ c¶ n¬i vïng s©u vïng xa. Nh÷ng cuèn s¸ch gîi t×nh bÈn thØu (sex), hay b«i ®en cuéc sèng ®ang v−¬n tíi c¸i ®Ých tèt ®Ñp cña nh©n d©n ta, hoÆc nh÷ng cuèn s¸ch l¹i qu¸ t« hång cuéc sèng cßn ®ang vÊt v¶ gian nan mµ ng−êi lao ®éng ph¶i vËt lén h»ng ngµy h»ng giê ®Ó m−u sinh cho m×nh vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc, ®Òu chøa ®ùng nh÷ng th«ng tin sai lÖch, kh«ng mang l¹i lîi Ých g× cho nh÷ng ng−êi ®ang ®ãi th«ng tin mµ cßn lµm cho hä bÞ lõa dèi. TÊt nhiªn ng−êi truyÒn ®¹t th«ng tin vµ c¶ ng−êi t×m kiÕm th«ng tin ®Òu b»ng hµnh vi ph¶n v¨n ho¸. §ã kh«ng ph¶i lµ nh÷ng hµnh vi v¨n ho¸ nhËn thøc chÝnh ®¸ng. VÒ vÊn ®Ò nµy, c¸c c¬ quan b¸o chÝ, c¸c nhµ xuÊt b¶n cÇn ph¶i n©ng cao tinh thÇn tr¸ch nhiÖm tr−íc b¹n ®äc, tr−íc nh©n d©n, cè g¾ng lµm cho xuÊt b¶n phÈm cña m×nh võa ®óng, võa cã Ých, mang tÝnh hÊp dÉn vµ tÝnh ®Þnh h−íng cho ng−êi ®äc. MÆt kh¸c, ng−êi ®äc l¹i ph¶i biÕt lùa chän ®Ó t×m ®Õn c¸c nguån th«ng tin lµnh m¹nh, míi l¹ lµm giµu thªm kho tµng tri thøc cña m×nh, nh−ng l¹i ph¶i tr¸nh xa nh÷ng s¸ch b¸o ®åi truþ, l¹i cµng kh«ng nªn tuyªn truyÒn nh÷ng xuÊt b¶n phÈm sai lÇm vµ bÈn thØu Êy cho mäi ng−êi xung quanh, nhÊt lµ cho c¸c b¹n trÎ lµm hoen è t©m hån c¸c em. 16
− Ngoµi hai con ®−êng nªu trªn, hµnh vi v¨n ho¸ nhËn thøc cßn ®−îc thùc hiÖn b»ng con ®−êng tù t×m kiÕm, tù kh¸m ph¸ trong thùc tiÔn. Mét em bÐ mÉu gi¸o ®−îc c« gi¸o h−íng dÉn lµm mét "thÝ nghiÖm − trß ch¬i" : ®Ó mét bãng ®Ìn s¸ng c¹nh m« h×nh qu¶ ®Êt ®ang quay, vïng ®−îc chiÕu s¸ng lµ ngµy vµ ng−îc l¹i lµ ®ªm, qua ®ã em biÕt ®−îc nguyªn nh©n cã ngµy vµ ®ªm ; mét häc sinh mÇy mß ®Ó t×m ra mét "robot" ®¬n gi¶n − chiÕc gËy cã g¾n tÝn hiÖu ©m thanh b¸o sù cè trªn ®−êng ®i − ®Ó dÉn ®−êng ®i cho ng−êi mï khái l¹c vµ kh«ng bÞ vÊp ng· ; mét b¸c n«ng d©n c¶i tiÕn chiÕc m¸y gì h¹t ng« víi tèc ®é nhanh vµ cho ra c¶ h¹t lÉn cïi vÉn cßn nguyªn vÑn khiÕn n¨ng suÊt gì h¹t t¨ng lªn râ rÖt... TÊt nhiªn kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn c¸c nhµ khoa häc danh tiÕng ®· dµnh c¶ cuéc ®êi cho nh÷ng thµnh tùu vÜ ®¹i cña loµi ng−êi... TÊt c¶ nh÷ng thµnh tùu ®ã ®Òu ®−îc thùc hiÖn bëi hµnh vi v¨n ho¸ nhËn thøc cña con ng−êi. NÒn v¨n minh cña nh©n lo¹i së dÜ b−íc ®−îc nh÷ng b−íc khæng lå ®Õn ngµy nay chÝnh lµ nhê nhu cÇu nhËn thøc cña con ng−êi lµ v« tËn, thóc ®Èy nh÷ng hµnh vi kh¸m ph¸, ph¸t minh, s¸ng t¹o ngµy mét cao. 1.4.4. Hµnh vi v¨n ho¸ hîp t¸c Mét trong nh÷ng ®Æc tr−ng râ nÐt nhÊt cña x· héi loµi ng−êi lµ tÝnh hîp t¸c gi÷a c¸c thµnh viªn trong ®ã. Con ng−êi kh«ng thÓ sèng ®¬n ®éc : ng−êi lµm ruéng kh«ng nh÷ng cÇn cã thãc gièng mµ cßn ph¶i cã c¸c c«ng cô nh− cµy bõa, m¸y mãc, ph©n bãn... l¹i cßn ph¶i nhê tíi th−¬ng gia mua b¸n, l−u th«ng thãc g¹o míi ®Õn tay ng−êi tiªu dïng ; nghÒ dÖt v¶i kh«ng nh÷ng liªn quan ®Õn ng−êi trång b«ng, ng−êi chÕ t¹o ra m¸y mãc, ng−êi thî may quÇn ¸o mµ cßn rÊt cÇn nh÷ng cöa hµng b¸n bu«n, b¸n lÎ ®Ó quÇn ¸o ®Õn tËn tay ng−êi mua s¾m... Ngay c¶ khi cßn lµ x· héi nguyªn thuû, viÖc kiÕm ¨n chØ lµ h¸i l−îm, ng−êi ta còng ®· cã nh÷ng h×nh thøc hîp t¸c dï cßn ®¬n gi¶n, nh− b¸o cho nhau n¬i nµo dÔ kiÕm thøc ¨n vµ chia nhau con måi khi b¾t ®−îc. Mét x· héi ë tr×nh ®é thÊp víi nÒn kinh tÕ tù cung tù cÊp th× sù hîp t¸c rÊt cÇn nh−ng còng chØ quanh quÈn trong lµng, trong xãm. H¬n thÕ n÷a tÝnh côc bé ®Þa ph−¬ng nhiÒu khi rÊt nÆng nÒ, lµng nµo biÕt lµng Êy, mäi sinh ho¹t ®Òu chØ diÔn ra sau lòy trÎ lµng, ®«i khi cßn cã t×nh tr¹ng "néi bÊt xuÊt, ngo¹i bÊt nhËp", kh«ng cÇn hîp t¸c víi lµng bªn c¹nh. Th¸i ®é "tù kiªu lµng" cho lµng m×nh lµ h¬n lµng kh¸c, dÉn ®Õn mét luËt lÖ kh¾t khe gi÷a c¸c lµng víi nhau "®Êt cã thæ c«ng, s«ng cã hµ b¸". Sù bÊt hîp t¸c Êy khiÕn nÒn kinh tÕ vèn ®· thÊp kÐm l¹i cµng khã cã ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn. X· héi cµng ph¸t triÓn ®ßi hái tÝnh hîp t¸c ph¶i cµng cao, cµng réng. Trong x· héi ®−¬ng ®¹i sù hîp t¸c ®ang më réng ®Õn n¨m ch©u bèn biÓn vµ mang tÝnh toµn cÇu. Sù héi nhËp gi÷a c¸c quèc gia ®· mang ®Õn cho loµi ng−êi nh÷ng thµnh tùu ph¸t triÓn to lín vÒ nhiÒu mÆt. H¬n n÷a, mét ®Æc ®iÓm næi bËt trong thêi hiÖn ®¹i lµ c¸c ngµnh khoa häc chuyªn biÖt ®ang ph¸t triÓn rÊt s©u vµ víi tèc ®é cùc nhanh ch−a tõng cã, nh−ng chóng l¹i ®ang x©m nhËp vµo nhau, hç trî cho nhau trong øng dông thùc tiÔn, v× vËy xu h−íng hîp t¸c, héi nhËp lµ kh«ng thÓ c−ìng ®−îc. Con ng−êi sinh ra vèn kh«ng ngang b»ng, kÎ thiÕu c¸i nµy, ng−êi thõa c¸i kia, cÇn ph¶i chung tay hîp lùc, bï ®¾p nh÷ng khiÕm khuyÕt cho nhau míi lµm nªn c«ng chuyÖn. Sù hîp 17
t¸c trong x· héi kh«ng chØ diÔn ra gi÷a c¸c ngµnh nghÒ, gi÷a c¸c quèc gia mµ ngay gi÷a c¸c c¸ nh©n víi nhau, ca dao cæ cã c©u "Mét c©y lµm ch¼ng nªn non/ Ba c©y chôm l¹i nªn hßn nói cao". Trong hîp t¸c ng−êi ta th−êng lÊy ph−¬ng ch©m "®«i (hay nhiÒu) bªn cïng cã lîi" lµm ph−¬ng c¸ch hµnh ®éng. Tuy vËy, kh«ng ph¶i lóc nµo chóng ta còng øng xö víi nhau mét c¸ch sßng ph¼ng, cµo b»ng mµ th−êng lµ lÊy tinh thÇn t−¬ng th©n t−¬ng ¸i lµm ®Çu. Lóc ®ã sù hîp t¸c sÏ biÕn thµnh sù gióp ®ì lÉn nhau, ®ã lµ kiÓu hîp t¸c t−¬ng trî mµ c¸i lèi "Ai còng giµnh viÖc nhÑ nhµng, gian khæ sÏ dµnh phÇn ai ?" lµ kh«ng thÝch hîp víi ®¹o lý cña ng−êi ViÖt Nam. Kh¸c víi c¸ch øng xö cña ng−êi ph−¬ng T©y − nh÷ng ng−êi duy lý − lÊy lý trÝ lµm ®Çu, trong hîp t¸c hä th−êng lÊy sù sßng ph¼ng lµm ph−¬ng ch©m øng xö ; cßn ng−êi ViÖt Nam vèn lµ duy t×nh, sèng víi nhau cèt ë "c¸i t×nh", nªn c¸ch øng xö th−êng lÊy t×nh lµm träng. Ngay trong gia ®×nh ng−êi ViÖt tõ xa x−a ®· tõng cã kiÓu hîp t¸c rÊt ®Æc biÖt : "trÎ cËy cha giµ cËy con", mét nÐt ®Ñp trong truyÒn thèng d©n téc mµ chóng ta nªn g×n gi÷ vµ ph¸t huy. ë ta ng−êi cã v¨n ho¸ khi hîp t¸c víi nhau Ýt nghÜ ®Õn thiÖt h¬n, cèt lµ dùa vµo nhau ®Ó sèng. Th¸i ®é bÊt hîp t¸c, kh«ng muèn nhê cËy ai vµ còng kh«ng muèn cho ai nhê cËy lµ mét kiÓu øng xö cña ng−êi c« ®éc, nÕu kh«ng nãi lµ cña kÎ Ých kû rÊt ®¸ng phª ph¸n, v× ®ã kh«ng ph¶i lµ hµnh vi øng xö cña nh÷ng ng−êi cã v¨n ho¸. Ng−êi cã v¨n ho¸ trong khi hîp t¸c mét mÆt lµ biÕt tËn dông thÕ m¹nh cña ®èi t¸c, mÆt kh¸c l¹i s½n sµng cho ®èi t¸c tËn dông thÕ m¹nh cña m×nh, ®ã míi lµ hµnh vi v¨n ho¸ hîp t¸c ®Ých thùc. 1.4.5. Hµnh vi v¨n ho¸ ®¸nh gi¸ Sèng ë ®êi ph¶i "biÕt ng−êi biÕt ta" lµ c¸ch sèng kh«n ngoan, biÕt ng−êi ®Ó biÕt m×nh râ h¬n lµ ph−¬ng ch©m hµnh ®éng cña nh÷ng ng−êi tõng tr¶i. C. M¸c ®· tõng nãi : con ng−êi lóc ®Çu ph¶i nh×n vµo ng−êi kh¸c míi soi thÊy h×nh bãng m×nh vµ nhËn ra m×nh ®−îc. Do ®ã viÖc ý thøc vÒ b¶n th©n hay "c¸i t«i" chØ cã ®−îc ë con ng−êi khi hä sèng trong x· héi. Khi tiÕp xóc víi nh÷ng ng−êi xung quanh chóng ta nh×n thÊy hä vµ ph¸t hiÖn nh÷ng ®Æc ®iÓm cña hä. Lóc ®ã míi cã dÞp so s¸nh, ®èi chiÕu gi÷a hä víi b¶n th©n m×nh vµ nhËn ra hä gièng vµ kh¸c m×nh ë ®iÓm nµo, c¸i g× m×nh h¬n hä, c¸i g× m×nh cßn thua hä ®Ó tõ ®ã mµ ®¸nh gi¸ ®−îc m×nh. Nhê cã kh¶ n¨ng ®¸nh gi¸ ng−êi kh¸c mµ viÖc ®¸nh gi¸ b¶n th©n (hay tù ®¸nh gi¸) ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn, kh¶ n¨ng ®ã ®−îc biÓu hiÖn b»ng nh÷ng hµnh vi hµnh vi v¨n ho¸ ®¸nh gi¸. Hµnh vi nµy th−êng thùc hiÖn ë hai chiÒu : ®¸nh gi¸ ng−êi kh¸c vµ ®¸nh gi¸ b¶n th©n m×nh. • Hµnh vi ®¸nh gi¸ ng−êi kh¸c Con ng−êi bao giê còng tån t¹i trong mét nhãm x· héi, khi cßn bÐ th× sèng trong gia ®×nh (lµ mét nhãm x· héi ®Æc biÖt ®−îc x©y dùng nªn bëi nh÷ng ng−êi th−¬ng yªu ruét thÞt) ; lín lªn vui ch¬i cïng b¹n bÌ, ®Õn tr−êng häc tËp trong líp cã thÇy cã b¹n ; cã Sao Nhi ®ång, cã §éi ThiÕu niªn ; lín lªn n÷a ®−îc sinh ho¹t cïng c¸c b¹n thanh niªn ; khi tr−ëng thµnh ®−îc lµm viÖc víi c¸c ®ång nghiÖp... §ã lµ nh÷ng m«i tr−êng ®Ó con ng−¬× ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nh©n c¸ch cña m×nh. H»ng ngµy ®èi diÖn víi nh÷ng ng−êi xung quanh, v« t×nh hay h÷u ý ta ®Òu nhËn ra nh÷ng ®Æc ®iÓm cña hä, tr−íc hÕt lµ d¸ng vÎ bªn ngoµi, sau ®ã lµ 18
tÝnh t×nh bªn trong. §−¬ng nhiªn trong khi tiÕp xóc víi ng−êi ngoµi th«ng th−êng ta khã mµ tho¸t khái th¸i ®é ®¸nh gi¸ hä : ng−êi ®ã ®¸ng yªu hay ®¸ng ghÐt, dèt n¸t hay th«ng minh, kªnh kiÖu hay gi¶n dÞ... Th¸i ®é ®¸nh gi¸ ®ã bao giê cïng kÌm theo c¸ch øng xö t−¬ng øng : gÇn gòi hay xa l¸nh, kh©m phôc hay khinh bØ, khã chÞu hay dÔ chÞu... ®iÒu ®ã th−êng ®−îc thÓ hiÖn ë h×nh th¸i bªn ngoµi cña hµnh vi ®¸nh gi¸. §¸nh gi¸ ng−êi kh¸c lµ viÖc rÊt khã kh¨n, ®ßi hái ng−êi ®¸nh gi¸ cÇn cã th¸i ®é kh¸ch quan, thùc sù cÇu thÞ, tøc lµ mét th¸i ®é nh×n nhËn c«ng b»ng, ®óng th× nãi lµ ®óng, sai th× nãi lµ sai hoÆc hay th× nãi lµ hay mµ dë th× nãi lµ dë. Nh−ng ¸c thay sù ®¸nh gi¸ ng−êi kh¸c bao giê còng th«ng qua l¨ng kÝnh chñ quan cña ng−êi ®¸nh gi¸ : "yªu nªn tèt, ghÐt nªn xÊu" hay theo kiÓu "yªu nhau cñ Êu còng trßn/ ghÐt nhau qu¶ bå hßn còng mÐo" hoÆc ®¸nh gi¸ mét c¸ch qu¸ dÔ d·i, xuÒ xoµ hay ng−îc l¹i qu¸ kh¾c khe ®Õn møc "bíi l«ng t×m vÕt" ; ng−êi d−íi ®¸nh gi¸ ng−êi trªn ®«i khi v× xu nÞnh nªn th−êng nèng lªn qu¸ cao gi¸ trÞ thùc cña hä, ng−îc l¹i ng−êi trªn do khinh th−êng kÎ d−íi mµ th−êng kh«ng thÊy hÕt thµnh tÝch cña hä ; cßn b¹n bÌ cïng trang løa th× xuª xoa, nÓ nang hoÆc phít lê... Nh÷ng hµnh vi ®¸nh gi¸ nh− vËy th−êng kh«ng mang l¹i lîi Ých g× cho c¶ ng−êi ®¸nh gi¸ lÉn ng−êi ®−îc ®¸nh gi¸ mµ nhiÒu khi cßn cã h¹i cho quan hÖ gi÷a ®«i bªn. Hµnh vi ®¸nh gi¸ cña ng−êi ph−¬ng T©y kh¸c nhiÒu so víi ng−êi ph−¬ng §«ng. Ng−êi ph−¬ng T©y th−êng Ýt ®Ó ý ®Õn ng−êi xung quanh, ra ®−êng thÊy ai ¨n mÆc thÕ nµo còng mÆc kÖ, ë gÇn b¹n bÌ, hµng xãm ai muèn lµm g× th× lµm, thiÕu mét sù quan t©m lÉn nhau, miÔn sao hä tu©n theo luËt ph¸p lµ ®−îc. Kh¸c víi ng−êi ph−¬ng T©y, ng−êi ph−¬ng §«ng nhÊt lµ ng−êi ViÖt Nam l¹i th−êng hay ®Ó ý ®Õn ng−êi xung quanh, ®¸nh gi¸ c¶ c¸ch hä ¨n mÆc, nãi n¨ng ra sao, nhiÒu khi hµng xãm cßn ®Ó ý ®Õn c¶ nåi c¬m, niªu c¸ cña nhµ bªn c¹nh, l¹i cßn tÖ "ngåi lª ®«i m¸ch" cña nh÷ng ng−êi "bu«n d−a lª" chuyªn nãi xÊu b¹n sau l−ng, t¹o ra nh÷ng d− luËn kh«ng hay vÒ ng−êi nµy hay ng−êi kh¸c. Cã ý kiÕn cho r»ng nÕu hµnh vi ®¸nh gÝ¸ cña ng−êi ph−¬ng T©y th−êng theo luËt ph¸p, v× hä lµ ng−êi "duy lÝ" th× hµnh vi ®¸nh gi¸ cña ng−êi ViÖt Nam th−êng theo d− luËn v× chóng ta lµ ng−êi "duy t×nh" vµ thùc tÕ còng ®· cã nh÷ng ng−êi chÕt hay lôn b¹i ®i v× d− luËn. Sù vËt lu«n lu«n thay ®æi, con ng−êi còng lu«n lu«n ®æi thay, do ®ã viÖc ®¸nh gi¸ còng nªn thay ®æi cho phï hîp víi sù ®æi thay ®ã, kh«ng nªn cã th¸i ®é ®Þnh kiÕn vÒ mét ng−êi nµo ®ã, nhiÒu khi chØ v× ®Þnh kiÕn mµ ng−êi ta kh«ng ngÈng ®Çu lªn ®−îc, lµm hÐo kh« c¶ mét ®êi ng−êi. "§¸nh gi¸ ®ãn tr−íc" lµ mét kiÓu hµnh vi ®¸nh gi¸ rÊt cã v¨n ho¸, mang tÝnh nh©n ®¹o cao. Thùc chÊt cña viÖc ®¸nh gi¸ ®ãn tr−íc lµ n©ng phÈm chÊt nh©n c¸ch cña mét ng−êi lªn ë mét møc cao h¬n phÈm chÊt nh©n c¸ch ng−êi ®ã vèn cã, ®Ó råi tõ ®ã mµ t×m biÖn ph¸p gióp ®ì hä v−¬n tíi møc cña sù ®¸nh gi¸ ®ãn tr−íc. Ng−êi ta ®· nhËn thÊy r»ng ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ ®ãn tr−íc th−êng mang l¹i kÕt qu¶ kh¶ quan trong viÖc gi¸o dôc ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nh©n c¸ch con ng−êi, kÓ c¶ viÖc c¶i t¹o ph¹m nh©n. ë Mü ng−êi ta ®· lµm mét thÝ nghiÖm : trong mét tr¹i giam, ng−êi ta chñ tr−¬ng kh«ng b¾t ph¹m nh©n mÆc quÇn ¸o tï mµ cho hä mÆc quÇn ¸o b×nh th−êng nh− ng−êi tù do. Sau ®ã mét n¨m ng−êi ta nhËn thÊy sù tiÕn bé cña hä tréi lªn v−ît bùc so víi nh÷ng ph¹m nh©n ë tr¹i giam kh¸c vÉn bÞ mÆc quÇn 19
¸o tï. V× sao vËy ? Râ rµng bé th−êng phôc ®· cho hä c¶m nhËn r»ng tr−íc m¾t mäi ng−êi d−êng nh− m×nh kh«ng cßn bÞ coi lµ tï nh©n n÷a nh− khi cßn mÆc quÇn ¸o tï. §iÒu nµy còng lµ mét sù ®¸nh gi¸ ®ãn tr−íc, khuyÕn khÝch tï nh©n tù gi¸c c¶i t¹o vµ hoµn l−¬ng ®−îc h¬n. §¸nh gi¸ ng−êi kh¸c lµ mét viÖc rÊt khã, hµnh vi ®¸nh gi¸ ®ßi hái võa ph¶i mang tÝnh khoa häc, ®óng møc, th¼ng th¾n, c«ng b»ng, l¹i võa ph¶i mang tÝnh nghÖ thuËt phï hîp víi hoµn c¶nh, nãi nghe lät tai, "nãi ph¶i cñ c¶i còng nghe" lµm ng−êi nghe dÔ chÊp nhËn. §ã míi lµ hµnh vi ®¸nh gi¸ cã v¨n ho¸. • §¸nh gi¸ b¶n th©n − Tù ®¸nh gi¸ Tù ®¸nh gi¸ bao giê còng trªn c¬ së biÕt ®¸nh gi¸, nhËn xÐt ng−êi kh¸c qua ®ã mµ nhËn thøc vÒ b¶n th©n ®Ó nhËn ra m×nh lµ ng−êi nh− thÕ nµo, m¹nh ë mÆt nµo, yÕu ë mÆt nµo. Con ng−êi biÕt tù ®¸nh gÝa khi sù ph¸t triÓn lªn tíi tr×nh ®é t−¬ng ®èi cao, khi "c¸i t«i" xuÊt hiÖn thËt râ nÐt vµ ý thøc vÒ "c¸i t«i" t−¬ng ®èi æn ®Þnh. §¸nh gi¸ ng−êi kh¸c ®· khã, nh−ng ®¸nh gi¸ b¶n th©n m×nh l¹i cµng khã h¬n, bëi lÏ trong mçi ng−êi ®Òu cã mét "c¸i sÜ" rÊt to do tÝnh tù ¸i lu«n lu«n th−êng trùc, bao giê còng mong muèn m×nh tèt ®Ñp h¬n ng−êi kh¸c. Tr−íc ®©y khi ng−êi n«ng d©n ch−a mét lÇn b−íc ra khái cæng lµng th× cø t−ëng m×nh lµ nhÊt thiªn h¹, "ë nhµ nhÊt mÑ nh× con" nh−ng khi ra ®−êng míi thÊy "l¾m kÎ cßn dßn h¬n ta". C¸i tÇm nh×n "Õch ngåi ®¸y giÕng" ®· lµm trë ng¹i ®Õn c¸ch nh×n thÕ giíi cña hä. Khi cã ®iÒu kiÖn b−íc ra khái cæng lµng, ®−îc ®i xa h¬n, lªn tËn thµnh phè ®−îc chiªm ng−ìng biÕt bao ®iÒu kh¸c l¹ th× l¹i lo¸ c¶ m¾t, thÊy m×nh thua kÐm thiªn h¹ nhiÒu qu¸, råi tõ tr¹ng th¸i tù cao tù ®¹i "coi ng−êi b»ng vung" chuyÓn ngay sang tr¹ng th¸i tù ti, coi m×nh qu¸ kÐm cái, kh«ng b»ng c¸i mãng tay ng−êi kh¸c. Do ®ã hä liÒn tranh thñ häc lÊy häc ®Ó, häc tÊt c¶ mäi thø, kÓ c¶ nh÷ng thø r¸c r−ëi mµ ng−êi ta ®· qu¼ng ®i tõ l©u råi, sinh ra thãi häc ®ßi vµ tù ®¸nh mÊt m×nh. §ã còng lµ tr−êng hîp th−êng thÊy ë nh÷ng thanh niªn n«ng th«n míi ra thµnh thÞ hiÖn nay. Nh÷ng c¸i hay c¸i tèt vèn cã cña m×nh nh− tÝnh cÇn cï, gi¶n dÞ, chÊt ph¸c, th«ng minh khi xö lý c¸c viÖc ®ång ¸ng, t×nh lµng nghÜa xãm ®· ®−îc hun ®óc suèt bao ®êi... nay biÕn ®i ®©u mÊt, ®Ó l¹i trong m×nh trµn nh÷ng c¸i cña hÌ phè nh− tÝnh ®ua ®ßi ¨n diÖn, tÝnh l−êi biÕng, kh«ng chÞu lµm mµ l¹i muèn ®−îc ¨n sang, mÆc ®Ñp, dÔ bÞ c¸m dç råi sa vµo tÖ n¹n x· héi. Khi giËt m×nh nh×n l¹i b¶n th©n th× than «i ®· qu¸ muén! Ngµy tr−íc vµ c¶ ngµy nay, ë n«ng th«n nhÊt lµ ë vïng s©u vïng xa ng−êi phô n÷ lu«n bÞ coi lµ tÇng líp thÊp hÌn trong x· héi. ChÞ em chØ biÕt quanh uÈn trong xã bÕp, kh«ng ngÈng mÆt lªn ®−îc khi tiÕp xóc víi ng−êi ngoµi ; nh÷ng ng−êi tËt nguyÒn cµng khã lßng tho¸t khái t©m lý mÆc c¶m tù ti, lóc nµo còng nh− bÞ ng−êi kh¸c coi th−êng hay th−¬ng h¹i nªn c¶m thÊy gi¸ trÞ cña m×nh qu¸ nhá do tËt nguyÒn mang l¹i. Ngµy nay thùc tiÔn ®· chøng minh ng−êi phô n÷ dï ë ®©u, ng−êi tµn tËt dï nÆng nÒ biÕt mÊy ®Òu ®−îc sù ®¸nh gi¸ cao cña x· héi nÕu hä biÕt sèng ®Ñp, sèng cã Ých b»ng c¸ch luyÖn tËp, lµm nªn nh÷ng viÖc cã Ých cho ®êi. 20