Giáo trình Lý luận dạy học: Phần 1 - Bùi Thị Mùi

Chia sẻ: Minh Minh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:66

Thêm vào BST

Báo xấu

918
lượt xem 273
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Lý luận dạy học biên soạn nhằm cung cấp những vấn đề cơ bản của lý luận dạy học với tư cách là một khoa học, nội dung lý luận về các phương pháp, phương tiện, hình thức tổ chức dạy học và một số kinh nghiệm về thiết kế mục tiêu, chương trình dạy học cũng như kinh nghiệm sử dụng các phương pháp, phương tiện và hình thức tổ chức dạy học cơ bản. Giáo trình Lý luận dạy học Phần 1 trình bày chương 1 - những vấn đề cơ bản của lý luận dạy học. Mời bạn đọc cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Lý luận dạy học: Phần 1 - Bùi Thị Mùi

THÔNG TIN V TÁC GI PH M VI VÀ ð I TƯ NG S D NG C A GIÁO TRÌNH 1. THÔNG TIN V TÁC GI H và tên: Bùi Th Mùi Sinh năm: 08/08/1957 Cơ quan công tác: B môn Tâm lý-Giáo d c, Khoa Sư ph m, Trư ng ð i h c C n Thơ. ð a ch Email: btmui@ctu.edu.vn 2. PH M VI VÀ ð I TƯ NG S D NG GIÁO TRÌNH Giáo trình có th dùng làm tài li u tham kh o cho nh ng ngư i làm công tác gi ng d y và s d ng trong các trư ng, khoa ñào t o giáo viên, nh t là các trư ng, khoa ñào t o giáo viên trung h c. Các t khóa ñ tra c u: lý lu n d y h c; quá trình d y h c; quy lu t và nguyên t c d y h c; m c tiêu d y h c; n i dung, chương trình d y h c; phương pháp, phương ti n và hình th c t ch c d y h c; thi t k m c tiêu d y h c; thi t k chương trình d y h c; các phương pháp d y h c truy n th ng và hi n ñ i; lên l p và các hình th c d y h c khác. Yêu c u ki n th c trư c khi h c môn này: h c môn này sau khi h c Giáo d c h c ñ i cương, Tâm lý h c ñ i cương và Tâm lý h c sư ph m. Giáo trình ñã ñư c h p ñ ng biên so n và nghi m thu t i trư ng ð i h c C n Thơ năm 2006, chưa g i in nhà xu t b n nào. . 1
M CL C THÔNG TIN V TÁC GI , PH M VI&ð I TƯ NG S D NG C A GIÁO TRÌNH .... 1 M C L C................................................................................................................................. 2 GI I THI U MÔN H C ......................................................................................................... 5 I. M C TIÊU MÔN H C .................................................................................................... 5 II. N I DUNG MÔN H C .................................................................................................. 6 III. K HO CH VÀ PHƯƠNG PHÁP ................................................................................ 6 IV. ðÁNH GIÁ K T QU H C T P ................................................................................ 6 V. TÀI LI U THAM KH O ............................................................................................... 7 Chương 1. NH NG V N ð CƠ B N C A LÝ LU N D Y H C................................... 8 GI I THI U ......................................................................................................................... 8 M C TIÊU C N ð T......................................................................................................... 8 N I DUNG........................................................................................................................... 9 1.1. LÝ LU N D Y H C LÀ M T KHOA H C ............................................................ 9 1.1.1. Lý lu n d y h c là gì?..............................................................................................9 1.1.2. ð i tư ng, nhi m v và phương pháp nghiên c u lý lu n d y h c ........................9 1.1.3. M i quan h gi a lý lu n d y h c v i các khoa h c khác và v i các chuyên ngành khác c a giáo d c h c......................................................................................................12 1.2. QUÁ TRÌNH D Y H C ............................................................................................ 14 1.2.1. ð c ñi m c a quá trình d y h c hi n nay..............................................................14 1.2.2. Khái ni m và c u trúc c a quá trình d y h c ........................................................16 1.2.3. B n ch t c a quá trình d y h c..............................................................................19 1.2.4. ð ng l c c a quá trình d y h c.............................................................................22 1.2.5. Logic c a quá trình d y h c ..................................................................................24 1.3. QUY LU T VÀ NGUYÊN T C D Y H C ............................................................ 28 1.3.1. Quy lu t d y h c....................................................................................................28 1.3.2. Nguyên t c d y h c ...............................................................................................31 1.4. M C ðÍCH D Y H C .............................................................................................. 40 1.4.1. M c ñích và m c tiêu d y h c...............................................................................40 1.4.2. Các c p ñ c a m c tiêu d y h c ..........................................................................42 1.4.3. Các lo i m c tiêu d y h c......................................................................................42 1.5. N I DUNG D Y H C............................................................................................... 48 1.5.1. Khái ni m n i dung d y h c..................................................................................48 1.5.2. K ho ch giáo d c, chương trình giáo d c, SGK và tài li u tham kh o ...............50 2
1.5.3. ð i m i chương trình giáo d c ph thông Vi t Nam hi n nay .............................54 1.6. PHƯƠNG PHÁP, PHƯƠNG TI N VÀ HÌNH TH C T CH C D Y H C ........ 58 1.6.1. Phương pháp d y h c ............................................................................................58 1.6.2. Phương ti n d y h c ..............................................................................................62 1.6.3. Hình th c t ch c d y h c.....................................................................................62 1.6.4. S l a ch n, v n d ng các phương pháp, phương ti n và hình th c t ch c d y h c.63 CÂU H I TH O LU N, ÔN T P VÀ BÀI T P TÌNH HU NG...............................64 TÀI LI U H C T P ......................................................................................................66 Chương 2. CÁC PHƯƠNG PHÁP&HÌNH TH C T CH C D Y H C .......................... 67 GI I THI U ....................................................................................................................... 67 M C TIÊU C N ð T....................................................................................................... 67 N I DUNG......................................................................................................................... 68 2.1. THI T K CHƯƠNG TRÌNH D Y H C................................................................. 68 2.1.1. Phân tích tình hình .................................................................................................69 2.1.2. Xây d ng m c tiêu d y h c ...................................................................................70 2.1.3. Thi t k chương trình d y h c môn h c................................................................74 2.2. CÁC PHƯƠNG PHÁP D Y H C ............................................................................. 84 2.2.1. Các phương pháp d y h c s d ng ngôn ng nói .................................................84 2.2.2. Các phương pháp d y h c tr c quan .....................................................................90 2.2.3. Các phương pháp d y h c th c ti n ......................................................................92 2.2.4. Phương pháp ñánh giá trong d y h c ....................................................................99 2.2.5. Phương pháp d y h c angorit ..............................................................................103 2.2.6. Phương pháp d y h c chương trình hóa ..............................................................104 2.2.7. Phương pháp d y h c gi i quy t tình hu ng có v n ñ .......................................105 2.3. CÁC HÌNH TH C T CH C D Y H C .............................................................. 112 2.3.1. Hình th c lên l p .................................................................................................112 2.3.2. Hình th c th o lu n .............................................................................................113 2.3.3. Hình th c t h c ..................................................................................................120 2.3.4. Hình th c tham quan ...........................................................................................120 2.3.5. Hình th c t ch c ho t ñ ng ngo i khóa.............................................................121 2.3.6. Hình th c giúp ñ riêng.......................................................................................121 CÂU H I TH O LU N, ÔN T P VÀ BÀI T P TÌNH HU NG.............................121 TÀI LI U H C T P.................................................................................................123 PH L C.............................................................................................................................. 124 Ph l c 1. M C TIÊU D Y H C ................................................................................... 124 3
1.1. PHÉP PHÂN LO I M C TIÊU GIÁO D C C A BLOOM ..............................124 1.2. NĂM KHÍA C NH HAY ð C ðI M H C T P C A Marzano (1992)...........125 1.3. CÁC LO I M C TIÊU H C T P .......................................................................126 1.4. CÁC BƯ C TRI N KHAI XÁC L P CÁC TIÊU CHÍ HO T ð NG TH C HÀNH............................................................................................................................128 1.5. CÁC VÍ D V TIÊU CHÍ HO T ð NG TH C HÀNH ..................................130 Ph l c 2. CHƯƠNG TRÌNH GIÁO D C PH THÔNG .............................................. 131 Ph l c 3. XÂY D NG CHƯƠNG TRÌNH GIÁO D C................................................ 139 3.1. HƯ NG TI P C N TRONG XÂY D NG CHƯƠNG TRÌNH GIÁO D C .....139 3.2. THI T K CHƯƠNG TRÌNH THEO MÔðUN ...................................................141 Ph l c 4. PHƯƠNG PHÁP D Y H C .......................................................................... 146 4.1. B NG LI T KÊ ƯU-NHƯ C ðI M CHÍNH C A M T S PHƯƠNG PHÁP D Y H C CƠ B N .....................................................................................................146 4.2. PHÂN TÍCH KH NĂNG C A CÁC PHƯƠNG PHÁP D Y H C THEO NHI M V , NH P ð H C T P ...............................................................................146 4.3. B NG L A CH N CÁC PHƯƠNG PHÁP D Y H C......................................147 4.4. D Y H C ANGORIT ...........................................................................................148 4.5. D Y H C CHƯƠNG TRÌNH HÓA.....................................................................149 4.6. QUY TRÌNH D Y H C S D NG TÌNH HU NG CÓ V N ð ....................153 DANH M C CÁC TÀI LI U THAM KH O .................................................................... 160 4
GI I THI U MÔN H C ?. Trư c khi vào bài h c ñ u tiên c a môn h c, nên làm gì? Trư c khi vào bài h c ñ u tiên c a môn h c, nên có ho t ñ ng làm quen - Làm quen v i nhau Làm quen gi a giáo viên-h c sinh và gi a h c sinh-h c sinh (trong trư ng h p h c sinh trong l p chưa quen nhau ho c có h c sinh m i chuy n ñ n). - Làm quen v i môn h c (ho c gi i thi u môn h c) ðây là s ñ nh hư ng ban ñ u không nên thi u. Ph n này ñ nh hư ng ngư i h c ñ t ra ñư c nh ng câu h i v môn h c như: H c môn này ñ làm gì? (hay môn này có tác d ng/t m quan tr ng gì?) Trong quá trình h c t p môn h c c n th c hi n nh ng yêu c u nào? Môn h c bao g m nh ng n i dung nào? (hay h c cái gì?) Phương pháp h c t p ra sao ñ ñ t k t qu t t? (h c như th nào?) C n h c môn này qua nh ng ngu n tài li u nào? Cách ñánh giá k t qu h c t p môn h c ra sao?... I. M C TIÊU MÔN H C ?. C n ñ t ñư c nh ng yêu c u nào v ki n th c, k năng và thái ñ trong quá trình nghiên c u lý lu n d y h c? 1. V ki n th c Hi u: - Nh ng v n ñ cơ b n c a lý lu n d y h c v i tư cách là m t khoa h c: + ð i tư ng, nhi m v , phương pháp nghiên c u lý lu n d y h c và m i quan h c a lý lu n d y h c v i các khoa h c khác. + Các khái ni m, các ph m trù, các cách ti p c n... cơ b n v quá trình d y h c; quy lu t và nguyên t c d y h c; m c tiêu, n i dung, phương pháp và hình th c t ch c d y h c. - N i dung lý lu n v các phương pháp, phương ti n, hình th c t ch c d y h c. - M t s kinh nghi m v thi t k m c tiêu, chương trình d y h c cũng như kinh nghi m s d ng các phương pháp, phương ti n và hình th c t ch c d y h c cơ b n. 2. V k năng Hình thành, c ng c và phát tri n các k năng: - Tìm tòi, tra c u thông tin ph c v nhi m v h c t p môn h c. - Th c hi n các thao tác tư duy có h th ng (phân tích, t ng h p…), h c cá nhân, h c h p tác (nhóm, l p), t qu n lý vi c h c... - Liên h các v n ñ trong lý lu n d y h c v i th c ti n công tác d y h c ph thông và rút ra nh ng bài h c sư ph m c n thi t cho b n thân. - Phác th o c u trúc c a k ho ch, chương trình d y h c môn h c, t ng chương, t ng bài, t ng ti t lên l p. - L a ch n, s d ng các phương pháp, phương ti n và hình th c t ch c d y h c cơ b n. - X lý các tình hu ng d y h c. 5
- Ghi biên b n d gi và phân tích gi d y. - Xác ñ nh nh ng công vi c c n làm trong các ñ t ki n t p và th c t p sư ph m ñ chu n b cho ho t ñ ng th c t p gi ng. 3. V thái ñ - Có quan ñi m duy v t bi n ch ng trong nghiên c u, liên h , v n d ng và thông báo thông tin, kinh nghi m lý lu n và th c ti n v d y h c. - Tích c c tham gia các ho t ñ ng h c t p và rèn luy n nghi p v sư ph m nói chung, rèn luy n k năng d y h c nói riêng do khoa, b môn, giáo viên gi ng d y môn h c t ch c hay do l p, nhóm ho c b n thân t t ch c. - Có ý th c chu n b nhân cách theo yêu c u chu n ñư c ñào t o ñ i v i giáo viên b môn trung h c ph thông. II. N I DUNG MÔN H C ?. N i dung môn h c bao g m nh ng gì? - Ph n gi i thi u môn h c - Chương 1. Nh ng v n ñ cơ b n c a lý lu n d y h c - Chương 2. Các phương pháp và hình th c t ch c d y h c - Ph l c III. K HO CH VÀ PHƯƠNG PHÁP ?. Nên nghiên c u lý lu n d y h c như th nào? ð ñ t m c tiêu trên, lý lu n d y h c ñư c biên so n khá chi ti t theo hư ng ti p c n tích c c v i các ki u xây d ng chương trình. Trong quá trình h c t p, sinh viên (SV) t nghiên c u tài li u là chính. Trên l p, giáo viên (GV) t p trung vào hư ng d n SV: - Nghiên c u lý lu n trong tài li u h c t p; sưu t m; gi i thi u, chia s thông tin (cũng như cách ti p c n, x lý, s d ng thông tin) trong các ngu n tài li u h c t p v i nhau. - H th ng hóa lý lu n, gi i ñáp th c m c. - Liên h các v n ñ cơ b n trong lý lu n d y h c v i th c ti n d y h c ph thông và rút ra bài h c sư ph m c n thi t. - Th c hi n các d ng bài t p môn h c. - Luy n t p m t s k năng d y h c cơ b n thông qua vi c tham gia vào quá trình h c t p theo l p, nhóm ho c cá nhân. - Chu n b cho ho t ñ ng h c h i kinh nghi m d y h c trong ñ t ki n t p sư ph m h c kỳ V; ho t ñ ng h c t p các h c ph n lý lu n d y h c b môn và ho t ñ ng th c t p gi ng d y trong ñ t th c t p sư ph m t t nghi p. D u ?. và ph n ch in nghiêng trong tài li u là nh ng câu h i hư ng d n hay yêu c u nghiên c u tài li u (có th th c hi n các câu h i hay yêu c u b ng hình th c th o lu n l p, nhóm nh , t h c... phù h p). Sau m i chương có h th ng câu h i th o lu n, ôn t p, bài t p tình hu ng. IV. ðÁNH GIÁ K T QU H C T P Trong quá trình d y h c, vi c ñánh giá k t qu h c t p môn h c nên ñư c ti n hành 6
thư ng xuyên, liên t c v i vi c s d ng ph i h p nhi u lo i, nhi u phương pháp, phương ti n ñánh giá khác nhau (ñánh giá thư ng xuyên, gi a kỳ, thi h t môn; lu n nói, lu n vi t, làm s n ph m...) V. TÀI LI U THAM KH O - Cu i m i chương gi i thi u m t s tài li u h c t p hi n có trong thư vi n Khoa Sư ph m và Trung tâm h c li u c a Trư ng ð i h c C n Thơ. - Cu i tài li u là Danh m c tài li u tham kh o chung ñư c nghiên c u ñ ph c v cho biên so n giáo trình. - Trong quá trình h c t p, yêu c u sinh viên ti p t c tìm tòi, tra c u thêm thông tin t các ngu n khác nhau nh m gi i quy t các nhi m v h c t p. 7
Chương 1 NH NG V N ð CƠ B N C A LÝ LU N D Y H C GI I THI U D y h c thư ng ñư c hi u theo nhi u c p ñ : 1). D y h c là ho t ñ ng c a m t h th ng nhi u t ng b c t quy mô qu c gia ñ n ngành h c, b c h c, c p h c… 2). D y h c ñư c hi u là m t ho t ñ ng c th di n ra theo m t quá trình-quá trình d y h c. 3). D y h c ñư c hi u là ho t ñ ng c a ngư i d y và ngư i h c trong s tương tác v i nhau nh m th c hi n n i dung ñã ñư c xác ñ nh. Chương này giúp SV tìm hi u nh ng v n ñ cơ b n c a lý lu n d y h c; trong ñó, d y h c ñư c ñ c p ñ n c p ñ th hai và th ba là ch y u. ð ñi u khi n quá trình d y h c, trư c h t ngư i GV c n có nh ng hi u bi t khái quát v d y h c làm cơ s cho vi c xem xét th c ti n d y h c và ti n hành các ho t ñ ng d y h c c th . Nh ng v n ñ cơ b n c a lý lu n d y h c c n n m v ng bao g m: lý lu n d y h c v i tư cách là m t khoa h c, quá trình d y h c, các quy lu t và nguyên t c d y h c cũng như nh ng lý lu n khái quát v m c tiêu, n i dung, phương pháp, phương ti n và hình th c t ch c quá trình d y h c nói chung. M C TIÊU C N ð T Sau khi h c xong chương này, SV s : 1. V ki n th c - Trình bày ñư c lý lu n d y h c là gì; ñ i tư ng, nhi m v , phương pháp nghiên c u lý lu n d y h c cũng như m i quan h gi a lý lu n d y h c v i các khoa h c khác. - Trình bày ñư c các ñ c ñi m c a quá trình d y h c; khái ni m quá trình d y h c và các thành t trong c u trúc c a quá trình d y h c; b n ch t, ñ ng l c và logic c a quá trình d y h c. L y ví d quá trình d y h c, ch ra các thành t trong c u trúc c a quá trình d y h c cũng như tính b n ch t, các mâu thu n và các khâu c a m t quá trình d y h c trong th c ti n d y h c môn h c. - Trình bày ñư c các quy lu t, các nguyên t c c n tuân th trong quá trình d y h c, l y ñư c ví d trong th c ti n d y h c môn h c ñ minh h a. - Trình bày ñư c nh ng nét ñ i cương v m c tiêu, n i dung, phương pháp, phương ti n và hình th c t ch c d y h c, l y ví d trong th c ti n d y h c môn h c ñ minh h a. 2. V k năng - Tìm tòi, tra c u các tư tư ng, quan ñi m chung v d y h c t các ngu n tài li u. - C ng c và phát tri n các k năng h c t p cơ b n ñ i h c (nh n th c, tư duy, h c cá nhân, h c h p tác...). - Liên h lý lu n cơ b n v d y h c v i th c ti n d y h c ph thông và rút ra nh ng bài h c sư ph m c n thi t. - X lý các tình hu ng d y h c. 8
3. Thái ñ - Có quan ñi m duy v t bi n ch ng trong nghiên c u, liên h , v n d ng và thông báo nh ng ki n th c cơ b n, chung v d y h c. - Có ý th c, thái ñ tích c c trong vi c tìm hi u ki n th c chung v d y h c qua chương 1 làm cơ s ñ ti p t c c p nh t s hi u bi t này m t cách khoa h c, có h th ng và ñ ti p t c nghiên c u nh ng kinh nghi m d y h c c th ñư c trình bày chương 2. - Tích c c tham gia các ho t ñ ng h c t p và rèn luy n nghi p v sư ph m nói chung, rèn luy n k năng d y h c nói riêng do khoa, b môn, GV gi ng d y môn h c t ch c hay do l p, nhóm ho c b n thân t t ch c. - Có ý th c chu n b nhân cách theo yêu c u chu n ñư c ñào t o ñ i v i giáo viên b môn ph thông. N I DUNG Chương này bao g m nh ng tri th c khái quát v : - Lý lu n d y h c là m t khoa h c - Quá trình d y h c - Quy lu t và nguyên t c d y h c - M c tiêu d y h c - N i dung d y h c - Phương pháp, phương ti n và hình th c t ch c d y h c 1.1. LÝ LU N D Y H C LÀ M T KHOA H C ?. Lý lu n d y h c là gì? ð i tư ng, nhi m v và phương pháp nghiên c u lý lu n d y h c? ?. M i quan h gi a lý lu n d y h c và các khoa h c khác? 1.1.1. Lý lu n d y h c là gì? T th i c ñ i, các b c hi n tri t như Kh ng T (551-479 tr. CN), Xôcrát (469-399 tr. CN), Arist t (384-322 tr. CN)... ñã t ng ñ xu t nh ng ý tư ng cho vi c hình thành lý lu n d y h c. L n ñ u tiên trong l ch s th gi i, nhà giáo d c vĩ ñ i Cômenxki J. A (1592-1670) v i tác ph m “Phép d y h c vĩ ñ i” (1670), ñã ñ t n n móng cho lý lu n d y h c trong nhà trư ng. Trong ñó, lý lu n d y h c ñư c ông xác ñ nh là m t h th ng tri th c khoa h c v d y h c và ông xem lý lu n d y h c như là m t ngh thu t chung ñ d y cho t t c m i ngư i. Nh ng ñóng góp to l n c a Cômenxki J. A v h th ng các nguyên t c, phương pháp và hình th c t ch c d y h c, s phân chia tu i h c, nh ng yêu c u sư ph m ñ i v i ngư i GV cho ñ n nay v n còn giá tr sâu s c v lý lu n và th c ti n. Là hình th c cao nh t c a tư duy khoa h c, lý lu n d y h c là h th ng tri th c, bao g m các khái ni m, các ph m trù, các quy lu t...ph n ánh nh ng thu c tính cơ b n, nh ng m i quan h c a hi n tư ng (hay quá trình, ho t ñ ng) d y h c. 1.1.2. ð i tư ng, nhi m v và phương pháp nghiên c u lý lu n d y h c 1.1.2.1. ð i tư ng nghiên c u lý lu n d y h c Lý lu n d y h c là m t b ph n c a giáo d c h c hay sư ph m h c ñ i cương. Lý lu n d y h c nghiên c u b n ch t c a quá trình d y h c, thi t k n i dung h c v n, xác ñ nh các 9
nguyên t c, các phương pháp, phương ti n, các hình th c t ch c, các ki u ñánh giá k t qu d y h c theo ñúng m c ñích, yêu c u giáo d c. Nói cách khác, lý lu n d y h c nghiên c u, tìm ra nh ng cơ s khoa h c c a ho t ñ ng d y h c t ñó ñ xu t nh ng bi n pháp h u hi u ñ nâng cao ch t lư ng, hi u qu c a ho t ñ ng d y h c. 1.1.2.2. Nhi m v c a lý lu n d y h c Lý lu n d y h c Vi t Nam v a mang tính chung-tính th i ñ i, l i v a mang tính c th -tính Vi t Nam. Trong quá trình hình thành và phát tri n c a mình, m t m t, lý lu n d y h c Vi t Nam ph i nghiên c u ñ n m v ng nh ng quan ñi m, tư tư ng ti n ti n nh t c a nhân lo i, c a th i ñ i v d y h c; m t khác ph i nghiên c u ñ n m v ng tư tư ng, quan ñi m c a ð ng ta, c a H Ch T ch, nghiên c u th c ti n Vi t Nam, th c ti n d y h c Vi t Nam ñ t ñó ñ ra các nhi m v nghiên c u c th nh m gi i quy t nh ng v n ñ c a th c ti n d y h c Vi t Nam. Nhi m v nghiên c u c th c a lý lu n d y h c Vi t Nam là: - Nghiên c u ngu n g c phát sinh và b n ch t c a hi n tư ng d y h c, các quy lu t chi ph i quá trình d y h c. - Nghiên c u, hoàn thi n và phát tri n các nguyên t c, m c tiêu d y h c; k ho ch, chương trình d y h c d a trên cơ s d ñoán xu hư ng phát tri n c a xã h i hi n ñ i, kh năng phát tri n c a khoa h c-k thu t-công ngh trong tương lai. - Tìm ki m nh ng phương pháp, phương ti n và hình th c t ch c d y h c m i trên cơ s nh ng thành t u c a khoa h c-k thu t-công ngh hi n ñ i nh m nâng cao ch t lư ng và hi u qu c a công tác d y h c. - Nghiên c u, xây d ng các lý thuy t d y h c m i và kh năng ng d ng c a chúng vào th c ti n d y h c… 1.1.2.3. Phương pháp nghiên c u lý lu n d y h c Phương pháp nghiên c u lý lu n d y h c là t ng h p các cách th c mà nhà khoa h c s d ng ñ khám phá b n ch t và quy lu t c a quá trình d y h c; xây d ng m c tiêu, n i dung, phương pháp, phương ti n, hình th c t ch c và nh ng ñi u ki n d y h c c n thi t nh m ph c v cho vi c c i t o th c ti n d y h c. - Cơ s phương pháp lu n và phương hư ng nghiên c u c a lý lu n d y h c là ch nghĩa duy v t bi n ch ng và ch nghĩa duy v t l ch s . Do ñó, c n áp d ng các quan ñi m duy v t bi n ch ng và duy v t l ch s trong nghiên c u lý lu n d y h c. Trong ñó, các quan ñi m cơ b n ch ñ o vi c nghiên c u lý lu n d y h c là: + Quan ñi m ti p c n h th ng M i quá trình (hay ho t ñ ng) d y h c là m t c u trúc-h th ng, cho nên khi nghiên c u quá trình d y h c c n nghiên c u nó m t các toàn di n. Các quá trình d y h c có m i quan h m t thi t v i các quá trình giáo d c và v i các quá trình khác c a xã h i, cho nên, khi nghiên c u các quá trình d y h c, nhà nghiên c u ph i ñ t ñ i tư ng nghiên c u này trong m i tương quan v i các quá trình giáo d c khác cũng như các hi n tư ng, các quá trình khác c a xã h i. + Quan ñi m ti p c n ho t ñ ng-nhân cách Các công trình nghiên c u lý lu n và th c nghi m tâm lý h c, giáo d c h c; các kinh nghi m giáo d c tiên ti n hi n nay ñã ch ra r ng giai ño n m i c a quá trình phát tri n giáo 10
d c h c hi n ñ i và các phương pháp giáo d c-d y h c c th có hi u qu nh m ñ t ñư c m c tiêu ñào t o c a nhà trư ng Vi t Nam là giai ño n phát tri n lý lu n giáo d c-d y h c theo quan ñi m ti p c n ho t ñ ng-nhân cách tâm lý h c hi n ñ i. N i dung chính trong quan ñi m ñó là: ho t ñ ng là quy lu t chung nh t c a con ngư i; con ngư i là ch th c a ho t ñ ng; quan h c a con ngư i v i th gi i xung quanh và v i b n thân là quan h tác ñ ng qua l i; ho t ñ ng c a con ngư i có thành t ñ c thù là con ngư i vươn t i ñ i tư ng, chuy n s v t, hi n tư ng thành ñ i tư ng, thành s n ph m c a ho t ñ ng nh m th c hi n m c ñích c a mình, các quá trình này v a ch a ñ ng, v a th hi n và th c hi n h ng thú, ñ ng cơ...c a con ngư i v i tư cách là ch th c a ho t ñ ng. Trong quá trình ho t ñ ng và giao lưu, tâm lý c a con ngư i hình thành và phát tri n, tâm lý con ngư i v a là s n ph m ñ ng th i cũng v a là thành t c a ho t ñ ng. Phương pháp ti p c n ho t ñ ng bao hàm trong ñó c phương pháp ti p c n nhân cách nên g i chung là phương pháp ti p c n ho t ñ ng-nhân cách. T quan ñi m này ph i th y ñư c nhân cách c a h c sinh (HS) ch ñư c hình thành và phát tri n trong ho t ñ ng và b ng ho t ñ ng. T ñó d y h c ph i là quá trình lãnh ñ o, t ch c, ñi u khi n và t lãnh ñ o, t ch c, ñi u khi n các lo i hình ho t ñ ng nh n th c phong phú và ña d ng c a HS. + Quan ñi m ti p c n l ch s Nh ng thành t u c a nhân lo i ñư c hình thành và phát tri n trong quá trình hình thành và phát tri n c a nhân lo i. Tư tư ng, quan ñi m c a nh ng ngư i ñi sau (dù có m i m , có hi n ñ i ñ n ñâu) cũng manh nha t tư tư ng, quan ñi m c a nh ng ngư i ñi trư c, nh t là trong các lĩnh v c khoa h c xã h i. Cho nên, nh ng ñ i m i trong d y h c hi n nay ph i ñ ng trên quan ñi m k th a, phát tri n có ch n l c nh ng tinh hoa v d y h c c a các nhà giáo, c a th c ti n d y h c trong và ngoài nư c. Quán tri t các quan ñi m trên, có th th c hi n nghiên c u lý lu n d y h c theo nh ng phương hư ng xác ñ nh: + Nghiên c u thông qua các ngu n tài li u, các công trình nghiên c u trư c ñây, các sách báo, thông báo khoa h c... v d y h c (trong ñó có th tóm t t, lư c thu t, h th ng hóa nh ng v n ñ , nh ng lu n ñi m cơ b n); + Nghiên c u dư i d ng thí nghi m, th c nghi m trong th c t ; gi i thích khoa h c ho c mô t quá trình th c t c a vi c d y h c t ñó rút ra k t lu n khoa h c. - Các phương pháp nghiên c u c th + Các phương pháp nghiên c u lý lu n S d ng các phương pháp phân tích, t ng h p kinh nghi m d y h c t vi c nghiên c u các tài li u lý lu n trong và ngoài nư c có liên quan. + Các phương pháp nghiên c u th c ti n S d ng các phương pháp phân tích, t ng h p kinh nghi m t nghiên c u th c ti n d y h c. Các phương pháp nghiên c u th c ti n ñư c s d ng trong quá trình nghiên c u lý lu n d y h c là: Phương pháp quan sát: là phương pháp s d ng các giác quan (ho c các phương ti n thay th cho các giác quan) ñ thu th p các s li u, d ki n, các thông tin ph c v cho nhi m v nghiên c u. ðây là phương pháp nghiên c u ph bi n nh t trong nghiên c u lý lu n d y h c. Phương pháp ñàm tho i: là phương pháp thu th p thông tin nh m th c hi n nhi m 11
v nghiên c u qua trò chuy n, trao ñ i tr c ti p v i ngư i ñư c kh o sát. Phương pháp t ng k t kinh nghi m: là s khái quát hóa nh ng kinh nghi m d y h c cùng lo i, x y ra trong nh ng ñi u ki n, hoàn c nh d y h c nh t ñ nh nào ñó ñ có th v n d ng vào nh ng ñ a bàn r ng rãi hơn nh m ph bi n nh ng bài h c kinh nghi m d y h c nào ñó. Phương pháp ñi u tra b ng Anket: là phương pháp nghiên c u trong ñó nhà nghiên c u s d ng m t h th ng câu h i nh m ñ ng th i thu th p ý ki n ch quan c a các thành viên trong c ng ñ ng v m t v n ñ ñ th c hi n nhi m v nghiên c u d y h c nào ñó. Phương pháp th c nghi m: là phương pháp trong ñó nhà nghiên c u ch ñ ng t o ra hi n tư ng mu n nghiên c u trong ñi u ki n ñư c kh ng ch nh t ñ nh ñ có th ño ñ c t m , ñánh giá chính xác s bi n ñ i b n ch t c a hi n tư ng dư i tác ñ ng c a nhà nghiên c u. Phương pháp tr c nghi m: tr c nghi m là công c ño bi u hi n, trình ñ nh n th c và m c ñ phát tri n nhân cách HS. Ngoài ra còn có các phương pháp nghiên c u khác như phương pháp nghiên c u thông qua s n ph m ho t ñ ng d y h c, phương pháp nghiên c u các tư li u, phương pháp chuyên gia… + Phương pháp toán h c Trong nghiên c u lý lu n d y h c, toán h c ñang ñư c s d ng r ng rãi v i hai m c ñích: S d ng các lý thuy t toán h c, các phương pháp logic toán h c ñ xây d ng các lý thuy t d y h c ho c xác ñ nh thông s liên quan t i ñ i tư ng nghiên c u, nh m tìm ra quy lu t v n ñ ng c a ñ i tư ng y. M c ñích s d ng toán h c ñây là ñ m b o cho quá trình suy di n ñư c tri t ñ , nh t quán. Dùng toán th ng kê ñ x lý các tài li u thu th p ñư c t các phương pháp nghiên c u khác nhau. K t qu x lý b ng toán th ng kê cho ta nh ng s li u khái quát, chính xác và ñáng tin c y v ñ i tư ng nghiên c u. Hi n nay phương pháp th ng kê toán h c trong nghiên c u giáo d c h c nói chung, d y h c nói riêng có th ñư c th c hi n thu n l i qua ph n m m th ng kê xã h i h c (SPSS FOR WINDOWS). 1.1.3. M i quan h gi a lý lu n d y h c v i các khoa h c khác và v i các chuyên ngành khác c a giáo d c h c 1.1.3.1. M i quan h gi a lý lu n d y h c v i các khoa h c khác - Thu c khoa h c xã h i, lý lu n d y h c có liên quan m t thi t v i các khoa h c xã h i khác như: tri t h c, xã h i h c, logic h c... + Tri t h c Tri t h c là khoa h c v các quy lu t chung nh t c a s phát tri n t nhiên, xã h i và tư duy con ngư i. Tri t h c cung c p nh ng cơ s phương pháp lu n cho khoa h c giáo d c, soi sáng b n ch t, ngu n g c sâu xa c a s v n ñ ng và phát tri n c a quá trình giáo d c t ng th cũng như các quá trình giáo d c b ph n (trong ñó có quá trình d y h c). Là m t b ph n c a tri t h c duy v t bi n ch ng, nh n th c lu n nghiên c u ngu n g c, các quy lu t cơ b n, các hình th c và phương pháp nh n th c th gi i khách quan. Lý lu n v nh n th c là cơ s phương pháp lu n c a lý lu n d y h c, vũ trang cho lý lu n d y h c nh ng quan ñi m khoa h c trong nghiên c u các quá trình d y h c. + Xã h i h c 12
Xã h i h c là khoa h c nghiên c u các quy lu t ho t ñ ng và phát tri n xã h i, các quan h gi a con ngư i v i con ngư i trong xã h i, v ch ra nh ng ñ c ñi m phát tri n kinh t , văn hóa c a xã h i và nh ng nh hư ng c a chúng ñ n s hình thành và phát tri n nhân cách con ngư i trong xã h i. Nh ng ki n th c c a xã h i h c giúp cho lý lu n d y h c gi i quy t nh ng v n ñ v m c ñích, n i dung d y h c cũng như nghiên c u s tác ñ ng qua l i gi a gia ñình, nhà trư ng và c ng ñ ng xã h i trong vi c chăm lo trau d i, nâng cao trình ñ h c v n cho ngư i h c nh m th c hi n m c tiêu giáo d c xã h i: nâng cao dân trí, ñào t o nhân l c, b i dư ng nhân tài. + Logic h c Logic h c là khoa h c nghiên c u các quy lu t và hình th c c a tư duy, nghiên c u s suy lu n ñúng ñ n. Nh ng hi u bi t do logic h c cung c p giúp cho vi c nghiên c u và xây d ng lý lu n d y h c, cho quá trình ti n hành các ho t ñ ng d y h c ñư c th c hi n theo m t trình t h p lý nh m ñ t hi u qu t i ưu. Ngoài ra, các khoa h c xã h i khác (kinh t chính tr h c, ch nghĩa c ng s n khoa h c, lý lu n v nhà nư c và pháp quy n...) cũng cung c p nh ng cơ s khoa h c quan tr ng cho vi c nghiên c u các v n ñ v n i dung, phương pháp, hình th c t ch c d y h c. - Ph m vi nghiên c u c a lý lu n d y h c là con ngư i, là ngư i h c cho nên lý lu n d y h c có liên quan m t thi t v i các khoa h c nghiên c u v con ngư i như sinh lý h c và tâm lý h c. + Tâm lý h c Tâm lý h c là khoa h c nghiên c u các hi n tư ng tâm lý con ngư i, tâm lý HS. Do ñó, tâm lý h c v i các chuyên ngành c a nó, nh t là tâm lý h c l a tu i và tâm lý h c sư ph m cung c p cho lý lu n d y h c nh ng cơ s khoa h c ñ xây d ng h th ng lý lu n d y h c phù h p v i ñ c ñi m tâm lý HS. + Sinh lý h c Sinh lý h c v i các chuyên ngành c a nó, nh t là sinh lý h c th n kinh c p cao ñư c coi là cơ s khoa h c t nhiên c a lý lu n d y h c. Vi c nghiên c u lý lu n d y h c ph i d a vào các tri th c c a sinh lý h c v s phát tri n h th ng th n kinh cao c p, v ñ c ñi m c a các lo i hình th n kinh, v ho t ñ ng c a h th ng tín hi u th nh t và th hai, v s v n ñ ng, h th ng tim m ch và hô h p... - Ngoài ra, cùng v i s phát tri n như vũ bão c a cách m ng khoa h c-k thu t và công ngh , lý lu n d y h c ngày càng ti p c n và v n d ng nh ng thành t u c a các khoa h c k thu t hi n ñ i như ñi u khi n h c, công ngh h c, tin h c...ñ t o nên nh ng cách th c t ch c, phương pháp, phương ti n m i trong lĩnh v c d y h c nh m t i ưu hóa hi u qu c a lĩnh v c ho t ñ ng này... M i liên h gi a các khoa h c trên ñư c th c hi n v i các hình th c khác nhau, cùng nhau nghiên c u v n ñ chung, lý lu n d y h c có th s d ng các c li u, các thu t ng và các lu n ñi m c a các khoa h c khác, v n d ng các phương pháp c a các khoa h c khác trong vi c nghiên c u quá trình d y h c... 1.1.3.2. M i quan h gi a lý lu n d y h c và các b ph n khác c a giáo d c h c - Là b ph n c a giáo d c h c hay sư ph m h c ñ i cương, lý lu n d y h c có quan h m t thi t v i các b ph n khác c a giáo d c h c như lý lu n giáo d c, lý lu n v t ch c, qu n lý và lãnh ñ o giáo d c trong nhà trư ng, lý lu n d y h c b môn... 13
+ Lý lu n giáo d c Lý lu n giáo d c bao g m h th ng tri th c v b n ch t, tính quy lu t c a quá trình giáo d c ph m ch t nhân cách con ngư i, HS và h th ng tri th c v nguyên t c, n i dung, phương pháp giáo d c. Lý lu n d y h c và lý lu n giáo d c là hai h th ng lý lu n nghiên c u hai quá trình b ph n c a quá trình giáo d c nhân cách toàn di n: quá trình d y h c và quá trình giáo d c. Hai quá trình này th ng nh t bi n ch ng v i nhau, cùng nhau ti n t i m c ñích chung là giáo d c nhân cách toàn di n. Lý lu n giáo d c cung c p cơ s khoa h c ñ xem xét, ñ xu t m c tiêu toàn di n trong d y h c; nh t là m c tiêu, n i dung, phương pháp, phương ti n và hình th c t ch c giáo d c thái ñ (giá tr ) ñúng ñ n trong d y h c. + Lý lu n v t ch c, qu n lý giáo d c Lý lu n v t ch c, qu n lý giáo d c bao g m h th ng lý lu n v b n ch t, quy lu t c a quá trình t ch c, qu n lý trong giáo d c; v nguyên t c, n i dung, quy trình, phương pháp và hình th c t ch c, qu n lý giáo d c. Lý lu n v t ch c, qu n lý giáo d c cung c p nh ng cơ s khoa h c cho vi c t ch c, qu n lý ho t ñ ng d y h c có hi u qu . + Lý lu n d y h c b môn Lý lu n d y h c b môn là b ph n c a giáo d c h c hay sư ph m h c chuyên ngành. Lý lu n d y h c b môn nghiên c u b n ch t c a quá trình d y h c môn h c, thi t k n i dung h c v n cũng như xác ñ nh các nguyên t c, phương pháp, phương ti n, hình th c t ch c, các ki u ñánh giá k t qu d y h c môn h c phù h p m c tiêu d y h c môn h c nói riêng và m c tiêu ñào t o c p h c nói chung. Vi t Nam, trong m t trư ng hay khoa sư ph m, có bao nhiêu chuyên ngành sư ph m ñư c ñào t o thì s có b y nhiêu t chuyên ngành lý lu n d y h c b môn (như lý lu n d y h c môn Toán, lý lu n d y h c môn V t lý, lý lu n d y h c môn Sinh v t, lý lu n d y h c môn Văn, lý lu n d y h c môn Anh văn...). Lý lu n d y h c có tác d ng chung ñ i v i toàn b các ho t ñ ng d y-h c. ð ng th i lý lu n d y h c có vai trò t o cơ s khoa h c chung trên cơ s ñ m b o tính th ng nh t trong quan ñi m, phương pháp lu n ñ i v i quá trình d y h c các môn h c. Lý lu n d y h c có tác d ng ñ nh hư ng, h tr cho vi c v n d ng, ñi sâu vào quá trình d y-h c t ng b môn v i nh ng ñ c thù khác nhau mà lý lu n d y h c b môn có nhi m v nghiên c u và phát tri n thành các b ph n riêng c a lý lu n d y h c nói chung. Ngư c l i, s phát tri n c a lý lu n d y h c ph i d a trên nh ng c li u c th c a lý lu n d y h c b môn. Lý lu n d y h c và lý lu n d y h c b môn có quan h tương h , b sung cho nhau nh m m c ñích chung là nâng cao ch t lư ng và hi u qu c a quá trình d y h c. 1.2. QUÁ TRÌNH D Y H C Mu n ñi u khi n quá trình d y h c, trư c h t c n có nh ng hi u bi t khái quát v quá trình này. Nh ng hi u bi t chung, cơ b n nên nghiên c u ñó là: ñ c ñi m, khái ni m, c u trúc, b n ch t, ñ ng l c và logic c a quá trình d y h c. 1.2.1. ð c ñi m c a quá trình d y h c hi n nay ?. So v i nh ng năm trư c ñây, quá trình d y h c hi n nay có nh ng ñ c ñi m gì? Nh ng ñ c ñi m ñó ñư c th hi n nhà trư ng Vi t Nam ra sao? ?. V i tư cách là SV, là ngư i GV trong tương lai, có th rút ra nh ng bài h c c n thi t nào cho b n thân t các ñ c ñi m ñó? Quá trình d y h c hi n nay có các ñ c ñi m cơ b n sau: 1.2.1.1. Ho t ñ ng h c t p c a HS ñư c tích c c hóa trên cơ s n i dung d y h c ngày 14
càng ñư c hi n ñ i hóa Th i ñ i hi n nay là th i ñ i siêu công nghi p v i ñ c ñi m chung là cách m ng khoa h c, k thu t và cách m ng xã h i phát tri n c c kỳ nhanh. N u như nh ng năm th p k 70 c a th k XX, tri th c nhân lo i tăng g p ñôi theo chu kỳ 8 năm, thì ñ n nay chu kỳ ñó ch còn 4 năm. S phát tri n như vũ bão c a xã h i, nh t là c a cách m ng khoa h c, k thu t- công ngh hi n nay khi n n i dung d y h c trong nhà trư ng không ng ng ñư c ñ i m i, ñư c hi n ñ i hóa. T th c t ñó n y sinh mâu thu n gi a kh i lư ng tri th c trong n i dung h c v n HS c n n m càng ngày càng nhi u hơn, ph c t p hơn trong khi ñó th i lư ng h c t p c a HS trong quá trình d y h c không th tăng. Hư ng gi i quy t tích c c mâu thu n này ñã và ñang ñư c th c hi n trong nhà trư ng hi n nay là ñ i m i phương pháp d y h c nh m tích c c hóa ho t ñ ng h c t p c a HS. Ngoài tính l ch s c th , tính tích c c hành ñ ng v n là b n ch t c a con ngư i. Trong nhà trư ng b y lâu, tính tích c c h c t p c a HS ít ñư c phát huy do l i d y h c th ñ ng. Vi c ñ i m i chương trình, sách giáo khoa ph thông Vi t Nam hi n nay ñòi h i HS ph i có thái ñ h c t p tích c c; HS ph i chú tr ng h c cách thu th p, x lý và s d ng thông tin t nhi u ngu n khác nhau thì m i ñáp ng yêu c u giáo d c-ñào t o c a nhà trư ng. Do ñó, GV trong quá trình d y h c không ch là ngư i cung c p thông tin mà quan tr ng hơn, h ph i là ngư i hư ng d n HS bi t cách t mình thu th p, x lý và s d ng thông tin. GV ngày nay ph i không ng ng ti p c n, tìm tòi, l a ch n và v n d ng các phương pháp d y h c sao cho có tác d ng tích c c hóa ñư c ho t ñ ng h c t p c a HS. 1.2.1.2. H c sinh hi n nay có v n s ng và năng l c nh n th c phát tri n hơn so v i HS các th h trư c (v i cùng ñ tu i) Nh ng k t qu nghiên c u c a các nhà tâm lý h c trong và ngoài nư c ñã cho th y: so v i HS cùng ñ tu i các th h trư c, HS ph thông hi n nay có v n hi u bi t, có năng l c nh n th c phát tri n hơn, thông minh hơn. • Theo New sweek (4-2001), t i Anh t năm 1945 ñ n nay ch s IQ ñã tăng trung bình 27 ñi m, M tăng 24 ñi m so v i năm 1918, Ác-hen-ti-na tăng 22 ñi m t năm 1964, ch s IQ cũng ñã tăng ñáng k m t lo t các nư c khác như Tây âu, Canada, Nh t b n...S tăng trư ng cao c a ch s IQ khi n th h tr em bình thư ng ngày nay ñã “sáng d ” g n b ng m c c a các b c thiên tài ngày hôm qua. S dĩ có s hơn h n này là do: - HS hi n nay thư ng xuyên ñư c ti p c n v i ngu n thông tin ña d ng, phong phú t các phương ti n truy n thông khác nhau. - HS hi n nay ch u nh hư ng tác ñ ng t nhi u phía khác nhau c a cu c s ng. - HS hi n nay ñã và ñang nh n ñư c ngày càng nhi u nh ng nh hư ng c a giáo d c v i h th ng các phương pháp tích c c. T ñó, trong quá trình d y h c c n ph i: - Tìm hi u kh năng nh n th c c a HS ñ d y h c cho phù h p. - Quan tâm khai thác v n s ng phong phú và ña d ng c a các em b ng các bi n pháp tích c c hóa tri th c c a HS trong quá trình d y h c như cho HS liên h tri th c cơ b n v i th c ti n; thông báo tài li u, thông tin mà các em tìm ki m ñư c... - T o ñi u ki n ñ HS có cơ h i phát huy ti m năng v n có c a mình b ng vi c t 15
ch c các ho t ñ ng cho HS gi i quy t nh ng nhi m v , nh ng tình hu ng h c t p. 1.2.1.3. Nhu c u hi u bi t c a HS có xu hư ng vư t ra ngoài ph m vi n i dung tri th c, k năng do chương trình quy ñ nh Trong quá trình h c t p, nhu c u hi u bi t c a HS có xu hư ng vư t ra kh i ph m vi n i dung tri th c, k năng do chương trình quy ñ nh. Xu hư ng này th hi n ch HS thư ng chưa th a mãn v i h th ng tri th c ñư c cung c p trong chương trình, sách giáo khoa và các tài li u h c t p khác ñư c quy ñ nh. Các em luôn mu n bi t nhi u hơn, hi u sâu hơn nh ng ñi u ñã h c và nhi u ñi u m i l khác c a cu c s ng muôn màu muôn v nh m th a mãn nhu c u hi u bi t và các nhu c u c n thi t khác c a b n thân. ð ñáp ng xu hư ng trên: - Ngoài “ph n c ng”, chương trình d y h c c n thi t k các “ph n m m” trong các môn h c. - Tăng cư ng môn h c t ch n. - Luôn c p nh t thông tin trong quá trình d y h c. - Hư ng d n HS cách sưu t m, x lý, s d ng tài li u, thông tin ñ th c hi n các nhi m v h c t p. - T ch c các ho t ñ ng ngo i khóa môn h c, tham quan, h c nhóm, t h c...nh m phát huy ti m năng và h ng thú c a HS, t o ñi u ki n cho HS ki m nghi m, m mang v n hi u bi t c a mình, có kh năng thích ng nhanh v i cu c s ng sau này. 1.2.1.4. Quá trình d y h c hi n nay ñư c ti n hành trong ñi u ki n cơ s v t ch t, phương ti n d y h c ngày càng hi n ñ i Cùng v i s phát tri n như vũ bão c a cách m ng khoa h c, k thu t và công ngh , các phương ti n k thu t, máy móc xu t hi n ngày càng nhi u, ngày càng hi n ñ i. S phát tri n ñó thâm nh p và nh hư ng t i m i lĩnh v c c a cu c s ng xã h i; m i lo i hình, m i ngành h c, c p h c, trư ng l p trong h th ng giáo d c-ñào t o c a m i qu c gia làm chuy n bi n ch t lư ng c a cu c s ng, c a giáo d c-ñào t o. Các trư ng h c Vi t Nam hi n nay ñã và ñang ñư c quan tâm ñ u tư nâng c p cơ s v t ch t, phương ti n k thu t theo hư ng hi n ñ i nh m ph c v tích c c cho công cu c ñ i m i n i dung và phương pháp d y h c. V i th c t như v y, n u trình ñ s d ng các ñi u ki n, phương ti n d y h c c a GV các trư ng hi n nay chưa tương x ng thì d n ñ n s lãng phí ho c làm gi m hi u qu d y h c. Cho nên, GV c n tăng cư ng: - Tìm hi u cơ s v t ch t, phương ti n k thu t ph c v cho d y h c c a nhà trư ng, c a ñ a phương. - H c cách s d ng và không ng ng h c h i kinh nghi m s d ng các cơ s v t ch t, phương ti n k thu t d y h c. - Tích c c s d ng cơ s v t ch t, phương ti n k thu t d y h c s n có. - Tìm tòi, c i ti n và sáng t o các ñi u ki n, phương ti n k thu t d y h c ñ s d ng chúng m t cách có hi u qu . 1.2.2. Khái ni m và c u trúc c a quá trình d y h c 1.2.2.1. Khái ni m 16
?. Quá trình d y h c là gì? Cho ví d . Có nhi u cách ti p c n khái ni m c a quá trình d y h c. Quan ñi m c a Vưgotxky L. X (1896-1934) và nhi u nhà giáo d c ñương th i, d y h c là quá trình tương tác gi a ho t ñ ng d y c a GV và ho t ñ ng h c c a HS. Trong quá trình tương tác ñó, GV là ch th c a ho t ñ ng d y, HS là ch th c a ho t ñ ng h c. Mu n d y t t, ho t ñ ng d y c a GV ch nên gi vai trò ch ñ o, hư ng d n. V i vai trò này, GV m t m t ph i lãnh ñ o, t ch c, ñi u khi n nh ng tác ñ ng ñ n HS; m t khác ph i ti p nh n và ñi u khi n, ñi u ch nh t t thông tin ph n h i v k t qu h c t p th hi n trong quá trình, trong s n ph m ho t ñ ng h c t p c a HS. Ngư c l i, HS là ñ i tư ng ch u s tác ñ ng c a ho t ñ ng d y ñ ng th i l i là ch th c a ho t ñ ng h c. Mu n h c t t, HS ph i tuân theo s lãnh ñ o, t ch c, ñi u khi n c a GV, ñ ng th i ph i ch ñ ng, tích c c và sáng t o trong ho t ñ ng h c t p c a b n thân. Quá trình tương tác GV-HS nh m giúp HS lĩnh h i h th ng tri th c; hình thành h th ng k năng, k x o v n d ng tri th c; có kh năng v n d ng các thao tác trí tu ñ lĩnh h i và v n d ng tri th c có hi u qu qua ñó hình thành cho HS ý th c ñúng ñ n và nh ng ph m ch t nhân cách c a ngư i công dân. Theo quan ñi m này, d y h c có th hi u là quá trình ho t ñ ng ph i h p gi a GV và HS; trong ñó, ho t ñ ng c a GV ñóng vai trò ch ñ o, ho t ñ ng c a HS ñóng vai trò ch ñ ng nh m th c hi n m c ñích d y h c. Trong quá trình d y h c, GV th c hi n ho t ñ ng d y, HS th c hi n ho t ñ ng h c. Hai ho t ñ ng d y-h c ñư c ti n hành ph i h p, tương tác (hay ăn kh p) v i nhau. M c ñích cu i cùng c a ho t ñ ng này nh m b i dư ng cho HS h th ng tri th c, hi u bi t v m i v n ñ di n ra trong cu c s ng, h th ng k năng s ng (k năng ho t ñ ng trí và l c) ñ thông qua ñó hình thành cho HS quan ñi m và thái ñ ñúng ñ n ñ i v i b n thân, ñ i v i cu c s ng. 1.2.2.2. C u trúc c a quá trình d y h c ?. T c u trúc c a quá trình giáo d c (ñã h c môn Giáo d c h c ñ i cương), hãy v và trình bày sơ ñ c u trúc c a quá trình d y h c. C u trúc c a quá trình d y h c là c u trúc-h th ng. C u trúc c a quá trình d y h c bao g m m t h th ng các thành t v n ñ ng và phát tri n trong m i quan h bi n ch ng v i nhau. Theo cách ti p c n truy n th ng, các thành t cơ b n trong c u trúc c a quá trình d y h c bao g m: ñ i tư ng c a quá trình d y h c; ch th c a quá trình d y h c; m c ñích d y h c; n i dung d y h c; phương pháp, phương ti n, hình th c t ch c d y h c; k t qu d y h c; môi trư ng d y h c. ?. Trình bày c u trúc c a quá trình d y h c theo quan ñi m c a Jean Vial. Xem xét m i quan h gi a h c và d y trong quá trình d y h c, Jean Vial (1986) ñã cho r ng t bào c a quá trình d y h c là s tác ñ ng qua l i gi a GV, HS và ñ i tư ng (ðT) mà GV c n n m v ng ñ d y còn HS c n n m v ng ñ h c. Do ñó xu t hi n m t tam giác th hi n m i quan h gi a GV, HS và ðT. Tam giác có ba ñ nh là GV, HS và ðT (Hình 1 trang bên). 17
ðT Tam giác này th hi n ba m i quan h c th : 1: Quan h GV và ðT 1 2 (GV n m v ng tri th c và cách d y) 2: Quan h HS và ðT GV HS (HS n m ñư c cách h c, cách chi m lĩnh tri th c) 3 3: Quan h GV và HS (quan h sư ph m và cá nhân) (Hình 1). Hình 1 ðT có th là m c tiêu (M), n i dung (N) M và phương pháp, phương ti n (P) d y h c. ð i tư ng ñó còn có th ñư c g i là khách th hay tri th c (M: HS n m ðT hay tri th c ñ làm gì? N: HS c n n m ðT hay tri th c c th nào? N P P: phương pháp n m ra sao?). T bào này ñư c bi u th b ng m t tam giác, g i là tam giác sư ph m Hình 2 v i ba ñ nh là M,N và P (Hình 2). M N u thay ðT trong tam giác (Hình 1) b ng tam giác M-N-P s có m t ngũ giác g i là ngũ giác sư ph m: M-N-P-GV-HS, ñây là c t lõi ñ c N P trưng c a quá trình d y h c. Sơ ñ này cho th y ñ y ñ quan h gi a m t y u t v i b n y u t khác c a GV H Hình 3 S ngũ giác sư ph m (NGSP) (Hình 3) NGSP này ñư c ñ t vào nh ng ñi u ki n và môi trư ng khác nhau s có nh ng tác ñ ng và nh hư ng qua l i khác nhau gi a NGSP v i ñi u ki n và môi trư ng tương ng. ð ng th i trong b n thân NGSP cũng có nh ng bi n ñ i c a t ng y u t t o nên nh ng hi u qu khác nhau c a ngũ giác sư ph m (Hình 4) dư i ñây: Môi trư ng qu c t Môi trư ng xã h i * Kinh t , văn hóa, xã h i, gia ñình, c ng ñ ng... * S n xu t, kinh doanh, nghiên c u, thi t k , d ch v û... Môi trư ng nhà trư ng M N P GV H S Hình 4 18
V ñi u ki n cho ho t ñ ng c a NGSP có th k : - ði u ki n v cơ s v t ch t-k thu t như: trư ng s , phòng thí nghi m-th c hành, xư ng th c t p... - ði u ki n v thông tin bao g m: thư vi n, phòng máy tính, công ngh thông tin... - ði u ki n v qu n lý nhà trư ng như: qu n lý hành chính, tài chính, h c chính, qu n lý nhân l c...và cơ ch ñi u hành b máy như lu t l , n i quy, phân công, phân c p... V môi trư ng ho t ñ ng c a NGSP có th k : - Môi trư ng nhà trư ng: ho t ñ ng giáo d c, nghiên c u, ph c v , qu n lý... - Môi trư ng xã h i như: gia ñình, c ng ñ ng, xã h i, kinh t , văn hóa, s n xu t, kinh doanh, thi t k , nghiên c u, d ch v ... - Môi trư ng qu c t như: h p tác, trao ñ i... ng v i m i môi trư ng có các hình th c h c t p thích h p như h c t p trung hay không t p trung, h c ñ i m t th y trò hay h c t xa, h c theo l p hay h c cá nhân, h c ki u chính quy hay không chính quy... Tùy theo quan ni m v vai trò trung tâm c a giáo d c là GV hay HS, tùy theo quan ni m tr i v ñ i tư ng c n nh n m nh là ñào t o theo n i dung (trư c ñ i chi n th gi i l n th hai), ñào t o theo m c tiêu (vài th p k g n ñây) hay là chú tr ng ñ c bi t ñ n phương pháp, phương ti n (ñang xu t hi n xu th này) mà tam giác sư ph m, ngũ giác sư ph m có ki u ho t ñ ng khác nhau, th hi n ch y u vào m i quan h gi a các ñ nh. V n d ng thành t u c a các khoa h c hi n ñ i vào quá trình d y h c nh m giúp quá trình d y h c ñ t hi u qu t i ưu, còn nhi u cách ti p c n c u trúc quá trình d y h c khác nhau. (Ví d : c u trúc c a quá trình d y h c theo Công ngh d y h c c a Lê Khánh B ng, c u trúc c a quá trình d y h c theo Lý thuy t thông tin c a Nguy n Ng c Quang...). ?. T lý lu n v c u trúc c a quá trình d y h c có th rút ra bài h c kinh nghi m gì nh m nâng cao ch t lư ng và hi u qu quá trình d y h c? Tuy nhiên, dù ñư c xem xét dư i góc ñ nào thì ñi m chung trong các cách ti p c n c u trúc quá trình d y h c cũng v n là: c u trúc c a quá trình d y h c là c u trúc-h th ng. C u trúc c a quá trình d y h c bao g m m t h th ng các thành t (trong ñó, b n thân m i thành t l i là m t c u trúc-h th ng bao g m các y u t ) v n ñ ng, phát tri n trong m i quan h bi n ch ng và th ng nh t v i nhau t o nên s v n ñ ng, phát tri n chung c a c quá trình d y h c. Trong c u trúc ñó, GV và HS là hai thành t trung tâm, còn m c ñích d y h c là thành t ñ nh hư ng. K t qu d y h c là k t qu phát tri n c a toàn b h th ng. Do ñó, mu n nâng cao ch t lư ng và hi u qu c a quá trình d y h c ph i nâng cao ch t lư ng c a toàn b h th ng; nghiên c u quá trình d y h c ph i nghiên c u toàn di n (nghiên c u t t c các thành t ) và luôn luôn ñ t v n ñ nghiên c u (ví d nghiên c u v phương pháp d y h c) trong c u trúc-h th ng này ñ xem xét và gi i quy t. 1.2.3. B n ch t c a quá trình d y h c 1.2.3.1. Cơ s xác ñ nh b n ch t c a quá trình d y h c B n ch t c a quá trình d y h c ñư c xác ñ nh d a vào hai m i quan h cơ b n: - M i quan h gi a ho t ñ ng nh n th c có tính ch t l ch s xã h i loài ngư i (th hi n ho t ñ ng nghiên c u c a các nhà khoa h c) v i ho t ñ ng d y h c Trong quá trình phát tri n c a l ch s xã h i, ho t ñ ng nh n th c có trư c, ho t ñ ng 19
d y h c có sau. Ho t ñ ng h c t p c a HS chính là ho t ñ ng nh n th c ñư c HS ti n hành trong môi trư ng d y h c (môi trư ng sư ph m). - M i quan h gi a d y và h c, gi a GV và HS Quá trình d y h c là quá trình tác ñ ng qua l i gi a GV và HS. Xét cho cùng, m i tác ñ ng c a GV ñ n HS ñ u nh m ñi u khi n có hi u qu m i quan h gi a HS và tài li u h c t p (TLHT). TLHT trình bày nh ng thông tin ph n ánh hi n th c khách quan ñư c ch n l c. Do ñó, ñi u khi n m i quan h HS-TLHT cũng t c là ñi u khi n ho t ñ ng nh n th c TLHT c a HS. K t qu d y h c ph n ánh t p trung k t qu nh n th c TLHT c a HS. Cho nên b n ch t c a quá trình d y h c ñư c xác ñ nh trong ho t ñ ng h c t p c a HS 1.2.3.2. B n ch t c a quá trình d y h c ?. Hãy phân tích và so sánh nh ng ñi m gi ng, khác nhau gi a quá trình nh n th c có tính l ch s xã h i và quá trình h c t p c a HS; t ñó rút ra b n ch t c a quá trình d y h c. a. Phân tích, so sánh ho t ñ ng nh n th c có tính l ch s xã h i c a loài ngư i và ho t ñ ng h c t p c a HS cho th y v cơ b n hai ho t ñ ng này gi ng nhau: - Gi ng nhau v ñ i tư ng: ñ i tư ng ho t ñ ng nh n th c có tính xã h i c a loài ngư i và ñ i tư ng ho t ñ ng h c t p c a HS ñ u là các s v t, hi n tư ng trong hi n th c khách quan mà con ngư i nói chung, ngư i h c nói riêng mu n tìm hi u, khám phá. - Gi ng nhau v phương th c: cách th c ho t ñ ng nh n th c có tính xã h i c a loài ngư i và cách th c h c t p c a HS ñ u là quá trình v n d ng các thao tác trí tu m t cách ch ñ ng, tích c c, sáng t o, ñ u tuân theo quy lu t (hay logic): t tr c quan sinh ñ ng ñ n tư duy tr u tư ng, t tư duy tr u tư ng ñ n th c ti n ñó là con ñư ng bi n ch ng c a s nh n th c chân lý, nh n th c hi n th c khách quan. Quy lu t này có th v n hành theo hai con ñư ng bi n ch ng: con ñư ng ñi t cái c th ñ n cái tr u tư ng ho c t cái ñơn nh t (cái riêng) ñ n cái khái quát (cái chung) và con ñư ng ñi t cái tr u tư ng ñ n cái c th ho c t cái khái quát (cái chung) ñ n cái ñơn nh t (cái riêng). - Gi ng nhau v m c ñích c n ñ t: c hai ho t ñ ng ñ u nh m tăng cư ng hi u bi t th gi i xung quanh ñ t n t i có ch t lư ng trong th gi i ñó. S gi ng nhau gi a ho t ñ ng nh n th c c a loài ngư i và ho t ñ ng h c t p c a HS ñư c th hi n qua b ng so sánh dư i ñây: Ho t ñ ng Ho t ñ ng nh n th c Ho t ñ ng h c t p c a loài ngư i c a HS Thành ph n ð i tư ng Hi n th c khách quan Hi n th c khách quan (Ví d : Niutơn tìm ra ñ nh lu t (Ví d : HS h c ñ bi t ñ nh lu t V n V nv th pd n v t h p d n) Phương th c V n d ng các thao tác ho t ñ ng V n d ng các thao tác ho t ñ ng trí trí tu :TQ TDTrT TT tu : TQ TDTrT TT Theo hai con ñư ng: Theo hai con ñư ng: C th Tr u tư ng C th Tr u tư ng Tr u tư ng C th Tr u tư ng C th M c ñích Tăng cư ng hi u bi t Tăng cư ng hi u bi t 20