Giáo trình Ngữ pháp Tiếng Việt: Phần 1 - GS Diệp Quang Ban

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:85

Thêm vào BST

Báo xấu

2.971
lượt xem 760
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo Phần 1 của cuốn Giáo trình Ngữ pháp Tiếng Việt để nắm bắt được các kiến thức cơ bản về từ loại, cụm từ. Trong phần từ loại khái quát về từ loại của Tiếng Việt và miêu tả các từ loại cụ thể là 2 nội dung chính, phần cụm từ có nội dung giới thiệu về khái quát về cụm từ, cụm danh từ, cụm động từ.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Ngữ pháp Tiếng Việt: Phần 1 - GS Diệp Quang Ban

®¹i häc huÕ Trung t©m ®µo t¹o tõ xa GS. diÖp quang ban gi¸o tr×nh ng÷ ph¸p tiÕng viÖt (S¸ch dïng cho hÖ ®µo t¹o tõ xa) nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc 1
môc lôc trang Lêi nãi ®Çu .................................................................................................................... 5 PhÇn mét: Tõ LO¹I ....................................................................................................... 6 A − KH¸I Qu¸t VÒ Tõ Lo¹i TIÕNG viÖT .................................................................. 6 I - Tiªu chuÈn ®Þnh lo¹i......................................................................................... 6 II - Danh s¸ch c¸c tõ lo¹i .................................................................................... 7 B - MiªU T¶ C¸C Tõ LO¹I Cô THÓ ............................................................................ 10 I - Danh Tõ ................................................................................................................... 11 II - §éNG Tõ.................................................................................................................. 16 III - TÝNH Tõ .................................................................................................................. 18 IV - Sè tõ....................................................................................................................... 23 V - §¹I Tõ ...................................................................................................................... 25 VI - PHô Tõ .................................................................................................................... 32 VIII - T×NH TH¸I Tõ ..................................................................................................... 36 IX - TH¸N Tõ................................................................................................................. 38 PhÇn hai: CôM Tõ ....................................................................................................... 40 Ch−¬ng I: KH¸I QU¸T VÒ côM Tõ ....................................................................... 40 I - Tæ HîP tõ Tù DO .................................................................................................. 40 II - côm tõ vµ NG÷ Cè §ÞNH................................................................................... 40 III - CôM tõ NöA Cè §ÞNH HAY Lµ "NG÷” ........................................................... 41 IV - CôM Tõ CHñ VÞ, CôM Tõ §¼NG LËP, CôM Tõ CHÝNH PHô ...................... 42 V - CÊU T¹O CHUNG CñA CôM Tõ ......................................................................... 45 VI - THµNH Tè CHÝNH CñA CôM Tõ ...................................................................... 46 VII - THµNH Tè PHô CñA CôM Tõ ......................................................................... 46 VIII - PH¢N TÝCH C¢U RA THµNH CôM Tõ ........................................................... 49 Ch−¬ng II: CôM dANH Tõ ....................................................................................... 50 I - NHËN XÐT CHUNG VÒ CôM DANH Tõ .............................................................. 50 II - PHÇN TRUNG T¢M CôM DANH Tõ ................................................................... 50 §1. NH÷NG LíP CON DANH Tõ - THµNH Tè CHÝNH Cã THÓ §øNG liÒn SAU sè tõ sè §ÕM ................................................................................................................... 50 §2. DïNG DANH tõ SAU Sè Tõ KH¤NG CÇN Tõ CHØ LO¹I ............................... 53 III - PHÇN PHô TR¦íC CñA CôM DANH Tõ .......................................................... 54 2
§1. vÞ tRÝ tõ CHØ XUÊT (VÞ TRÝ - 1) ......................................................................... 54 §2. VÞ TRÝ tõ CHØ Sè LUîNG (VÞ TRÝ - 2) ................................................................ 55 §3. VÞ TRÝ tõ ChØ TæNG L¦îNG (VÞ TrÝ - 3) .......................................................... 58 IV - PHÇN PHô SAU CñA CôM DANH Tõ............................................................... 60 §1. VÞ TRÝ tõ N£U §ÆC TR¦NG MiªU T¶ (VÞ TRÝ 1) ............................................. 60 §2. VÞ TRÝ Tõ CHØ §ÞNH (VÞ TRÝ 2) ............................................................................ 62 Ch−¬ng III: CôM §éNG Tõ ...................................................................................... 63 I - NHËN XÐT CHUNG VÒ CôM §éNG Tõ ............................................................. 63 II - PHÇN TRUNG T¢M CñA CôM §éNG Tõ.......................................................... 63 §1. §éng tõ kh«ng ®éc lËp ë c−¬ng vÞ thµnh tè chÝnh côm ®éng tõ ......................................................................................................................................... 64 §2. §éng tõ ®éc lËp ë c−¬ng vÞ thµnh tè chÝnh côm ®éng tõ ........ 66 III - PHÇN PHô TR−íc CñA CôM §éNG Tõ ......................................................... 68 §1. NH÷NG PHô tõ LµM THµNH Tè PHô TR−íC CôM §éNG Tõ ................... 68 §2. NH÷NG THùC Tõ LµM THµNH Tè PHô TR¦íC CôM ®éNG Tõ ................ 70 IV - PhÇN PHô SAU CñA CôM §éNG Tõ............................................................... 71 §1. vÒ CHøC Vô Có PH¸P CñA THµNH Tè PHô SAU CôM §éNG Tõ ............ 71 §2. THµNH Tè PHô SAU CôM §éNG Tõ XÐT ë PH−¥NG DIÖN tõ LO¹I ...... 71 §3. KiÓu CÊU T¹O CñA THµNH Tè PHô SAU CôM §éNG Tõ .......................... 78 §4. C¸CH Liªn KÕT CñA THµNH Tè PHô SAU Víi §éNG tõ - THµNH Tè CHÝNH ................................................................................................................................. 80 Ch−¬ng IV: CôM TÝNH Tõ ....................................................................................... 82 I - NHËN xÐt CHUNG vÒ CôM tÝNH Tõ ................................................................ 82 II - PHÇN TRUNG T¢M CñA CôM TÝNH Tõ............................................................ 82 III - PHÇN PHô TR−íC CñA CôM tÝNH Tõ ............................................................ 83 IV - PHÇN PHô SAU CñA CôM tÝNH Tõ................................................................. 84 PhÇn ba : CÊU T¹O NG÷ PH¸P CñA C¢U .............................................................. 86 DÉn LUËN ....................................................................................................................... 86 A − C©u vµ viÖc nghiªn cøu c©u ......................................................................... 86 I - C©u ............................................................................................................................ 86 II - C¸c ph−¬ng diÖn nghiªn cøu c©u ............................................................ 87 B − Kh¸i qu¸t vÒ cÊu t¹o ng÷ ph¸p cña c©u ............................................... 88 Ch−¬ng I: C¢U §¥N ..................................................................................................... 90 I - C¢U §¥N HAI THµNH PHÇN ............................................................................... 90 II - C©u ®¬n ®Æc biÖt ............................................................................................ 108 3
III - C¢U TØNH L¦îC ................................................................................................. 111 Ch−¬ng II : C¢U PHøC .............................................................................................. 115 i - Ph©n BIÖT C¢U Phøc Víi c©u ®¬N Vµ c©u GHÐP .................................. 115 II - C¸C KiÓU C¢U PHøC ......................................................................................... 115 Ch−¬ng III: C¢U GHÐP .............................................................................................. 119 I - §ÞNH NGHÜA C¢U GHÐP ...................................................................................... 119 II - C¸C KIÓU C¢U GHÐP ......................................................................................... 120 III - Néi DUNG Mèi QUAN HÖ NGHÜA GI÷A C¸C VÕ TRONG C¢U GHÐP Vµ C¸CH DIÔN §¹T CHóNG .............................................................................................. 137 PhÇn bèn: C¸C ThµNH Tè NGHÜA TRONG C©u ............................................... 142 i - KH¸I Qu¸t vÒ c¸c thµnh Tè NGHÜA TRONG C¢U ................................. 142 II - NGHÜA MIªu T¶ CñA C¢U ................................................................................ 144 III - NGHÜA T×NH TH¸I .............................................................................................. 151 PhÇn n¨m: C¢U TRONG HO¹T §éNG GIAO TiÕP .............................................. 158 A. S¥ L¦îC VÒ C¢U Vµ PH¸T NG¤N ................................................................... 158 B. KIÓU C¢U PH¢N LO¹I THEO MôC ®Ých Nãi Vµ C¸CH thùc HIÖN HµNH ®éNG Nãi. C©u phñ ®Þnh vµ HµNH §éNG PHñ §ÞNh ...................................... 159 i - KH¸I NIÖM “HµNH §éNG Nãi”......................................................................... 159 II - C¸C KiÓu C©U PH¢N LO¹I THEO MôC §ÝCH NãI ...................................... 160 III - C¸CH THùC HIÖN HµNH §éNG Nãi ............................................................. 173 IV - C¢U PHñ §ÞNH Vµ HµNH §éNG PHñ §ÞNH ............................................... 177 V - CÊU TRóC TiN TRONG C¢U ............................................................................. 185 4
Lêi nãi ®Çu Ng«n ng÷ häc ph¸t triÓn m¹nh mÏ trong mÊy chôc n¨m qua vµ c¸c thµnh tùu cña nã ®ang ®−îc ph¶n ¸nh vµo s¸ch häc tõ bËc §¹i häc cho ®Õn bËc TiÓu häc. HiÖn nay, trong xu thÕ më cöa, héi nhËp víi thÕ giíi vÒ kinh tÕ, v¨n hãa, khoa häc - kÜ thuËt,... ngµnh ng«n ng÷ häc ViÖt Nam ®9 cã ®−îc c¬ héi thuËn lîi tiÕp thu c¸c thµnh tùu cña ng«n ng÷ häc thÕ giíi. Cïng víi sù tiÕp thu ®ã lµ nh÷ng khã kh¨n to lín : thay ®æi néi dung m«n häc vµ ph−¬ng ph¸p d¹y, ph−¬ng ph¸p häc. §9 cã thay ®æi néi dung tÊt ph¶i cã c¸i míi. Mµ xu h−íng c¸ch t©n cña ng«n ng÷ häc thÕ giíi lµ ®i s©u vµo mÆt nghÜa vµ sö dông cña ng«n ng÷, cho nªn c¸c hiÖn t−îng ®−îc ®−a ra kh¶o s¸t ®Òu ®i vµo h−íng chi tiÕt vµ g¾n víi c¶nh huèng sö dông, còng cã nghÜa lµ cµng thªm phøc t¹p vµ tinh vi. Phøc t¹p vµ tinh vi lµ nh÷ng c¸i Ýt ®uîc −a chuéng ! Tr−íc t×nh h×nh ®ã, gi¸o tr×nh dïng ë bËc ®¹i häc ph¶i ®ñ tÇm cì, kh«ng nÐ tr¸nh c¸c vÊn ®Ò phøc t¹p vµ tinh vi. §Ó gi¶m khã kh¨n cho ng−êi dïng s¸ch, sau nh÷ng phÇn vµ nh÷ng ch−¬ng cÇn thiÕt cã hÖ thèng c¸c c©u hái t−¬ng øng nh»m vµo nh÷ng néi dung c¬ b¶n cÇn n¾m. Ngoµi nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n ®ã, phÇn chi tiÕt trong s¸ch cã thÓ gi÷ vai trß nh÷ng tµi liÖu tham kh¶o tèi thiÓu gióp ng−êi dïng s¸ch gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò gÆp ph¶i trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n Trung häc c¬ së vµ Trung häc phæ th«ng. Cuèi cïng, ng−êi viÕt xin c¶m ¬n b¹n ®äc, vµ mong muèn ®−îc nhËn nh÷ng ý kiÕn ®ãng gãp tõ phÝa quý vÞ vµ quý b¹n. §Æc biÖt xin c¶m ¬n Trung t©m §µo t¹o tõ xa cña §¹i häc HuÕ ®9 t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó s¸ch ®−îc ra ®êi. T¸c gi¶ : DiÖp Quang Ban 5
PhÇn mét: Tõ LO¹I A − KH¸I Qu¸t VÒ Tõ Lo¹i TIÕNG viÖT Tõ lo¹i ®−îc coi lµ vÊn ®Ò thuéc ph¹m trï tõ vùng - ng÷ ph¸p, hiÓu gi¶n ®¬n lµ ph¹m trï ng÷ ph¸p cña c¸c tõ. Trong tuyÖt ®¹i ®a sè c¸c tõ ®Òu võa cã phÇn nghÜa thuéc ng÷ ph¸p võa cã phÇn nghÜa liªn quan ®Õn tõ vùng. Nãi ®Õn tõ lo¹i lµ nãi ®Õn sù ph©n líp c¸c tõ trong vèn tõ vùng cña mét ng«n ng÷. Nh÷ng vÊn ®Ò lín trong viÖc nghiªn cøu tõ lo¹i gåm cã : - Tiªu chuÈn ®Þnh lo¹i - Danh s¸ch c¸c tõ lo¹i - HiÖn t−îng chuyÓn di tõ lo¹i. I - Tiªu chuÈn ®Þnh lo¹i TiÕng ViÖt lµ ng«n ng÷ thuéc lo¹i h×nh ®¬n lËp. Nh÷ng ng«n ng÷ thuéc lo¹i h×nh nµy cã nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n lµ : - TÝnh ®¬n tiÕt : mçi ©m tiÕt ®−îc t¸ch riªng ra khi ®äc (còng nh− trªn ch÷ viÕt). - HiÖn t−îng kh«ng biÕn h×nh tõ : mçi tõ ®Òu cã h×nh th¸i gièng nhau ë mäi vÞ trÝ trong c©u vµ víi mäi hµnh vi có ph¸p cña tõ ®ã. Ch¼ng h¹n ®éng tõ ®äc bao giê còng lµ ®äc, kh«ng thªm g×, kh«ng bít g×, kh«ng thay ®æi g× trong b¶n th©n nã. Víi tõ s¸ch ch¼ng h¹n, t×nh h×nh còng nh− vËy. Do ®Æc ®iÓm lo¹i h×nh nh− vËy mµ viÖc ®Þnh lo¹i tõ tiÕng ViÖt ngµy nay tu©n theo 3 tiªu chuÈn sau ®©y : + ý nghÜa kh¸i qu¸t (cßn gäi lµ ý nghÜa ph¹m trï). + Kh¶ n¨ng kÕt hîp + Chøc vô có ph¸p (hay thµnh phÇn c©u). 1. VÒ tiªu chuÈn ý nghÜa kh¸i qu¸t ý nghÜa kh¸i qu¸t ë ®©y lµ ý nghÜa ng÷ ph¸p chung cho mçi líp tõ nhÊt ®Þnh, nh− ý nghÜa chØ vËt ë danh tõ, ý nghÜa chØ hµnh ®éng ë mét kiÓu ®éng tõ, ý nghÜa chØ tÝnh chÊt ë tÝnh tõ. Nãi ®óng h¬n lµ : khi cã mét tõ nµo ®ã mang ý nghÜa chØ “vËt” th× tõ ®ã lµ danh tõ, mét tõ nµo ®ã mang ý nghÜa chØ “hµnh ®éng” th× tõ ®ã lµ mét kiÓu ®éng tõ, mét tõ nµo ®ã mang ý nghÜa chØ “tÝnh chÊt” th× tõ ®ã lµ tÝnh tõ. Tuy nhiªn, chØ riªng ý nghÜa kh¸i qu¸t kh«ng mµ th«i th× ch−a ®ñ ®Ó x¸c ®Þnh mét tõ nµo ®ã thuéc vµo tõ lo¹i nµo. 2. VÒ tiªu chuÈn kh¶ n¨ng kÕt hîp Tõ tiÕng ViÖt kh«ng biÕn ®æi h×nh th¸i, do ®ã ph¶i lÊy kh¶ n¨ng kÕt hîp cña tõ nµy víi tõ (nh÷ng tõ) kh¸c lµm tiªu chuÈn (dÊu hiÖu h×nh thøc trong viÖc ®Þnh lo¹i). Víi nh÷ng líp tõ lín (vÒ sè l−îng) nh− danh tõ, ®éng tõ, tÝnh tõ, ng−êi ta ®[ t×m ®−îc nh÷ng h− tõ cã t¸c dông ®Þnh lo¹i. 6
Víi danh tõ, nh÷ng h− tõ nh− vËy gåm cã nh÷ng, c¸c, mét (phiÕm ®Þnh) ®øng tr−íc danh tõ, vµ nµy, kia, Êy, nä ®øng sau nã. Víi ®éng tõ, cã h9y, ®õng, chí ®øng tr−íc ®éng tõ, vµ råi, xong ®øng sau nã. Víi tÝnh tõ, cã rÊt, qu¸ ®øng tr−íc tÝnh tõ, vµ l¾m, qu¸ ®øng sau nã. Kh¶ n¨ng kÕt hîp ®Æc biÖt cã Ých cho viÖc nhËn ra ý nghÜa chØ vËt hay ý nghÜa chØ hµnh ®éng, chØ tÝnh chÊt ë nh÷ng tõ cã vá ©m thanh gièng nhau. Ch¼ng h¹n víi tõ hµnh ®éng, mÆc dï cã thÓ biÕt ®−îc ®ã lµ tõ ghÐp, nh−ng trong tiÕng ViÖt nã cã thÓ lµ tõ thuéc ®éng tõ mµ còng cã thÓ thuéc danh tõ. So s¸nh hai vÝ dô sau ®©y : (a) Nh÷ng hµnh ®éng Êy thËt ®¸ng kÝnh phôc. (b) Hä ®9 hµnh ®éng mét c¸ch dòng c¶m. Trong vÝ dô (a), tr−íc hµnh ®éng lµ nh÷ng vµ sau nã lµ Êy, v× vËy hµnh ®éng lµ danh tõ. Trong vÝ dô (b), tõ hµnh ®éng ®−îc dïng t−¬ng ®−¬ng víi tõ hµnh ®éng trong c©u sau ®©y : (c) H9y hµnh ®éng mét c¸ch dòng c¶m. §èi chiÕu (b) víi (c), cã thÓ rót ra kÕt luËn hµnh ®éng ë (b) vµ ë (c) ®Òu lµ ®éng tõ, xÐt theo kh¶ n¨ng kÕt hîp víi h9y, ®õng, chí. Qua ®ã, râ rµng lµ tõ hµnh ®éng ë (a) chØ "vËt”, cßn ë (b, c) hµnh ®éng chØ hµnh ®éng ; ý nghÜa chØ vËt vµ ý nghÜa chØ hµnh ®éng nµy ®−îc hiÓu theo ý nghÜa kh¸i qu¸t cã t¸c dông ph©n lo¹i (ý nghÜa ng÷ ph¸p). 3. VÒ tiªu chuÈn chøc vô có ph¸p Chøc vô có ph¸p cßn ®−îc gäi lµ thµnh phÇn c©u. Nh÷ng chøc vô có ph¸p cã liªn quan ®Õn sù ph©n ®Þnh tõ lo¹i th−êng ®−îc nh¾c ®Õn trong c©u tiÕng ViÖt lµ chñ ng÷, vÞ ng÷, bæ ng÷. Khi ta nãi ®Õn viÖc mét tõ lo¹i nµo ®ã th−êng ®−îc dïng vµo mét chøc vô có ph¸p nµo ®ã còng tøc lµ ngoµi chøc vô có ph¸p ®ã, tõ lo¹i Êy còng cã thÓ ®−îc dïng vµo chøc vô có ph¸p kh¸c n÷a. Nãi chÝnh x¸c h¬n th× ph¶i nãi lµ mét chøc vô có ph¸p nµo ®ã th−êng ®−îc thùc hiÖn bëi mét hay nh÷ng tõ lo¹i nµo ®ã, v× ë ®©y chøc vô có ph¸p lµ c¸i "th−íc ®o", c¸i tiªu chuÈn dïng vµo viÖc x¸c ®Þnh tõ lo¹i. Cô thÓ lµ : - Chøc vô chñ ng÷ vµ chøc vô bæ ng÷ th−êng do danh tõ ®¶m nhiÖm ; v× vËy ®éng tõ vµ tÝnh tõ còng ®−îc gäi gép lµ vÞ tõ. Trªn c¬ së ®ã mµ mét tõ xuÊt hiÖn ë chøc vô chñ ng÷ vµ chøc vô bæ ng÷ th× cã nhiÒu kh¶ n¨ng lµ danh tõ xÐt ë mÆt tõ lo¹i cña nã. Vµ mét tõ nµo ®ã xuÊt hiÖn ë chøc vô có ph¸p vÞ ng÷ th× cã nhiÒu kh¶ n¨ng lµ mét ®éng tõ hay tÝnh tõ xÐt ë mÆt tõ lo¹i. II - Danh s¸ch c¸c tõ lo¹i Kho tõ tiÕng ViÖt ®−îc ph©n lo¹i theo hai c¸ch : C¸ch ph©n lo¹i kh¸i qu¸t xÕp tÊt c¶ c¸c tõ vµo mét trong hai líp lín lµ thùc tõ vµ h− tõ. C¸ch ph©n lo¹i cô thÓ xÕp c¸c tõ vµo nh÷ng tõ lo¹i cô thÓ víi nh÷ng tªn gäi nh− danh tõ, ®éng tõ,... Hai c¸ch ph©n lo¹i nµy cã liªn quan víi nhau nh−ng kh¸c nhau ë møc ®é kh¸i qu¸t, do c¸ch vËn dông c¸c tiªu chuÈn ®Þnh lo¹i cã chç kh¸c nhau, mÆc dï 3 tiªu chuÈn ®Þnh lo¹i nªu trªn ®Òu ®−îc dïng (mét c¸ch trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp). 7
1. Thùc tõ vµ h− tõ Sù ph©n biÖt thùc tõ víi h− tõ ngµy nay(1) c¨n cø vµo : + C¸ch ph¶n ¸nh c¸i ngoµi ng«n ng÷ + Kh¶ n¨ng lµm thµnh tè chÝnh trong côm tõ chÝnh phô (hay trong ®o¶n ng÷) + TÝnh chÊt më hay tÝnh chÊt ®ãng cña mçi danh s¸ch. Ba c¨n cø nµy lµm thµnh ba ®«i nghÞch ®èi sau ®©y : THùC Tõ ®èi H− Tõ - gäi tªn ®èi biÓu thÞ kÌm theo - lµm thµnh tè chÝnh ®èi kh«ng lµm thµnh tè chÝnh trong côm tõ chÝnh phô trong côm tõ chÝnh phô - danh s¸ch më ®èi danh s¸ch ®ãng a) Gäi tªn ®èi biÓu thÞ ®i kÌm Thùc tõ lµ nh÷ng tõ ph¶n ¸nh c¸i ngoµi ng«n ng÷ theo c¸ch gäi tªn. VÝ dô : + Bµn lµ tªn gäi nh÷ng vËt "bµn" hay kh¸i niÖm "bµn". Còng nh− thÕ ®èi víi c¸c côm tõ d©n téc, nguyªn nh©n,... + Ch¹y lµ tªn gäi chung cña mét kiÓu hµnh ®éng hay kh¸i niÖm vÒ hµnh ®éng Êy. T−¬ng tù nh− vËy ®èi víi c¸c tõ ngåi, ch¶y, ®au,... + Tèt lµ tªn gäi chung cña mét thø tÝnh chÊt hay kh¸i niÖm vÒ tÝnh chÊt Êy. T−¬ng tù nh− vËy ®èi c¸c víi tõ dµi, xanh,... H− tõ ph¶n ¸nh c¸c mèi quan hÖ theo lèi biÓu thÞ kÌm theo (thùc tõ hay mÖnh ®Ò). VÝ dô : + Nh÷ng biÓu thÞ quan hÖ vÒ sè l−îng kÌm theo danh tõ (nh÷ng c¸i bµn kia). + §ang biÓu thÞ quan hÖ thÓ tr¹ng cña hµnh ®éng th−êng kÌm theo ®éng tõ (®ang ¨n c¬m). §Ó thÊy râ h¬n sù nghÞch ®èi “gäi tªn - biÓu thÞ kÌm theo”, cã thÓ ®èi chiÕu ch¼ng h¹n tõ nguyªn nh©n víi tõ v×. Tõ nguyªn nh©n ®−îc dïng ®Ó gäi tªn mèi quan hÖ “nguyªn nh©n” vµ b»ng c¸ch ®ã quan hÖ nguyªn nh©n ë tõ nµy ®−îc h×nh dung nh− mét thø “vËt” (Xem l¹i vÒ tiªu chuÈn ý nghÜa kh¸i qu¸t, môc A - Tiªu chuÈn ®Þnh lo¹i trªn ®©y). Cßn tõ v× chØ biÓu thÞ quan hÖ nguyªn nh©n theo lèi ®i kÌm, chø kh«ng gäi tªn quan hÖ ®ã. §èi chiÕu c¸c vÝ dô sau ®©y : Nãi ®−îc : a) ViÖc g× còng cã nguyªn nh©n cña nã. Kh«ng nãi ®−îc : b) ViÖc g× còng cã v× cña nã. Nãi ®−îc : c) Xe háng lµ nguyªn nh©n cña viÖc hä chËm trÔ. Nãi ®−îc : d) V× xe háng mµ hä chËm trÔ. (1) Chó ý : C¬ së ®Ó ph©n biÖt thùc tõ víi h− tõ tr−íc kia cã kh¸c (tr−íc khi cã c¸ch ph©n lo¹i tõ thµnh c¸c tõ lo¹i cô thÓ nh− danh tõ, ®éng tõ,...). 8
Tõ v× ë vÝ dô (b) kh«ng ®−îc dïng bëi lÏ ë ®ã cÇn tªn gäi quan hÖ “nguyªn nh©n” nh− lµ mét “vËt” hiÖn lªn trong trÝ ãc cña chóng ta, chø kh«ng cÇn mét tõ chØ biÓu thÞ quan hÖ nguyªn nh©n nèi hai sù viÖc. ChÝnh tõ v× ë vÝ dô (d) ®¸p øng ®−îc yªu cÇu võa nªu : biÓu thÞ quan hÖ nguyªn nh©n nèi hai sù viÖc l¹i víi nhau. Ng−êi ta còng gäi c¸ch dïng nh− cña tõ nguyªn nh©n trªn ®©y lµ c¸ch dïng “®éc lËp”, cßn c¸ch dïng nh− cña tõ v× lµ c¸ch dïng kh«ng ®éc lËp. b) Lµm thµnh tè chÝnh cña côm tõ chÝnh phô ®èi kh«ng lµm thµnh tè chÝnh cña côm tõ chÝnh phô Thùc tõ lµ nh÷ng tõ cã kh¶ n¨ng lµm thµnh tè chÝnh cña côm tõ chÝnh phô khi xem xÐt chóng ë bËc côm tõ. ë bËc c©u, thùc tõ ®øng mét m×nh hoÆc ®i cïng c¸c thµnh tè phô cña m×nh cã thÓ gi÷ nh÷ng chøc vô có ph¸p (thµnh phÇn c©u) nhÊt ®Þnh : c¸c thùc tõ nh− danh tõ, sè tõ th−êng gi÷ chøc vô chñ ng÷ hoÆc bæ ng÷, c¸c thùc tõ nh− ®éng tõ, tÝnh tõ th−êng gi÷ chøc vô vÞ ng÷. H− tõ lµ nh÷ng tõ kh«ng cã kh¶ n¨ng lµm thµnh tè chÝnh cña côm tõ chÝnh phô. Trong tæ chøc cña côm tõ chÝnh phô, h− tõ chØ lµm thµnh tè phô ; ch¼ng h¹n nh÷ng, c¸c, mét (phiÕm ®Þnh) lµm thµnh tè phô tr−íc ë côm danh tõ ; h9y, ®õng, chí lµm thµnh tè phô tr−íc ë côm ®éng tõ. Bªn ngoµi tæ chøc cña côm tõ chÝnh phô, h− tõ cßn ®−îc dïng lµm nh÷ng yÕu tè chØ quan hÖ nh− v×, nÕu, tuy,... vµ cßn ®−îc dïng ®Ó t¹o lËp kiÓu c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi, nh− µ, hö ®−îc dïng ®Ó t¹o c©u nghi vÊn, thay ®−îc dïng ®Ó t¹o c©u c¶m th¸n,... c) Danh s¸ch më ®èi danh s¸ch ®ãng Danh s¸ch c¸c thùc tõ lµ mét danh s¸ch më, tøc lµ mét danh s¸ch mµ bÊt cø lóc nµo còng cã thÓ ®ãn nhËn thªm nh÷ng tõ míi. Ch¼ng h¹n khi cã mét vËt hay hiÖn t−îng míi mÎ cÇn cã tªn gäi th× mét (hay mét vµi) tªn gäi ®−îc ®−a ra ®Ó lùa chän, vµ tªn gäi nµo ®−îc chän th× nã sÏ ®−îc kÕt n¹p vµo danh s¸ch c¸c thùc tõ. VÝ dô c¸c tõ m¸y tÝnh, m¸y vi tÝnh, m¸y ®iÖn to¸n lµ nh÷ng thùc tõ ®[ ®−îc ®Ò nghÞ ®Ó gäi tªn mét vËt dông v¨n phßng ngµy cµng ®¾c dông. Danh s¸ch c¸c h− tõ lµ mét danh s¸ch ®ãng, tøc lµ mét danh s¸ch khã cã thÓ kÕt n¹p thªm tõ míi vµo m×nh. Danh s¸ch c¸c h− tõ ®−îc më réng mét c¸ch cùc k× chËm ch¹p, ®Õn møc cã thÓ coi lµ mét danh s¸ch ®ãng. V× vËy, c¸c líp con h− tõ th−êng lµ ®Õm ®−îc. VÝ dô nh− líp con h− tõ chØ quan hÖ thêi gian cña ®éng tõ : ®9, sÏ, ®ang ; líp con h− tõ chØ l−îng cña danh tõ : nh÷ng, c¸c, mét ; líp con tiÓu tõ døt c©u : µ, −, nhØ, nhÐ, ru, mµ,... 2. C¸c lo¹i tõ cô thÓ Ngoµi viÖc ph©n chia kho tõ tiÕng ViÖt ra thµnh hai tõ lo¹i kh¸i qu¸t lµ thùc tõ vµ h− tõ, cßn cã sù ph©n chia kho tõ nµy ra thµnh c¸c tõ lo¹i cô thÓ h¬n. Danh s¸ch c¸c tõ lo¹i trong b¶ng ph©n lo¹i nµy cã thÓ xª dÞch trong kho¶ng tõ 9 ®Õn 12 tõ lo¹i tuú theo c¸ch ph©n lo¹i gép líp tõ nµo víi líp tõ nµo. C¸ch ph©n lo¹i gép hay t¸ch sÏ ®−îc ph¶n ¸nh trong b¶ng ph©n lo¹i sau ®©y (cã kÌm theo sù chia thµnh hai líp nhá h¬n trong mét líp nµo ®ã) : 1. Danh tõ 2. Sè tõ 3. §éng tõ 4. TÝnh tõ 9
5. §¹i tõ 6. Phô tõ Phô danh tõ (cßn gäi lµ ®Þnh tõ) Phô vÞ tõ (phã tõ) 7. Quan hÖ tõ (bao gåm giíi tõ vµ liªn tõ) (cßn gäi lµ kÕt tõ) 8. TiÓu tõ Trî tõ T×nh th¸i tõ(2) (tr−íc ®©y gäi lµ ng÷ khÝ tõ) 9. Th¸n tõ Trong c¸c tõ lo¹i trªn, danh tõ, sè tõ, ®éng tõ, tÝnh tõ thuéc vµo líp thùc tõ. Phô tõ, quan hÖ tõ, tiÓu tõ, th¸n tõ thuéc vµo líp h− tõ. §¹i tõ lµ líp con cã tÝnh chÊt n−íc ®«i võa thuéc thùc tõ (do chøc n¨ng thay thÕ) võa thuéc h− tõ (do sè l−îng thuéc danh s¸ch ®ãng). B - MiªU T¶ C¸C Tõ LO¹I Cô THÓ §èi víi kho tõ tiÕng ViÖt, nÕu kÕt hîp sù ph©n chia thµnh thùc tõ, h− tõ víi sù ph©n chia thµnh nh÷ng líp cô thÓ h¬n th× kÕt qu¶ thu ®−îc sau ®©y : Kh¶ n¨ng kÕt hîp Tªn líp lín Tªn tõ lo¹i Lµm thµnh tè Chøng tè chÝnh côm tõ I. Thùc tõ 1. Danh tõ (D) nh÷ng, c¸c (D) nµy, + 2. §éng tõ (§) nä ; h9y, ®õng, chí + 3. TÝnh tõ (T) (§); rÊt (T) + 4. Sè tõ (+)(*) II. H− tõ 5. §¹i tõ (+)(**) 6. Phô tõ – 7. Quan hÖ tõ – 8. T×nh th¸i tõ – 9. Th¸n tõ – (*) vµ (**) DÊu ngoÆc ®¬n nãi lªn r»ng kh¶ n¨ng nµy béc lé cã ®iÒu kiÖn. Hai líp lín thùc tõ vµ h− tõ bao gåm 9 tõ lo¹i lµ : danh tõ, ®éng tõ,tÝnh tõ, sè tõ, ®¹i tõ, phô tõ, quan hÖ tõ, t×nh th¸i tõ, th¸n tõ. Trong sè ®ã, ®¹i tõ chiÕm vÞ trÝ lo¹i trung gian gi÷a thùc tõ vµ h− tõ : chóng võa chøa ®Æc tr−ng cña thùc tõ vµ chøa ®Æc tr−ng cña h− tõ. Víi vai trß tõ thay thÕ, ®¹i tõ cã néi dung lµ néi dung cña c¸c thùc tõ, hoÆc c¸c ý do tæ hîp nhiÒu tõ diÔn ®¹t, nh−ng b¶n th©n chóng chØ lµ nh÷ng kÝ hiÖu thay thÕ, tøc lµ chóng kh«ng ®−îc dïng ®Ó gäi tªn mét c¸ch ®éc lËp trùc tiÕp. §¹i tõ thuéc líp cã sè l−îng h÷u h¹n vµ thuéc danh s¸ch ®ãng. VÒ c¸ch kÕt hîp, nh×n chung ®¹i tõ cã c¸ch kÕt hîp cña tõ lo¹i mµ nã thay thÕ. So s¸nh : + TÊt c¶ nh÷ng ng−êi ë ®©y - tÊt c¶ chóng t«i (1) Tªn gäi t×nh th¸i tõ kh«ng cã t¸c dông khu biÖt v× tÊt c¶ c¸c tiÓu tõ ®Òu thuéc vµo líp t×nh th¸i tõ (trong nh÷ng c¸ch dïng kh¸c cã thÓ kÓ vµo ®©y nh÷ng líp con tõ kh¸c). Cã lÏ viÖc dïng l¹i tªn gäi ng÷ khÝ tõ tr−íc ®©y lµ tèt h¬n, khi ch−a cã mét tªn gäi thÝch hîp h¬n. 10
+ Kho¶ng m−êi ng−êi - kho¶ng bao nhiªu ng−êi Nh÷ng ®iÒu nãi trªn lµm cho ®¹i tõ cã tÝnh chÊt võa thùc l¹i võa h−. §éng tõ vµ tÝnh tõ trong tiÕng ViÖt th−êng gi÷ chøc vô vÞ ng÷ trong c©u, nªn chóng còng ®−îc gäi gép d−íi c¸i tªn chung lµ vÞ tõ. Danh tõ, ®éng tõ, tÝnh tõ lµ nh÷ng líp tõ lín vµ cã tÝnh chÊt thùc hoµn toµn, cã thÓ lµm thµnh tè chÝnh cña côm tõ chÝnh phô vµ th−êng gi÷ vai trß hai thµnh phÇn chÝnh trong c©u : lµ chñ ng÷ (®èi víi danh tõ) vµ vÞ ng÷ (®èi víi ®éng tõ, tÝnh tõ), nªn cã thÓ gäi chóng lµ nh÷ng tõ lo¹i chñ yÕu (cßn gäi lµ tõ lo¹i c¬ b¶n). C¸c líp tõ kh¸c cßn l¹i, ®Ó ph©n biÖt, chóng ta sÏ gäi lµ tõ lo¹i thø yÕu (cßn gäi lµ tõ lo¹i kh«ng c¬ b¶n). I - Danh Tõ XuÊt ph¸t tõ c¸c tiªu chuÈn ®Þnh lo¹i, cã thÓ ®Þnh nghÜa danh tõ lµ thùc tõ cã ý nghÜa thùc thÓ (ý nghÜa sù vËt hiÓu réng) kÕt hîp ®−îc (vÒ phÝa sau) víi c¸c tõ chØ ®Þnh (nµy, nä) vµ th−êng Ýt khi tù m×nh lµm vÞ ng÷ (th−êng ph¶i ®øng sau tõ lµ). Tõ lo¹i danh tõ lµ mét líp lín vµ ®a d¹ng vÒ ý nghÜa kh¸i qu¸t, vÒ kh¶ n¨ng kÕt hîp, vÒ c«ng dông thùc tiÔn, nªn th−êng ®−îc ph©n ra thµnh nh÷ng líp nhá theo nh÷ng tiªu chuÈn kh¸c nhau, thÝch hîp ë tõng b−íc ph©n lo¹i. Sau ®©y lµ nh÷ng diÖn ph©n chia th−êng gÆp : - Danh tõ riªng vµ danh tõ chung ; - Danh tõ tæng hîp vµ danh tõ kh«ng tæng hîp ; - Danh tõ vËt thÓ, danh tõ chÊt thÓ, danh tõ t−îng thÓ. - Danh tõ ®¬n vÞ ; - Danh tõ ®Õm ®−îc vµ danh tõ kh«ng ®Õm ®−îc. 1. Danh tõ riªng vµ danh tõ chung Sù ph©n biÖt danh tõ riªng víi danh tõ chung c¨n cø vµo chç danh tõ riªng lµ tªn gäi cña sù vËt c¸ biÖt, duy nhÊt, cßn danh tõ chung lµ tªn gäi cña tõng líp sù vËt ®ång chÊt vÒ mét ph−¬ng diÖn nµo ®ã, tøc lµ ý nghÜa ë danh tõ chung lµ ý nghÜa chung, kh¸i qu¸t cho nhiÒu vËt cô thÓ thuéc cïng mét líp ®ång chÊt. §ã chÝnh lµ tÝnh chÊt trõu t−îng tõ vùng cña danh tõ chung. §Æc ®iÓm ®Þnh danh c¸ biÖt sù vËt t¹o cho danh tõ riªng nh÷ng nÐt ®Æc thï vÒ ý nghÜa vµ vÒ ng÷ ph¸p. VÒ mÆt ý nghÜa, danh tõ riªng lµ tªn ng−êi, tªn ®Êt, tªn s¸ch b¸o, tªn thêi ®¹i, tªn gäi nh÷ng tæ chøc cô thÓ... ý nghÜa ë ®©y lµ mèi liªn hÖ mét - mét gi÷a tªn gäi vµ vËt ®−îc gäi tªn, do ®ã yªu cÇu cña viÖc ®Æt tªn riªng lµ ph©n biÖt ®−îc tõng vËt cô thÓ. Danh tõ riªng cã lo¹i thuÇn ViÖt vµ H¸n ViÖt, cã lo¹i phiªn tõ tiÕng n−íc ngoµi. Xu h−íng chung cña viÖc phiªn hiÖn nay lµ phiªn trùc tiÕp tõ tiÕng gèc, kh«ng th«ng qua tiÕng H¸n nh− ë giai ®o¹n tr−íc. Ch¼ng h¹n cã thÓ so s¸nh : Tr−íc kia : M¹c T− Khoa HiÖn nay : M¸txc¬va Ba Lª Pari 11
Cã hai c¸ch phiªn lµ phiªn ©m vµ chuyÓn tù. Phiªn ©m lµ dùa theo ©m nghe ®−îc mµ ghi ra, chuyÓn tù lµ c¨n cø vµo ch÷ viÕt trong ng«n ng÷ gèc mµ ghi l¹i b»ng ch÷ ViÖt. Nh÷ng tr−êng hîp ©m ®äc vµ ch÷ viÕt khíp nhau th× kh«ng cã vÊn ®Ò g×, ch¼ng h¹n : Ch÷ viÕt C¸ch ®äc Phiªn ©m vµ chuyÓn ë tiÕng gèc ë tiÕng gèc tù ra tiÕng ViÖt Paris [pa-ri] Pari §¸ng bµn lµ nh÷ng tr−êng hîp ©m ®äc tõng con ch÷ rêi vµ tæ hîp ch÷ ë tiÕng gèc kh¸c víi ë tiÕng ViÖt, hoÆc kh«ng cã trong tiÕng ViÖt. Ch¼ng h¹n : Ch÷ viÕt ë C¸ch ®äc ë ChuyÓn tù ra Phiªn ©m ra tiÕng gèc tiÕng gèc tiÕng ViÖt tiÕng ViÖt New York [niudooc] Niu Yook [niu-oãc] Mockva [maxc¬va] Moskva [m¸t-xc¬-va] NÕu trung thµnh víi b¶ng ch÷ c¸i tiÕng ViÖt th× tÊt nhiªn cã kh«ng Ýt con ch÷ cña c¸c tiÕng gèc kh«ng phiªn chuyÓn ®−îc (vÝ dô nh− w trong New York trªn ®©y). Trong sù phiªn chuyÓn tiÕng n−íc ngoµi, tiÕng ViÖt cã mét biÖt nh[n ®èi víi tiÕng Trung Quèc. Tªn riªng Trung Quèc ®−îc ®äc theo ch÷ viÕt vµ ®−îc ®äc b»ng ©m H¸n ViÖt (tøc lµ ©m H¸n cæ du nhËp tõ x−a vµo tiÕng ViÖt) chø kh«ng ®äc theo ©m cña tiÕng Trung Quèc ngµy nay. Ch¼ng h¹n : LÝ B¹ch, Trung Quèc, B¾c Kinh. VÒ viÖc kÕt hîp víi c¸c tõ kh¸c th× danh tõ riªng kh«ng cã kh¶ n¨ng kÕt hîp réng r[i nh− c¸c danh tõ chung (xem PhÇn hai, Ch−¬ng II : Côm danh tõ). Danh tõ riªng tªn ng−êi th−êng ®i sau danh tõ chØ chøc vô theo quan hÖ ®ång vÞ ng÷ hoÆc ®i sau lo¹i tõ (danh tõ chØ lo¹i), hoÆc ®i sau c¶ lo¹i tõ vµ danh tõ chØ chóc vô. VÝ dô : Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, Cô Hå ChÝ Minh ; Cô Chñ tÞch Hå ChÝ Minh. (Tõ chØ chøc vô vµ lo¹i tõ cã thÓ viÕt hoa ®Ó tá sù kÝnh träng.) Danh tõ chung lµ m¶ng tõ lín vµ ®a d¹ng cÇn ®−îc xem xÐt ë mét sè diÖn kh¸c nhau nh−ng Ýt nhiÒu cã liªn quan víi nhau. 2. Danh tõ tæng hîp (vµ danh tõ kh«ng tæng hîp) Trong m¶ng lín danh tõ chung, viÖc t¸ch ra líp con danh tõ tæng hîp lµ cÇn thiÕt kh«ng chØ bëi lÝ do ý nghÜa mµ cßn bëi ®Æc ®iÓm ng÷ ph¸p cña b¶n th©n líp con nµy(1). Nh÷ng danh tõ chung kh«ng mang c¸c ®Æc ®iÓm ý nghÜa vµ ng÷ ph¸p cña danh tõ tæng hîp lµm thµnh líp cßn l¹i ®èi lËp víi nã vµ ®−îc gäi lµ danh tõ kh«ng tæng hîp. Tªn gäi danh tõ tæng hîp b¾t nguån tõ ý nghÜa ng÷ ph¸p chung cña líp con tõ nµy - ý nghÜa tæng hîp. Danh tõ tæng hîp chØ gép chung nhiÒu sù vËt ®ång chÊt xÐt ë mét ph−¬ng diÖn nµo ®ã, vµ trong khèi chung nµy, ®−êng ranh giíi gi÷a c¸c vËt rêi bÞ xo¸ nhßa, bÞ nhße ®i. Cßn danh tõ (1) ë mét sè lo¹i tõ kh¸c còng cã líp con mang ý nghÜa tæng hîp. Tuy nhiªn viÖc t¸ch líp con Êy ra kh«ng quan träng b»ng ë tõ lo¹i danh tõ. 12
kh«ng tæng hîp chØ tõng líp sù vËt ®ång chÊt xÐt ë mét ph−¬ng diÖn nµo ®ã th«ng qua mét c¸ thÓ sù vËt cô thÓ hay mét c¸ thÓ ®¹i diÖn cho c¶ líp, ë ®©y mçi vËt rêi vÉn gi÷ nguyªn ®−êng ranh giíi cña m×nh nh− mét dÊu hiÖu hiÓn nhiªn hoÆc tiÒm Èn vµ sÏ ®−îc béc lé trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. So s¸nh : Danh tõ tæng hîp Danh tõ kh«ng tæng hîp c©y cèi c©y - (c¸i) c©y tre pheo tre - (c©y) tre b¹n bÌ b¹n - (ng−êi) b¹n xe cé xe - (c¸i) xe tr©u bß tr©u - (con) tr©u bß - (con) bß VÒ mÆt cÊu t¹o nghÜa, cã thÓ chia danh tõ tæng hîp thµnh c¸c lo¹i nhá : 1) Lo¹i hîp nghÜa : ¸o quÇn, ruéng v−ên, b¸o chÝ..., 2) Lo¹i lÆp nghÜa : binh lÝnh, nói non, cÊp bËc,... 3) Lo¹i ®¬n nghÜa : xe cé, ®−êng s¸, v−ên t−îc,... Cã thÓ kÓ vµo ®©y kiÓu tõ l¸y mang ý nghÜa tæng hîp nh− : mïa mµng, m¸y mãc. XÐt ë ph−¬ng diÖn ng÷ ph¸p, danh tõ tæng hîp còng cã nÐt riªng. Tr−íc hÕt, danh tõ tæng hîp th−êng lµ tõ song tiÕt (Ýt khi tõ ba tiÕng nh− : anh chÞ em ; cã thÓ bèn tiÕng do ghÐp hai tõ song tiÕt nh− : bµ con c« b¸c, hµng xãm l¸ng giÒng,... ). Danh tõ tæng hîp kh«ng ®øng trùc tiÕp sau sè tõ ®−îc, ph¶i th«ng qua sù trung gian cña danh tõ chØ ®¬n vÞ. VÝ dô : Kh«ng nãi : Cã thÓ nãi : hai quÇn ¸o hai bé quÇn ¸o hai ®¹n d−îc hai tÊn ®¹n d−îc hai tµu ®¹n d−îc C¶ danh tõ tæng hîp lÉn danh tõ kh«ng tæng hîp ®Òu cã thÓ xem xÐt ë c¸c ph−¬ng diÖn tiÕp theo sau ®©y. 3. C¸c líp danh tõ ph©n chia theo ý nghÜa ý nghÜa chung cña tõ lo¹i danh tõ lµ ý nghÜa thùc thÓ, tøc lµ ý nghÜa sù vËt hiÓu réng nh− lµ sù vËt lµm ®èi t−îng t− duy. XÐt mét c¸ch cô thÓ h¬n, cã thÓ chia lo¹i danh tõ ra thµnh ba líp : a) Danh tõ chØ vËt thÓ, gåm cã : - Danh tõ chØ ®å vËt : c¸i, ao, nhµ,... - Danh tõ chØ ®éng vËt, thùc vËt : con, mÌo, s− tö, c©y, cá, lóa,... - Danh tõ chØ ng−êi : ng−êi, thî, häc sinh,... Trong ba nhãm danh tõ chØ vËt thÓ nµy, cã thÓ t¸ch ra mét sè tõ cã nghÜa chØ lo¹i, gäi lµ danh tõ chØ lo¹i hay lo¹i tõ, nh− c¸i, c©y, con, ng−êi,... b) Danh tõ chÊt thÓ chØ c¸c chÊt thuéc c¶ ba thÓ r¾n, láng vµ khÝ, nh− : s¾t, ®¸, ®−êng, muèi, n−íc, mËt, dÇu, h¬i, khãi,... 13
c) Danh tõ t−îng thÓ chØ c¸c vËt t−ëng t−îng hay trõu t−îng, c¸c kh¸i niÖm trõu t−îng, nh− : thÇn, th¸nh, ma, quû, hån,... ; tÝnh, thãi, tËt, trÝ tuÖ, lÝ luËn,... Sù ph©n chia tõ lo¹i danh tõ thµnh 3 líp theo ý nghÜa nh− trªn cã liªn quan ®Õn c¸ch sö dông ®Æc thï theo tõng nhãm nh− ta sÏ thÊy ë hai ®iÒu tiÕp theo sau ®©y. 4. Danh tõ ®¬n vÞ Trong sè danh tõ vËt thÓ cã thÓ t¸ch ra nh÷ng tõ s½n chøa trong m×nh ý nghÜa "®¬n vÞ rêi", "c¸ thÓ". Chóng cã thÓ tËp hîp l¹i d−íi c¸i tªn chung lµ danh tõ ®¬n vÞ. §Æc ®iÓm chung cña danh tõ ®¬n vÞ lµ dÔ dµng ®øng trùc tiÕp sau sè tõ sè ®Õm (mét sè danh tõ vËt thÓ còng cã ®Æc ®iÓm nµy : xem môc tiÕp theo : 5. Danh tõ ®Õm ®−îc vµ danh tõ kh«ng ®Õm ®−îc). Danh tõ ®¬n vÞ gåm hai nhãm lín : + Danh tõ ®¬n vÞ ®¹i l−îng (quy −íc) + Danh tõ ®¬n vÞ rêi (tù nhiªn). a) Danh tõ ®¬n vÞ ®¹i l−îng Cã thÓ chia thµnh hai nhãm nhá : - Danh tõ ®¬n vÞ khoa häc lµ nh÷ng danh tõ ®¬n vÞ do c¸c nhµ khoa häc quy −íc ®Æt ra nh− : mÉu, sµo, hÐc ta, a, mÐt khèi, mÐt vu«ng, mÐt, lÝt, ki l« gam, gam, v«n, o¸t, am-pe, ¸t- mèt-phe... - Danh tõ ®¬n vÞ d©n gian lµ tªn gäi c¸c vËt chøa hay c¸c hµnh ®éng t¹o l−îng do d©n gian quy −íc lÊy lµm ®¬n vÞ nh− : thïng (thãc), b¸t (phë), th×a (®−êng), m©m (cç), toa (®¹n d−îc), tµu (l−¬ng thùc), ngôm (r−îu), híp (n−íc), bã (r¹), s¶i (d©y),... b) Danh tõ ®¬n vÞ rêi Còng ®−îc chia thµnh 2 nhãm nhá : - Danh tõ ®¬n vÞ rêi lµ danh tõ chØ lo¹i vËt cã ý nghÜa ®¬n vÞ rêi nh− c¸i, c©y, con, ng−êi,... KÓ réng ra cã thÓ nh¾c ®Õn côc, hßn, viªn, tÊm, bøc, sîi, quyÓn, pho, c¬n, trËn,... - Danh tõ tËp thÓ lµ danh tõ chØ tõng tËp thÓ rêi cña vËt ch−a cã néi dung cô thÓ, néi dung cô thÓ sÏ do danh tõ ®i sau cung cÊp. VÝ dô : bé (quÇn ¸o), bé (xa l«ng), bé (Êm chÐn), ®µn (bß), ®µn (qu¹), ®µn (kiÕn), ®µn (gia sóc), bän (thanh niªn), lò (trÎ con), tôi (¨n c¾p),... ; mí (rau), bã (cñi), n¾m (than), híp (n−íc), s¶i (d©y),... 5. Danh tõ ®Õm ®−îc vµ danh tõ kh«ng ®Õm d−îc Khi nãi ®Õn danh tõ ®Õm ®−îc lµ nãi ®Õn kh¶ n¨ng cña danh tõ xuÊt hiÖn trùc tiÕp sau sè tõ sè ®Õm chØ sè x¸c ®Þnh. Víi c¸ch hiÓu võa nªu, trong tiÕng ViÖt, tr−íc hÕt dÔ dµng t¸ch ra líp con danh tõ kh«ng ®Õm ®−îc, sau sÏ bµn ®Õn líp con danh tõ ®Õm ®−îc. a) Danh tõ kh«ng ®Õm ®−îc Lµ nh÷ng danh tõ kh«ng cã kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn trùc tiÕp sau sè tõ sè ®Õm x¸c ®Þnh. Líp con danh tõ kh«ng ®Õm ®−îc gåm hai nhãm : - Danh tõ chÊt thÓ nh− muèi, dÇu, h¬i,... C¸c chÊt chØ cã thÓ ®o ®Õm ®−îc th«ng qua c¸c lo¹i ®¬n vÞ thÝch hîp biÓu thÞ b»ng danh tõ ®¬n vÞ. VÝ dô : hai lÝt dÇu, hai phao dÇu, hai tÊn s¾t, hai xe s¾t, hai ®èng s¾t, hai b×nh «xi,... 14
- Danh tõ tæng hîp nh− ¸o quÇn, binh lÝnh, xe cé, m¸y mãc,... VËt do danh tõ tæng hîp biÓu thÞ kh«ng cßn gi÷ ranh giíi ®¬n vÞ rêi cña chÝnh m×nh n÷a, do ®ã nh÷ng vËt do mét danh tõ tæng hîp chØ cã thÓ ®o l−êng ®−îc b»ng c¸c ®¬n vÞ quy −íc hoÆc c¸c ®¬n vÞ lµ danh tõ tËp thÓ. VÝ dô : bèn bé quÇn ¸o, m−êi ®µn gµ vÞt, ba ®¸m trÎ con, hai tÊn quÇn ¸o, mét ngµn kil«mÐt ®−êng s¸,... b) Danh tõ ®Õm ®−îc Lµ nh÷ng danh tõ cã kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn trùc tiÕp sau sè tõ sè ®Õm x¸c ®Þnh. Trong tiÕng ViÖt, líp con danh tõ ®Õm ®−îc cã thÓ vµ cÇn chia thµnh hai nhãm : danh tõ ®Õm ®−îc tuyÖt ®èi vµ danh tõ ®Õm ®−îc kh«ng tuyÖt ®èi. - Danh tõ ®Õm ®−îc tuyÖt ®èi lµ danh tõ xuÊt hiÖn trùc tiÕp sau sè tõ sè ®Õm x¸c ®Þnh, kh«ng bao giê ®ßi hái mét ®iÒu kiÖn vÒ cÊu tróc hay vÒ sö dông nµo c¶. Danh tõ ®Õm ®−îc tuyÖt ®èi lµ mét sè danh tõ n»m trong sè danh tõ vËt thÓ vµ nh÷ng danh tõ trõu t−îng n»m trong líp danh tõ t−îng thÓ. XÐt vÒ ý nghÜa, cã thÓ thÊy nhãm danh tõ ®Õm ®−îc tuyÖt ®èi gåm cã 10 nhãm con chÝnh sau ®©y : + Danh tõ chØ lo¹i trong c¸ch hiÓu réng nhÊt, nh− : c¸i, con, c©y, ng−êi, bøc, tê, quyÓn, sîi, thanh, côc, tÊm, mÈu, giät, lµn, luång, c¬n, trËn, tay, c¸nh, ng«i, ngän,... (CÇn nh¾c l¹i danh tõ chØ lo¹i lµ mét nhãm trong danh tõ ®¬n vÞ rêi). + Danh tõ tËp thÓ (lµ mét nhãm kh¸c trong danh tõ ®¬n vÞ rêi) nh− : bé, bän, ®µn, lò, tôi,... ; mét sè danh tõ gèc ®éng tõ còng cã ý nghÜa vµ t− c¸ch danh tõ tËp thÓ nh− : bã, gãi, mí, n¾m, «m, vèc,... + Danh tõ chØ ®¬n vÞ hµnh chÝnh, tæ chøc x[ héi vµ ®¬n vÞ nghÒ nghiÖp nh− : n−íc, tØnh, x9, ®Æc khu, ban, hÖ, tæ, ®oµn, ®éi, ngµnh,nghÒ, m«n,... + Danh tõ chØ kh«ng gian nh− : chç, n¬i, chèn, xø, miÒn, kho¶nh, miÕng, vïng, phÝa, bªn, h−íng, ph−¬ng,... + Danh tõ chØ ®¬n vÞ thêi gian nh− : d¹o, khi, håi, lóc, chèc, gi©y, phót, giê, buæi, ngµy, th¸ng, vô, mïa, n¨m,... + Danh tõ chØ lÇn cña sù viÖc nh− : lÇn, l−ît, phen, chuyÕn, trËn, ®ît,... + Danh tõ chØ mµu s¾c, mïi vÞ, ©m thanh nh− : mµu, s¾c, mïi, vÞ, tiÕng, giäng,... + Danh tõ chØ ng−êi nh− : ng−êi, thî, häc trß, nhµ v¨n, nghÖ sÜ, gi¸m ®èc, chñ tÞch,... + Danh tõ chØ kh¸i niÖm trõu t−îng (n»m trong líp tõ t−îng thÓ) nh− : tÝnh, thãi, tËt, nÕt, tµi n¨ng, trÝ tuÖ, lÝ lÏ,... Ngoµi 10 nhãm chÝnh trªn ®©y, còng cßn nh÷ng nhãm nhá vµ tõ lÎ tÎ lµ danh tõ ®Õm ®−îc tuyÖt ®èi. - Danh tõ ®Õm ®−îc kh«ng tuyÖt ®èi lµ nh÷ng danh tõ chØ ®å vËt, thùc vËt, ®éng vËt th−êng xuÊt hiÖn sau sè tõ sè ®Õm x¸c ®Þnh th«ng qua c¸c tõ chØ lo¹i c¸i, con, c©y, sù, cuéc, nçi, niÒm,... ; VÝ dô : hai c¸i bµn, hai c¸i ¸o, hai chiÕc xe ®¹p... TÝnh chÊt ®Õm ®−îc kh«ng tuyÖt ®èi cña nh÷ng tõ nµy thÓ hiÖn ë chç chóng cã thÓ xuÊt hiÖn trùc tiÕp sau sè ®Õm x¸c ®Þnh, kh«ng cÇn sù trung gian cña tõ chØ lo¹i, trong nh÷ng hoµn c¶nh sö dông nhÊt ®Þnh. Tiªu biÓu nhÊt lµ c¸ch sö dông trong chuçi liÖt kª, ch¼ng h¹n : Lµng nµy cã n¨m ao, ba giÕng ; CÇn m−în thªm hai bµn, s¸u ghÕ ; Nhµ Êy cã hai xe ®¹p, mét xe m¸y,... Còng cã tÝnh chÊt tiªu 15
biÓu lµ c¸ch sö dông ë chøc vô ng÷ ph¸p ®Þnh tè kiÓu nh− : ®ång hå ba kim, bµn t¸m ch©n, m× hai t«m, cê ba säc,... II - §éNG Tõ §éng tõ lµ thùc tõ cã ý nghÜa qu¸ tr×nh (bao gåm ý nghÜa hµnh ®éng, tr¹ng th¸i ®éng) vµ tr¹ng th¸i tÜnh, hiÓu nh− lµ ®Æc tr−ng trùc tiÕp cña sù vËt, hiÖn t−îng, kÕt hîp ®−îc (vÒ phÝa tr−íc) víi c¸c tõ h%y, ®õng, chí vµ th−êng trùc tiÕp lµm vÞ ng÷ trong c©u. Líp ®éng tõ th−êng ®−îc chia ra thµnh nh÷ng líp con theo hai tiªu chuÈn sau ®©y : -TÝnh ®éc lËp trong ho¹t ®éng ng÷ ph¸p - Kh¶ n¨ng kÕt hîp. 1. §éng tõ kh«ng ®éc lËp §éng tõ kh«ng ®éc lËp lµ nh÷ng ®éng tõ mµ néi dung cña ý nghÜa cßn qu¸ nghÌo nµn, qu¸ chung, ch−a diÔn t¶ ®−îc mét ý cô thÓ. §éng tõ kh«ng ®éc lËp gåm cã bèn nhãm con lµ : a) Nh÷ng ®éng tõ chØ sù cÇn thiÕt vµ kh¶ n¨ng nh− : cÇn, nªn, ph¶i, cÇn ph¶i... ; cã thÓ, kh«ng thÓ,... b) Nh÷ng ®éng tõ chØ ý chÝ - ý muèn nh− : toan, ®Þnh, d¸m, chùc, buån, nì... ; muèn, mong, chóc,... c) Nh÷ng ®éng tõ chØ sù "chÞu ®ùng" nh− : bÞ, ®−îc, chÞu, m¾c, ph¶i,... d) Nh÷ng ®éng tõ chØ sù b¾t ®Çu, sù tiÕp diÔn, sù chÊm døt nh− : b¾t ®Çu, tiÕp tôc, hÕt, th«i,... Ba nhãm ®Çu ®−îc gäi chung d−íi c¸i tªn ®éng tõ t×nh th¸i, tøc lµ nh÷ng ®éng tõ nªu mèi quan hÖ cña chñ ng÷ hoÆc chñ thÓ nãi víi néi dung cña tõ ®øng sau ®éng tõ t×nh th¸i ®ã. XÐt ë ph−¬ng diÖn quan hÖ ng÷ ph¸p, c¸c ®éng tõ kh«ng ®éc lËp nªu trªn gi÷ vai trß thµnh tè chÝnh cña côm ®éng tõ (xem c¸c vÝ dô dÉn trªn) ; c¸c thùc tõ kh¸c hoÆc côm chñ - vÞ ®øng sau ®Òu lµ c¸c thµnh tè phô sau cña chóng. XÐt ë ph−¬ng diÖn ý nghÜa th× chÝnh c¸c thµnh tè phô ®øng sau l¹i mang träng l−îng nghÜa lín h¬n. 2. §éng tõ ®éc lËp §éng tõ ®éc lËp lµ nh÷ng ®éng tõ cã ý nghÜa tõ vùng ®ñ râ, tù m×nh cã thÓ lµm thµnh tè chÝnh côm ®éng tõ vµ kh«ng nhÊt thiÕt ®ßi hái ph¶i cã thùc tõ kh¸c ®øng sau ®Ó bæ khuyÕt ý nghÜa cho m×nh. §éng tõ ®éc lËp cã thÓ ®−îc ph©n lo¹i : - C¨n cø vµo mét sè phô tõ ®Æc biÖt th−êng xuÊt hiÖn chung quanh ®éng tõ. - C¨n cø vµo kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn nh÷ng thùc tõ cã ý nghÜa riªng ë phÝa sau ®Ó lµm râ thªm, cô thÓ hãa thªm ý nghÜa cho chóng. 2.1. §éng tõ ®éc lËp ph©n lo¹i theo phô tõ ®i kÌm a) §éng tõ chØ ho¹t ®éng bao gåm hµnh ®éng vµ qu¸ tr×nh vËt lÝ cã ®Æc ®iÓm lµ cã thÓ nhËn lµm thµnh tè phô tr−íc c¸c tõ h9y, ®õng, chí ; vµ kh«ng chÊp nhËn lµm thµnh tè phô tr−íc c¸c 16
tõ rÊt, h¬i, khÝ ; kh«ng chÊp nhËn lµm thµnh tè phô sau c¸c tõ l¾m, qu¸. VÝ dô : ®äc, thùc hiÖn, lÊy, ®i. b) §éng tõ chØ tr¹ng th¸i t©m lÝ võa chÊp nhËn h9y, ®õng, chí, võa chÊp nhËn rÊt, h¬i, khÝ lµm thµnh tè phô tr−íc hoÆc l¾m, qu¸ lµm thµnh tè phô sau (thay v× rÊt, h¬i, khÝ). VÝ dô : lo, kÝnh nÓ, vui. c) §éng tõ chØ ho¹t ®éng vËt lÝ vµ ho¹t ®éng t©m lÝ cã thÓ kÕt hîp vÒ phÝa sau ®éng tõ - phô tè xong, nh− : ®äc xong, nghe xong, t×m hiÓu xong, nhËn mÆt xong.(1) Ph©n biÖt víi chóng lµ nh÷ng ®éng tõ chØ tr¹ng th¸i (t©m lÝ, sinh lÝ, vËt lÝ) kh«ng kÕt hîp ®−îc víi xong, ch¼ng h¹n kh«ng nãi : thÊy xong, kÝnh nÓ xong... ; èm xong, mái xong... ; s¸ng xong, tèi xong... 2.2. §éng tõ ®éc lËp ph©n lo¹i theo kh¶ n¨ng kÕt hîp víi thùc tõ ®øng sau C¨n cø vµo kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn thùc tõ ®øng sau ®éng tõ ®Ó chØ ®èi t−îng chÞu t¸c dông (hiÓu réng) cña ý nghÜa nªu ë ®éng tõ, tr−íc hÕt ®éng tõ ®−îc chia mét c¸ch kh¸i qu¸t thµnh hai khèi : ®éng tõ néi ®éng vµ ®éng tõ ngo¹i ®éng. §éng tõ néi ®éng ®−îc hiÓu lµ ®éng tõ chØ tr¹ng th¸i hay ho¹t ®éng kh«ng t¸c dông lªn mét ®èi t−îng kh¸c, mµ n»m l¹i trong b¶n th©n chñ thÓ hoÆc t¸c dông trë l¹i b¶n th©n chñ thÓ cña tr¹ng th¸i hay ho¹t ®éng, nh− : nghÜ ngîi, ®au èm, ngñ, n»m, ®øng, ®i, ch¹y,... §éng tõ ngo¹i ®éng chØ ho¹t ®éng t¸c dông lªn ®èi t−îng kh¸c mét c¸ch trùc tiÕp lµm h×nh thµnh, biÕn ®æi, tiªu huû ®èi t−îng Êy hoÆc ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn ®èi t−îng Êy, nh− x©y nhµ, ®äc s¸ch, ®µo ®Êt, t×m ¸o, b¾t kÎ gian, ®¸nh trÎ con, kÝnh träng «ng bµ,... Sau ®©y lµ nh÷ng nhãm ®éng tõ cã ®Æc tr−ng riªng : a) §éng tõ chØ h−íng lµ nh÷ng ®éng tõ cã kh¶ n¨ng kÕt hîp trùc tiÕp víi thùc tõ chØ ®Ých hay chØ vËt c¶n (th−êng lµ danh tõ chØ n¬i chèn) ®Ó chØ h−íng cã ®Ých nh− : ra s©n, vµo nhµ, lªn g¸c, xuèng hÇm, vÒ quª, ®i chî, qua s«ng,... CÇn l−u ý r»ng ®éng tõ chØ h−íng chØ cã ý nghÜa "dêi chuyÓn" khi chóng ®−îc dïng víi chñ thÓ cã kh¶ n¨ng dêi chuyÓn vµ kh«ng cã mÆt ®éng tõ dêi chuyÓn, nh− : CÇu thñ ®ang ra s©n. §éng tõ chØ h−íng còng ®−îc dïng sau c¸c ®éng tõ kh¸c. Cã hai kiÓu chÝnh cÇn ph©n biÖt sau ®©y : - §éng tõ chØ h−íng ®øng sau ®éng tõ dêi chuyÓn (vÒ ®éng tõ dêi chuyÓn, xem môc sau ®©y) nh− ®i ra vµ ®i ra s©n, ®Èy ra vµ ®Èy ra s©n. - §éng tõ chØ h−íng ®øng sau ®éng tõ kh«ng cã ý nghÜa dêi chuyÓn. ë ®©y cã hai tr−êng hîp kh¸c nhau : Tr−êng hîp 1 : Sau ®éng tõ chØ h−íng vÉn cã kh¶ n¨ng thªm thùc tõ chØ ®Ých, nh− : T«i bçng nghe tiÕng ®éng vµ t«i nh×n ra ; hoÆc T«i nh×n ra s©n ; T«i nh×n xuèng nhµ d−íi... (1) Tr¸nh nhÇm lÉn tõ xong víi tõ råi ë c−¬ng vÞ thµnh tè phô sau ®éng tõ. Trõ tr−êng hîp råi ®−îc dïng thay xong ë mét sè ®Þa ph−¬ng, råi kh«ng cã t¸c dông ph©n lo¹i nh− xong nªu ë trªn ®©y. Råi cã thÓ ®øng sau bÊt k× ®éng tõ nµo, thËm chÝ cã thÓ ®øng sau mét sè tÝnh tõ cã ý nghÜa tr¹ng th¸i, ®Ó chØ “sù hoµn thµnh giai ®o¹n chuyÓn vµo ho¹t ®éng ®ã, tr¹ng th¸i ®ã” tøc lµ “hoµn thµnh víi ý nghÜa kÕt thóc toµn bé qu¸ tr×nh nh− ý nghÜa cña xong". 17
Tr−êng hîp 2 : Sau ®éng tõ chØ h−íng kh«ng thÓ xuÊt hiÖn tõ chØ ®Ých, nh− : më cöa ra, ®Ëy n¾p l¹i, në ra, qu¾t l¹i, côp xuèng... ; nh×n ra vÊn ®Ò, hiÓu ra sù viÖc, nhËn ra thiÕu sãt,... b) §éng tõ dêi chuyÓn lµ nh÷ng ®éng tõ cã néi dung ý nghÜa "dêi chuyÓn" vµ dÔ dµng kÕt hîp vÒ phÝa sau víi ®éng tõ chØ h−íng (xem môc a trªn ®©y) ®Ó chØ sù dêi chuyÓn cã h−íng hoÆc ®Ó chØ sù dêi chuyÓn h−íng ®Ých (nÕu sau ®éng tõ chØ h−íng cã tõ chØ ®Ých). Do kh¶ n¨ng kÕt hîp víi tõ chØ ®èi t−îng ®−îc dêi chuyÓn, ®éng tõ dêi chuyÓn chia thµnh hai nhãm : - §éng tõ tù dêi chuyÓn lµ nh÷ng ®éng tõ néi ®éng cã ý nghÜa dêi chuyÓn, kh«ng kÕt hîp ®−îc víi tõ chØ ®èi t−îng ®−îc dêi chuyÓn, nh− : ®i ra, ch¹y ra, bß ra, lª ra, trÌo lªn c©y, tôt xuèng ®Êt, l¨n ra s©n,... - §éng tõ dêi chuyÓn vËt lµ nh÷ng ®éng tõ ngo¹i ®éng chØ sù dêi chuyÓn mét ®èi t−îng nµo ®ã, nªn kÕt hîp ®−îc víi tõ chØ ®èi t−îng ®−îc dêi chuyÓn Êy, nh− : ®Èy xe lªn dèc, ®−a xe vµo nhµ, kÐo quyÓn s¸ch ra, x¾n tay ¸o lªn, (nã) l¨n c¸i thïng ra s©n...(1) c) §éng tõ tiÕp thô, chÞu ®ùng lµ ®éng tõ cã néi dung ý nghÜa chØ sù tiÕp nhËn, chÞu ®ùng mét c¸ch thô ®éng, nh− : Nã bÞ ph¹t ; Nã bÞ ®¸nh ; Nã ®−îc khen ; Nã m¾c bÖnh ; Nã ph¶i tï ; Nã chÞu nép ph¹t. Nhãm ®éng tõ nµy Ýt ái vÒ sè l−îng nh−ng ho¹t ®éng cña chóng ®¸ng ®−îc chó ý. d) §éng tõ chi phèi hai ®èi t−îng lµ nh÷ng ®éng tõ cïng mét lóc t¸c ®éng ®Õn hai ®èi t−îng (mét trùc tiÕp vµ mét gi¸n tiÕp). Cô thÓ lµ : - §éng tõ chØ sù ph¸t - nhËn, nh− : cho b¹n quyÓn s¸ch, tÆng b¹n quyÓn s¸ch, biÕu thÇy quyÓn s¸ch, m−în (cña) b¹n quyÓn s¸ch, lÊy cña b¹n vµi tê giÊy, vay cña b¹n mét Ýt tiÒn,... - §éng tõ chØ sù kÕt nèi, nh− : pha s÷a vµo cµ phª, trén bét víi ®−êng, nèi r¬ moãc vµo xe. Tõ vµo trong c¸c tæ hîp nµy thay ®−îc b»ng tõ víi. e) §éng tõ võa chi phèi ®èi t−îng võa ®ßi hái nªu ®Æc tr−ng cña hµnh ®éng (biÓu thÞ b»ng ®éng tõ Êy) hoÆc ®Æc tr−ng cña ®èi t−îng. Nh÷ng ®éng tõ nµy gåm cã : - §éng tõ chØ sù dêi chuyÓn vËt (xem môc b trªn ®©y). - §éng tõ mang ý nghÜa g©y khiÕn nh− : b¶o em ®äc s¸ch, sai em lÊy n−íc, buéc hä nhËn lçi, b¾t hä th«i viÖc ; cho phÐp häc sinh nghØ häc, ®Ó mÌo ¨n mÊt c¸,... - §éng tõ mang ý nghÜa nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ nh− : coi nã lµ b¹n, cö ng−êi Êy lµm ®¹i diÖn, lÊy ®ªm lµm ngµy, lÊy viÖc ®ã lµm thÝch thó,... III - TÝNH Tõ TÝnh tõ lµ thùc tõ cã ý nghÜa tÝnh chÊt hiÓu nh− lµ ®Æc tr−ng trùc tiÕp cña sù vËt, hiÖn t−îng kÕt hîp ®−îc vÒ phÝa tr−íc víi c¸c tõ rÊt, cùc k×, h¬i, khÝ, qu¸ ; hoÆc vÒ phÝa sau víi c¸c tõ l¾m, qu¸, cùc k×,.. ; th−êng lµm ®Þnh ng÷, vµ vÞ ng÷ trong c©u. (1) §éng tõ chØ h−íng (ra, vµo, vÒ,...), ®éng tõ tù dêi chuyÓn (®i, ch¹y, bß,...), ®éng tõ dêi chuyÓn vËt (®Èy, kÐo, d¾t,...) cã thÓ trao ®æi ý nghÜa cho nhau t¹o nªn nh÷ng kh©u chuyÓn tiÕp ®Æc thï. Ch¼ng h¹n : a) Xe nµy ch¹y H¶i Phßng. (ch¹y lµ ®éng tõ chØ h−íng) b) T«i ®i con m[, anh vÒ con xe (trong cuéc ch¬i cê t−íng). (®i, vÒ lµ ®éng tõ dêi chuyÓn vËt) 18
Kh¸c víi c¸c tõ lo¹i danh tõ vµ ®éng tõ, néi bé tõ lo¹i tÝnh tõ Ýt phøc t¹p h¬n, sù ph©n lo¹i tõ tr−íc ®Õn nay th−êng chØ nh¾c ®Õn nh÷ng líp con d−íi ®©y. 1. TÝnh tõ tÝnh chÊt Tªn gäi tÝnh tõ tÝnh chÊt ®−îc dïng ph©n biÖt víi tÝnh tõ quan hÖ (xem vÒ tÝnh tõ quan hÖ, môc 2 sau ®©y) vµ ®−îc hiÓu ®ã lµ nh÷ng tÝnh tõ vèn mang ý nghÜa chØ tÝnh chÊt, chø kh«ng ph¶i vay m−în nã ë líp tõ kh¸c. ý nghÜa tÝnh chÊt ë ®©y rÊt phong phó vÒ néi dung, ®ã lµ ý nghÜa vÒ c¸c lo¹i phÈm chÊt (tèt, xÊu, ®Ñp, vông, tr¬n, nh¸m, s¹ch, bÈn, trong, ®ôc, tÇm th−êng, quan träng, ®óng, sai, ph¶i, tr¸i,...), vÒ l−îng thuéc nhiÒu ph−¬ng diÖn (nhiÒu, Ýt, ®«ng, th−a, ng¾n, dµi, to, nhá, bÐo, gÇy, cao, thÊp, s©u, c¹n, nhanh, chËm,...), vÒ h×nh d¹ng (mÐo, trßn, ngay, lÖch, th¼ng, cong, nhän, cïn,...), vÒ mµu s¾c (xanh, ®á, vµng, tÝm,...), vÒ ©m thanh (vang, déi, ån, lÆng, rÐo r¾t, trÇm. bæng,...), vÒ h−¬ng vÞ (th¬m, nång, cay, ngät,...),... 2. TÝnh tõ quan hÖ TÝnh tõ (chØ) quan hÖ lµ tÝnh tõ mµ ý nghÜa tÝnh chÊt lµ ý nghÜa vay m−în tõ ý nghÜa kh¸c, th−êng gÆp lµ vay m−în ë ý nghÜa thùc thÓ cña danh tõ, nãi ®óng h¬n ®ã lµ thø ý nghÜa thùc thÓ ®−îc "nhµo nÆn" thµnh ý nghÜa chØ tÝnh chÊt vµ chÊp nhËn sù ®o ®¹c ë ph−¬ng diÖn møc ®é th«ng qua tõ rÊt chøng tè. VÊn ®Ò ®[ tõng ®−îc ®Æt ra lµ trong tiÕng ViÖt cã thùc tån t¹i tÝnh tõ quan hÖ kh«ng ? Hay ®ã lµ c¸ch miªu t¶ m« pháng ng«n ng÷ cã biÕn h×nh tõ cña Ên - ¢u ?(1) Theo sù kh¶o s¸t cña chóng t«i, trong tiÕng ViÖt vÉn tån t¹i tÝnh tõ quan hÖ. Duy sè l−îng tÝnh tõ quan hÖ ë tiÕng ViÖt kh«ng lín, nãi kh¸c ®i, sù t¹o nªn tÝnh tõ quan hÖ ë tiÕng ViÖt kh«ng dÔ dµng nh− ë c¸c ng«n ng÷ biÕn h×nh tõ. ChØ danh tõ nµo ë c¸i vÞ trÝ s½n chøa hoÆc cã thÓ thªm rÊt vµo tr−íc th× nã míi ®−îc coi lµ tÝnh tõ. VÞ trÝ nµy th−êng lµ vÞ trÝ ®Þnh ng÷ hay vÞ ng÷. Tuy nhiªn, ®ã míi chØ lµ ®iÒu kiÖn cÇn cho danh tõ ®ã cã b¶n tÝnh tõ lo¹i cña tÝnh tõ, chø ch−a ph¶i lµ ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó nã ®−îc coi lµ tÝnh tõ quan hÖ (vÒ ®iÒu kiÖn cuèi cïng nµy, xem tiÕp c¸c phÇn sau). TÝnh tõ quan hÖ cã thÓ cã gèc lµ danh tõ chung, còng cã thÓ cã gèc lµ danh tõ riªng. VÝ dô vÒ tÝnh tõ cã quan hÖ víi danh tõ riªng : giäng (rÊt) Sµi Gßn, c¸i nh×n (rÊt) ViÖt Nam, th¸i ®é (rÊt) ChÝ PhÌo,... VÝ dô vÒ tÝnh tõ cã quan hÖ víi danh tõ chung : t¸c phong (rÊt) c«ng nh©n, cung c¸ch (rÊt) nhµ quª, giäng l−ìi (rÊt) c«n ®å, th¸i ®é (rÊt) cöa quyÒn,... 3. TÝnh tõ kh«ng ®¸nh dÊu (kh«ng tr×nh ®é) Trong tiÕng ViÖt cã mét nhãm nhá tõ, xÐt c¸ch ho¹t ®éng trong c©u vµ xÐt mÆt ý nghÜa, th× gièng hÖt tÝnh tõ, nh−ng kh«ng kÕt hîp ®−îc víi c¸c chøng tè chuyªn dïng cho tÝnh tõ (rÊt, (1) Trong sè nh÷ng nhµ ViÖt ng÷ häc gÇn ®©y, cã thÓ kÓ ra lµm vÝ dô hai t¸c gi¶ phñ ®Þnh (tuy kh«ng quyÕt liÖt) sù tån t¹i tÝnh tõ quan hÖ trong tiÕng ViÖt : “Mét ®iÓm kh¸c biÖt n÷a gi÷a tÝnh tõ Ên - ¢u vµ ViÖt lµ ë chç : trong c¸c ng«n ng÷ trªn, nhê hÖ thèng tõ tè phô gia kh¸ phong phó cho nªn cã nhiÒu tÝnh tõ quan hÖ (vÝ dô : ferreux (cã chÊt s¾t), annuel (hµng n¨m), quotidien (hµng ngµy),... (trong tiÕng Ph¸p) ; cßn trong tiÕng ViÖt th× gÇn nh− hoµn toµn kh«ng cã". (NguyÔn Kim Th¶n, Nghiªn cøu vÒ ng÷ ph¸p tiÕng ViÖt, tËp I, Hµ Néi, 1963, tr. 297). "... Theo c¸ch ph©n tÝch ®ã cã thÓ nhËn xÐt r»ng kh¸i niÖm tÝnh tõ quan hÖ th−êng gÆp trong c¸c ng«n ng÷ ch©u ¢u d−êng nh− v¾ng mÆt trong tiÕng ViÖt. (§inh V¨n §øc, Ng÷ ph¸p tiÕng ViÖt - Tõ lo¹i, Hµ Néi, 1986, tr. 154). 19
h¬i, khÝ,...). §ã lµ nh÷ng tõ : c«ng, t−, chung, riªng, chÝnh, quèc doanh, c«ng Ých,... nh− trong c¸c tæ hîp sau ®©y : viÖc c«ng, ®êi t−, quyÒn lîi chung, gia ®×nh riªng, vÊn ®Ò chÝnh, hµng quèc doanh, quü c«ng Ých... XÐt mÆt ý nghÜa, cã ng−êi gäi ®©y lµ nh÷ng tÝnh tõ kh«ng tr×nh ®é(1) víi c¸ch hiÓu lµ néi dung ý nghÜa cña chóng kh«ng thÓ hoÆc kh«ng cÇn ®−a vµo thÕ so s¸nh. Còng xÐt ë ph−¬ng diÖn ý nghÜa, tõ mét gãc nh×n kh¸c, chóng ta cã thÓ thÊy nh÷ng tõ ®ang xÐt hoÆc chØ tÝnh chÊt hoÆc chØ quan hÖ. So s¸nh : VÊn ®Ò chÝnh → vÊn ®Ò cã tÝnh chÊt chÝnh (tÝnh chÊt) Hµng quèc doanh → hµng thuéc vÒ khu vùc quèc doanh (quan hÖ). quyÒn lîi cã tÝnh chÊt chung QuyÒn lîi chung (tÝnh chÊt) quyÒn lîi thuéc vÒ chung (quan hÖ) XÐt ho¹t ®éng ng÷ ph¸p, nh÷ng tõ nh− vËy th−êng lµm ®Þnh ng÷ (cho danh tõ), mét chøc vô ®Æc tr−ng cho tõ lo¹i tÝnh tõ. B»ng chøng vÒ néi dung ý nghÜa vµ ho¹t ®éng ng÷ ph¸p cho phÐp xÕp chóng vµo tõ lo¹i tÝnh tõ. Tuy nhiªn ®©y lµ nh÷ng tÝnh tõ cã kh¶ n¨ng kÕt hîp h¹n chÕ, vµ tr−íc hÕt kh«ng kÕt hîp ®−îc víi rÊt, chøng tè ®¸nh dÊu tõ lo¹i tÝnh tõ. V× vËy, nÕu cÇn cã thÓ gäi chóng lµ nh÷ng tÝnh tõ kh«ng ®¸nh dÊu. Còng cã thÓ xÕp vµo sè tÝnh tõ kh«ng ®¸nh dÊu nh÷ng tõ t−îng thanh ®i víi danh tõ lµm ®Þnh tè(1) nh− : ®ïng ®ïng, Çm Çm, µo µo, leng keng, lép bép, rãc r¸ch, th× thÇm,... trong c¸c tæ hîp kiÓu : tiÕng ®× ®ïng (cña ph¸o TÕt), giäng th× thÇm, tiÕng xe cé Çm Çm, tiÕng giã ï ï, tiÕng rãc r¸ch (cña dßng suèi)...(2) 4. Vµi ®Æc ®iÓm trong ho¹t ®éng ng÷ ph¸p cña tÝnh tõ Chóng ta biÕt r»ng tÝnh tõ th−êng lµm ®Þnh ng÷ vµ lµm vÞ ng÷ trong c©u Chøc vô vÞ ng÷ lµ chøc vô chÝnh chung cho c¶ tÝnh tõ lÉn ®éng tõ, tõ ®ã ®Î ra mét sè ®Æc ®iÓm trong ho¹t ®éng ng÷ ph¸p cña tÝnh tõ mµ phÇn lín cã chç tiÕp xóc víi ho¹t ®éng ng÷ ph¸p cña ®éng tõ. a) Kh¶ n¨ng kÕt hîp víi phô tõ Do kh¶ n¨ng lµm vÞ ng÷ cã tÝnh chÊt th−êng xuyªn cña m×nh, tÝnh tõ dÔ dµng kÕt hîp ®−îc víi nhiÒu phô tõ ®Æc tr−ng cho tÝnh vÞ ng÷, ®ång thêi còng ®Æc tr−ng cho tõ lo¹i ®éng tõ, (1) TÝnh tõ kh«ng tr×nh ®é lµ nh÷ng tÝnh tõ chØ tÝnh chÊt sù vËt, nh−ng tÝnh chÊt Êy hoÆc lµ kh«ng cã g× ®Ó so s¸nh, kh«ng cã c−êng ®é kh¸c nhau, hoÆc lµ b¶n th©n ®[ cã ý nghÜa tuyÖt ®èi, kh«ng cho phÐp so s¸nh n÷a. (Xem : NguyÔn Kim Th¶n, Nghiªn cøu vÒ ng÷ ph¸p tiÕng ViÖt, tËp I, Hµ Néi, 1963, tr. 300). Còng cã ng−êi gäi lµ tÝnh tõ kh«ng thang ®é. (1) Líp tõ t−îng thanh, t−îng h×nh cã b¶n tÝnh tõ lo¹i kh«ng râ rµng, kh«ng thuÇn khiÕt. Tuy nhiªn còng dÔ thÊy r»ng tõ t−îng h×nh cã nhiÒu kh¶ n¨ng kÕt hîp víi chøng tè cña tÝnh tõ, cßn tõ t−îng thanh kh«ng cã kh¶ n¨ng nµy. VÒ líp tõ t−îng thanh, t−îng h×nh, xem thªm chó thÝch vÒ líp tõ t−îng thanh, t−îng h×nh sau ®©y. (2) Cã thÓ hiÓu trong mçi tæ hîp nµy hµm Èn mét ®éng tõ thÝch hîp, vÝ dô : TiÕng næ ®× ®ïng, tiÕng xe cé ch¹y Çm Çm,... 20