Giáo trình Ngữ pháp Tiếng Việt: Phần 2 - GS Diệp Quang Ban

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:109

Thêm vào BST

Báo xấu

1.662
lượt xem 594
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 2 của cuốn Giáo trình Ngữ pháp Tiếng Việt có nội dung trình bày về: cấu tạo ngữ pháp của câu, các thành tố nghĩa trong câu, câu trong hoạt động giao tiếp. Với các nội dung cụ thể giới thiệu về câu và nghiên cứu câu, khái quát về cấu tạo ngữ pháp của câu, khái quát về thành tố nghĩa trong câu, nghĩa miêu tả của câu, nghĩa tính thái, sơ lược về câu và phát ngôn,... sẽ giúp các bạn có thêm kiến thức tổng hợp về Ngữ pháp Tiếng Việt.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Ngữ pháp Tiếng Việt: Phần 2 - GS Diệp Quang Ban

PhÇn ba : CÊU T¹O NG÷ PH¸P CñA C¢U DÉn LUËN A − C©u vµ viÖc nghiªn cøu c©u I - C©u HiÓu mét c¸ch chÆt chÏ th× c©u lµ ®¬n vÞ cÊu tróc lín nhÊt trong tæ chøc ng÷ ph¸p cña mét ng«n ng÷. Theo ®ã th× viÖc nghiªn cøu c©u chØ dõng l¹i ë ®Æc tr−ng cÊu tróc cña nã. Nh−ng c©u ®−îc dïng trong thùc tiÔn giao tiÕp lµ mét ph¸t ng«n ng¾n, hay ph¸t ng«n cã ®é dµi b»ng c©u, chø kh«ng ph¶i c©u cÊu tróc. ViÖc nghiªn cøu ng«n ng÷ ngµy nay kh«ng chØ dõng l¹i ë mÆt cÊu tróc cña ng«n ng÷, vµ ®èi víi c©u còng vËy. Nãi c¸ch kh¸c, ®èi t−îng xem xÐt ë ®©y lµ c©u ph¸t ng«n, trong ®ã cã phÇn thuéc cÊu tróc ng÷ ph¸p vµ còng cã phÇn kh«ng thuéc cÊu tróc ng÷ ph¸p. LÏ ra cÇn gäi ®¬n vÞ nghiªn cøu nµy lµ c©u ph¸t ng«n hoÆc ph¸t ng«n c©u, nh−ng ®Ó gi¶n tiÖn vÉn cã thÓ gäi gän lµ c©u vµ hiÓu ®ã lµ c©u trong hiÖn thùc giao tiÕp. (C©u víi t− c¸ch ®¬n vÞ cÊu tróc ®[ ®−îc nãi ®Õn ë ®Çu ®iÓm nµy). Víi c¸ch gi¶i thuyÕt nh− vËy, trong phÇn thø ba nµy chóng ta sÏ xem xÐt mÆt cÊu t¹o cña c©u ë c¶ ph−¬ng diÖn cÊu tróc lÉn nh÷ng yÕu tè cã mÆt trong c©u nh−ng kh«ng thuéc cÊu tróc ng÷ ph¸p cña c©u. §ång thêi còng ®−a c¶ mét sè vÊn ®Ò thuéc mÆt nghÜa vµ thuéc mÆt sö dông cña c©u vµo xem xÐt ®Ó lµm râ thªm cÊu t¹o chung cña c©u. Qu¸ tr×nh t×m hiÓu c©u (ph¸t ng«n) cho thÊy c©u cã nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n sau ®©y : - VÒ ph−¬ng diÖn chøc n¨ng (giao tiÕp), c©u ®−îc dïng ®Ó thùc hiÖn hµnh ®éng ng«n ng÷ c¬ së (hµnh ®éng ng«n ng÷ ®−îc thùc hiÖn chØ b»ng mét c©u). C©u ®−îc dïng nh− vËy cã thÓ coi lµ mét ph¸t ng«n nhá nhÊt. - VÒ ph−¬ng diÖn nghÜa, c©u cã néi dung lµ mét ý nghÜ, t− t−ëng t−¬ng ®èi trän vÑn (hiÓu ®−îc) vµ th¸i ®é, t×nh c¶m, c¶m xóc cña ng−êi t¹o lêi (ng−êi nãi hay ng−êi viÕt). - VÒ ph−¬ng diÖn h×nh thøc, c©u cã mét cÊu tróc h×nh thøc néi t¹i vµ cã mét ng÷ ®iÖu kÕt thóc (ng−êi nghe kh«ng chê ®îi). Ch¼ng h¹n chóng ta cã c©u (hiÓu mét c¸ch th«ng th−êng) : + Söu ¬i ! Gi¸p vÒ råi µ ? M×nh cã chót viÖc muèn gÆp Gi¸p. §o¹n lêi nãi in ®Ëm lµ ®o¹n lêi nãi cã kÕt thóc ph©n biÖt ®−îc víi mét tõ ®øng trong ®ã - tõ trong c©u kh«ng cã ng÷ ®iÖu kÕt thóc v× kh«ng cã sù ®èi chiÕu gi÷a c¸c phÇn trong ng÷ ®iÖu ; ®o¹n lêi cã kÕt thóc nµy lµ nhá nhÊt, t¸ch m×nh ra ®−îc khái ®o¹n lêi ®øng tr−íc nã vµ ®o¹n lêi ®øng sau nã. §o¹n lêi nãi in ®Ëm, v× vËy, lµ mét c©u. C¸c ®Æc tr−ng “c©u” cña nã nh− sau : - VÒ chøc n¨ng giao tiÕp, c©u nµy diÔn ®¹t hµnh ®éng ng«n ng÷ hái : ng−êi nãi dïng c©u nµy ®Ó hái, tøc lµ muèn ng−êi nghe cung cÊp cho m×nh mét "tin" mµ m×nh ch−a biÕt. Tõ µ gióp lµm râ c¸i ý vÒ hµnh ®éng hái nµy. 86
VÒ néi dung, c©u nµy chøa ý nghÜa chØ mét sù viÖc, ®ã lµ "Gi¸p vÒ” vµ ng−êi nãi cho r»ng viÖc nµy ®[ x¶y ra : "råi". Th¸i ®é cña ng−êi nãi ®èi víi sù viÖc nµy lµ "ngê vùc" ; th¸i ®é ®èi víi ng−êi nghe lµ “th©n t×nh”, do ®ã trong c©u kh«ng cã nh÷ng tõ th−a göi nh− ®èi víi ng−êi bÒ trªn hay ng−êi xa l¹ (lo¹i nh− th−a b¸c, xin hái anh,...). - VÒ h×nh thøc, c©u nµy cã mét cÊu tróc h×nh thøc néi t¹i, trong ®ã Gi¸p lµ chñ ng÷, vÒ råi lµ vÞ ng÷, vµ mét ng÷ ®iÖu kÕt thóc : ng−êi nghe kh«ng cã c¶m gi¸c chê ®îi thªm g× vµo b¶n th©n c©u nµy n÷a. C¸ch hiÓu "c©u” nh− trªn lµ hiÓu c©u trong ho¹t ®éng giao tiÕp, kh«ng chØ bã hÑp ë cÊu tróc ng÷ ph¸p h×nh thøc cña nã. II - C¸c ph−¬ng diÖn nghiªn cøu c©u C©u hiÖn nay ®−îc nghiªn cøu trªn ba ph−¬ng diÖn : - KÕt häc - NghÜa häc - Dông häc. 1. KÕt häc KÕt häc lµ mét bé m«n nghiªn cøu nh÷ng mèi quan hÖ gi÷a c¸c kÝ hiÖu ng«n ng÷ trong chuçi lêi nãi vµ nãi chung lµ trong tr×nh tù tr−íc sau vÒ thêi gian cña chóng. Trong c©u ®¬n, c¸c kÝ hiÖu ®ã lµ c¸c tõ, c¸c côm tõ. Trong c©u ghÐp, c¸c kÝ hiÖu ®ã lµ c¸c mÖnh ®Ò. Trong v¨n b¶n, c¸c kÝ hiÖu ®ã lµ c¸c c©u. KÕt häc trong ph¹m vi nghiªn cøu c©u ®−îc gäi lµ có ph¸p, vµ gåm cã có ph¸p c©u vµ có ph¸p côm tõ. NhiÖm vô cña có ph¸p c©u lµ nghiªn cøu cÊu tróc có ph¸p cña c©u b»ng c¸c thuËt ng÷ chñ ng÷, vÞ ng÷, t©n ng÷, bæ ng÷, ®Ò ng÷, tr¹ng ng÷,... vµ c¸c kiÓu cÊu t¹o c©u phñ ®Þnh (xÐt vÒ mÆt ng÷ ph¸p). NhiÖm vô tr−íc hÕt cña có ph¸p côm tõ lµ nghiªn cøu cÊu t¹o ng÷ ph¸p cña c¸c lo¹i côm tõ, ®Æc biÖt lµ côm tõ chÝnh phô víi c¸c thuËt ng÷ thµnh tè chÝnh, thµnh tè phô. CÇn l−u ý r»ng cïng víi tªn gäi côm tõ cßn cã nh÷ng tªn gäi t−¬ng ®−¬ng kh¸c n÷a, xÐt ë ph−¬ng diÖn ®èi t−îng nghiªn cøu, kh«ng xÐt ë gãc nh×n lÝ thuyÕt xuÊt ph¸t ®iÓm. 2. NghÜa häc NghÜa häc lµ bé m«n nghiªn cøu vÒ ý nghÜa, vµ ý nghÜa ®−îc hiÓu lµ c¸i ë gi÷a c¸c tõ, c¸c c©u, víi c¸i mµ c¸c tõ, c¸c c©u... nµy diÔn t¶ ; ®ã còng lµ phÇn nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a c¸c c©u vµ c¸c ý nghÜ mµ c©u biÓu hiÖn. VÝ dô, chóng ta cã tõ bµn ®Ó chØ mét thø ®å vËt. Tõ nµy cã c¸i vá ©m thanh [bµn] ®−îc dïng lµm tªn gäi. NghÜa cña tõ bµn kh«ng ph¶i lµ c¸i bµn cô thÓ nµo mµ lµ phÇn kinh nghiÖm, phÇn hiÓu biÕt chung cña chóng ta vÒ c¸c c¸i bµn ®[ thÊy hoÆc ®[ nghe nãi ®Õn. §ã lµ phÇn ë gi÷a vá ©m thanh [bµn] vµ c¸c "vËt bµn”. Muèn nãi vÒ mét c¸i bµn cô thÓ ta ph¶i x¸c lËp mèi quan hÖ cña tõ bµn nãi chung nµy víi c¸i bµn cô thÓ ®−îc nãi tíi ®ã b»ng c¸ch dïng tay chØ, hay dïng thªm c¸c tõ m« t¶ râ nã, hay dïng thªm c¸c tõ nµy (khi c¸i bµn ë gÇn ta vµ kh«ng cã c¸i bµn kh¸c ®Ó cã thÓ lÉn lén) hoÆc tõ kia (khi c¸i bµn ë xa ta vµ kh«ng cã c¸i kh¸c ®øng gÇn nã). Lµm nh− vËy lµ quy chiÕu tõ bµn vÒ víi vËt bµn cô thÓ ®ang ®−îc nãi. Qua ®ã cã thÓ thÊy nghÜa kh¸c víi quy chiÕu. NghÜa häc ngµy nay (nghÜa häc ®êi thø hai) kh«ng chØ nghiªn cøu nghÜa cña tõ riªng lÎ mµ nghiªn cøu c¶ nghÜa cña c©u, cña v¨n b¶n. Vµ nghÜa cña tõ, c©u, v¨n b¶n kh«ng bã hÑp 87
trong ph¹m vi sù vËt, sù viÖc ®−îc diÔn ®¹t, mµ cßn tÝnh ®Õn c¶ c¸c thµnh phÇn ý kh¸c cïng cã mÆt khi tõ, c©u, v¨n b¶n ®−îc sö dông. Nãi v¾n t¾t, ngoµi nghÜa tõ vùng, cßn ph¶i nãi ®Õn nghÜa ng÷ ph¸p, nghÜa trong sö dông ng«n ng÷. C¸c thµnh phÇn nghÜa kh¸c nhau cã thÓ ®−îc nghiªn cøu ë nh÷ng bé phËn liªn quan ®Õn chóng : nghÜa cã c¶ trong kÕt häc lÉn trong dông häc, kh«ng chØ riªng trong nghÜa sù vËt, sù viÖc. PhÇn nghÜa trong c©u ë ®©y tËp trung tr−íc hÕt vµo viÖc xem xÐt nghÜa miªu t¶ b»ng c¸c tªn gäi “vËt thÓ t¹o hµnh ®éng”, “vËt thÓ chÞu t¸c dông cña hµnh ®éng”, “vËt thÓ nhËn vËt trao”, “ph−¬ng tiÖn”,... ; xem xÐt mét sè lo¹i sù thÓ chÝnh nh− sù thÓ ®éng, sù thÓ kh«ng ®éng,... Ngoµi ra, còng xem xÐt phÇn nghÜa ë hµnh ®éng ng«n ng÷, ë c¸ch ®¸nh gi¸, th¸i ®é cña ng−êi nãi ®èi víi ®iÒu ®−îc nãi ®Õn trong c©u vµ th¸i ®é cña ng−êi nãi ®èi víi ng−êi nghe, bao gåm trong thuËt ng÷ (nghÜa) t×nh th¸i. (NghÜa miªu t¶ vµ nghÜa t×nh th¸i ®−îc xem xÐt trong ch−¬ng nµy ë phÇn tiÕp theo). 3. Dông häc Dông häc lµ bé m«n nghiªn cøu viÖc sö dông ng«n ng÷ trong mèi quan hÖ víi ng÷ c¶nh x[ héi, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ý nghÜa cña c©u (ph¸t ng«n) xuÊt hiÖn trong c¸c t×nh huèng. Ch¼ng h¹n nh− sau mét cuéc häp vµ nhiÒu ng−êi ®[ ra vÒ, Gi¸p gÆp l¹i Êt vµ Gi¸p nãi víi Êt c©u sau ®©y : + CËu ch−a vÒ µ ? ChØ cã t×nh huèng cô thÓ lóc bÊy giê míi gióp Êt hiÓu c©u cña Gi¸p cã "ý" g× : ®ã lµ hµnh ®éng "chµo", hay hµnh ®éng "biÓu lé sù ng¹c nhiªn", hay "biÓu lé sù ngê vùc" vÒ mét ®iÒu g×... ®−îc thùc hiÖn b»ng c©u nãi Êy. T×nh huèng nãi ë ®©y kh«ng chØ gi¶n ®¬n lµ hoµn c¶nh kh«ng gian, thêi gian mµ cßn lµ quan hÖ "x[ héi" gi÷a hai ng−êi, sù hiÓu biÕt, th¸i ®é ®èi víi nhau, tr¹ng th¸i t©m lÝ lóc bÊy giê... cña mçi ng−êi. Bëi vËy, ng−êi ®o¸n ra ®−îc ý ®Þnh cña Gi¸p trong c©u nµy, nh×n chung, tr−íc hÕt lµ Êt ng−êi nhËn lêi nãi ®ã. (PhÇn nµy còng ®−îc nh¾c ®Õn trong nghÜa t×nh th¸i). ë ®©y, vÒ mÆt dông häc, tr−íc hÕt lµ lµm quen víi mét sè hµnh ®éng ng«n ng÷ dÔ nhËn biÕt vµ ®Æt chóng trong mèi quan hÖ víi c¸c kiÓu c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi nh− lµ nh÷ng ph−¬ng tiÖn dÔ nhËn biÕt vµ th−êng dïng (nh−ng kh«ng ph¶i lµ duy nhÊt !) ®Ó diÔn ®¹t hµnh ®éng ng«n ng÷. §ång thêi viÖc xem xÐt c¸ch chän phÇn ®Ò (®iÓm xuÊt ph¸t) cho c©u, t×m hiÓu cÊu tróc tin "cò míi", "®iÓm nhÊn" ("tiªu ®iÓm") còng lµ nhiÖm vô cÇn thiÕt (phÇn nµy ®−îc xem xÐt trong PhÇn bèn : C©u trong ho¹t ®éng giao tiÕp). Ba mÆt nghiªn cøu trªn cã thÓ ®−îc ®−a ra xem xÐt riªng ë chç nµo cã thÓ, hoÆc phèi hîp ë chç nµo cÇn thiÕt. Trong thùc tÕ ho¹t ®éng cña ng«n ng÷, ba mÆt nµy kh«ng t¸ch b¹ch nhau mµ hoµ quyÖn vµo nhau, v¶ l¹i kh«ng ph¶i theo mét tØ lÖ x¸c ®Þnh nµo c¶. B − Kh¸i qu¸t vÒ cÊu t¹o ng÷ ph¸p cña c©u 1. VÒ hai ph−¬ng diÖn ph©n lo¹i c©u C©u cã thÓ ®−îc ph©n lo¹i theo hai ph−¬ng diÖn : - Ph−¬ng diÖn cÊu t¹o ng÷ ph¸p - Ph−¬ng diÖn môc ®Ých nãi (cßn gäi lµ môc ®Ých ph¸t ng«n) C©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi sÏ ®−îc bµn ®Õn ë PhÇn thø t− : C©u trong ho¹t ®éng giao tiÕp. 88
2. CÊu t¹o ng÷ ph¸p cña c©u CÊu t¹o ng÷ ph¸p cña c©u ®−îc xem xÐt trªn c¬ së c©u ®¬n hai thµnh phÇn (t−¬ng ®−¬ng víi mét mÖnh ®Ò gi¶n ®¬n). Trªn c¬ së ®ã c©u ®−îc ph©n lo¹i thµnh c©u ®¬n hai thµnh phÇn vµ c©u ®¬n ®Æc biÖt, c©u phøc, c©u ghÐp. Bªn trong c©u ®¬n, ®èi t−îng xem xÐt lµ cÊu tróc có ph¸p cña c©u, bao gåm c¸c thµnh phÇn (có ph¸p) cña c©u, tøc lµ c¸c chøc vô có ph¸p cña c¸c yÕu tè ng«n ng÷ lµm thµnh cÊu tróc cña c©u. N»m ngoµi cÊu tróc có ph¸p cña c©u (gåm c¸c thµnh phÇn c©u), trong c©u ph¸t ng«n hiÖn thùc cßn chøa nh÷ng bé phËn kh¸c (kh«ng thuéc mÆt cÊu tróc cña c©u) n÷a nh− phÇn phô t×nh th¸i, tõ gäi - ®¸p, phÊn phô kh¸c, phÇn nèi kÕt (nèi c©u nµy víi c©u l©n cËn h÷u quan). Nh÷ng bé phËn nµy kh«ng cã t− c¸ch thµnh phÇn (có ph¸p cña c©u) vµ ng÷ ph¸p tr−íc ®©y ®[ gäi kh¸ chÝnh x¸c lµ phÇn phô biÖt lËp, ®Ó gi¶n ®¬n cã thÓ gäi gép lµ phÇn phô cña c©u khi cÇn. Nh÷ng phÇn phô nµy cã t¸c dông rÊt ®¸ng kÓ khi xem xÐt c©u trong ho¹t ®éng giao tiÕp. 3. CÊu tróc có ph¸p cña c©u vµ nghÜa miªu t¶ cña c©u CÊu tróc có ph¸p vµ nghÜa cña c©u lµ hai ph−¬ng diÖn kh¸c nhau, nh−ng cã liªn quan ®Õn nhau. Chç kh¸c nhau lín nhÊt lµ nghÜa bao gåm nh÷ng lÜnh vùc kh¸c nhau, trong ®ã chØ cã nghÜa miªu t¶ (cßn gäi lµ nghÜa quan niÖm, nghÜa mÖnh ®Ò, nghÜa h¹t nh©n) lµ cã quan hÖ kh¨ng khÝt víi cÊu tróc có ph¸p cña c©u. Trong mèi quan hÖ nµy, c¸c vai nghÜa gióp cho viÖc ph©n ®Þnh c¸c thµnh phÇn c©u vµ ng−îc l¹i, cÊu tróc có ph¸p gióp cho viÖc ph©n ®Þnh c¸c lo¹i h×nh sù viÖc (hay lo¹i h×nh sù thÓ) cña nghÜa miªu t¶. 89
Ch−¬ng I: C¢U §¥N Trong ch−¬ng nµy c¸c ®èi t−îng xem xÐt lµ : + C©u ®¬n hai thµnh phÇn + C©u ®¬n ®Æc biÖt + C©u tØnh l−îc. I - C¢U §¥N HAI THµNH PHÇN C©u ®¬n hai thµnh phÇn lµ c©u ®¬n cã mét kÕt cÊu chñ ng÷ - vÞ ng÷ vµ kÕt cÊu Êy ®ång thêi còng lµ nßng cèt c©u. ThuËt ng÷ nßng cèt c©u gióp ph©n biÖt mét tæ hîp tõ cã chøa mét kÕt cÊu chñ - vÞ vµ lµ c©u ®¬n hai thµnh phÇn víi mét tæ hîp tõ cã chøa mét kÕt cÊu chñ - vÞ nh−ng ch−a ph¶i lµ c©u ®¬n hai thµnh phÇn. So s¸nh (C = chñ ng÷; V = vÞ ng÷) : (1) Gi¸p ®ang ®äc s¸ch C V (2) s¸ch Gi¸p ®ang ®äc C V VÝ dô (1) lµ c©u ®¬n hai thµnh phÇn cã chñ ng÷ Gi¸p vµ vÞ ng÷ ®ang ®äc s¸ch lµm nßng cèt c©u. Trong ®iÒu kiÖn b×nh th−êng, vÝ dô (2) ch−a ph¶i lµ mét c©u, ®ã chØ lµ mét côm tõ chÝnh phô, trong ®ã cã kÕt cÊu chñ - vÞ Gi¸p ®ang ®äc lµm ®Þnh ng÷ cho tõ s¸ch. Sau ®©y lµ phÇn xem xÐt : + CÊu t¹o ng÷ ph¸p - ng÷ nghÜa cña c©u ®¬n hai thµnh phÇn. + Ph©n biÖt c©u ®¬n hai thµnh phÇn nªu ®Æc tr−ng vµ c©u ®¬n hai thµnh phÇn chØ quan hÖ. 1. CÊu t¹o ng÷ ph¸p - ng÷ nghÜa cña c©u ®¬n hai thµnh phÇn ViÖc xem xÐt c©u ®¬n hai thµnh phÇn vÒ ng÷ ph¸p - ng÷ nghÜa d−íi ®©y bao gåm viÖc xem xÐt c¸c chøc vô có ph¸p (thµnh phÇn c©u) vµ c¸c bé phËn n»m ngoµi cÊu tróc có ph¸p cña c©u, cïng víi c¸c vai nghÜa, c¸c chøc n¨ng nghÜa t−¬ng øng cña chóng vµ c¸ch thÓ hiÖn chóng b»ng tõ ng÷. C¸c chøc vô có ph¸p trong cÊu tróc cña c©u ®¬n gåm cã : + Chñ ng÷ + VÞ ng÷ + §Ò ng÷ + Tr¹ng ng÷ C¸c bé phËn n»m ngoµi cÊu tróc có ph¸p cña c©u gåm cã : + PhÇn t×nh th¸i + PhÇn phô chó + PhÇn nèi kÕt. 90
1.1. Chñ ng÷ Ng«n ng÷ häc truyÒn thèng chia c©u ®¬n ra thµnh hai bé phËn lµ chñ ng÷ vµ vÞ ng÷, vµ gäi ®ã lµ hai thµnh phÇn chÝnh cña c©u. Quan hÖ gi÷a chñ ng÷ vµ vÞ ng÷ hiÖn nay lµ mét vÊn ®Ò ®ang ®−îc bµn b¹c. Quan ®iÓm truyÒn thèng cho r»ng gi÷a chñ ng÷ víi vÞ ng÷ cã mèi quan hÖ ng÷ ph¸p qua l¹i quy ®Þnh lÉn nhau. Quan hÖ qua l¹i ®−îc hiÓu lµ chñ ng÷ cã quan hÖ víi vÞ ng÷ vµ vÞ ng÷ cã quan hÖ víi chñ ng÷ ; quy ®Þnh lÉn nhau cã nghÜa lµ cã chñ ng÷ th× míi cã vÞ ng÷ vµ cã vÞ ng÷ th× míi cã chñ ng÷. Mèi quan hÖ nh− vËy ®−îc coi lµ quan hÖ phô thuéc hai chiÒu. Nã kh¸c víi mèi quan hÖ phô thuéc mét chiÒu lµ quan hÖ chÝnh phô nh− ta th−êng gäi trong côm tõ chÝnh phô ch¼ng h¹n, vµ nã còng kh¸c víi quan hÖ kh«ng phô thuéc, hay quan hÖ b×nh ®¼ng (nh− trong côm tõ ®¼ng lËp ch¼ng h¹n). Chñ ng÷ lµ mét trong hai thµnh phÇn chÝnh cña c©u, nªu ra c¸i ®Ò tµi mµ c©u nãi ®Ò cËp ®Õn vµ hµm chøa hoÆc cã thÓ chÊp nhËn c¸c ®Æc tr−ng (tÝnh chÊt, tr¹ng th¸i, t− thÕ, qu¸ tr×nh, hµnh ®éng) vµ quan hÖ sÏ ®−îc nãi ®Õn trong vÞ ng÷. (1) VÒ chñ ng÷ cña c©u, trong s¸ch nµy chóng ta sÏ t×m hiÓu : - Vai nghÜa cña chñ ng÷ - Ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn chñ ng÷. a) Vai nghÜa cña chñ ng÷ Chñ ng÷ lµ thuËt ng÷ thuéc có ph¸p. VÒ ph−¬ng diÖn nghÜa, chñ ng÷ trong nh÷ng c©u diÔn ®¹t sù thÓ th−êng gi÷ nh÷ng vai nghÜa sau ®©y (tªn vai nghÜa ®Æt sau dÊu ngang nèi). VÝ dô (chñ ng÷ in ®Ëm) : [1] Chñ ng÷ - thÓ hµnh ®éng (1) Con mÌo vå con chuét. (2) Con mÌo ®i rãn rÐn. (3) Con mÌo ngåi xuèng. [2] Chñ ng÷ - lùc (4) Giã ®Èy thuyÒn. [3] Chñ ng÷ - thÓ (chÞu) qu¸ tr×nh : (5) Xe ch¹y rÊt nhanh. (6) N−íc ch¶y xiÕt. (7) C©y nµy hÐo råi. (8) ThuyÒn ®Èy xa. (9) Bµn ®ãng xong råi. [4] Chñ ng÷ - thÓ (trong) t− thÕ (10) Ng−êi ®øng im, ng−êi quú tr−íc bµn thê. (11) Con mÌo ®ang r×nh chuét. [5] Chñ ng÷ - thÓ (trong) tr¹ng th¸i (1) Do mèi quan hÖ qua l¹i quy ®Þnh lÉn nhau cña chñ ng÷ vµ vÞ ng÷ mµ viÖc ®Þnh nghÜa chñ ng÷ kh«ng thÓ t¸ch rêi khái vÞ ng÷, kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn vÞ ng÷ ; còng vÝ nh− khi ®Þnh nghÜa vî th× kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn chång vµ ng−îc l¹i. 91
(12) Hßn ®¸ n»m gi÷a ®−êng. (13) Bøc tranh treo ë trªn t−êng. (14) CËu bÐ èm nÆng. (15) Con mÌo ngñ ë thÒm nhµ. (16) N−íc ®Çy (trong) thïng. [6] Chñ ng÷ - thÓ c¶m nghÜ (17) CËu bÐ nh×n ngã con mÌo. (18) Hä ®ang nghe nh¹c. (19) CËu bÐ nghÜ vÒ bµi tËp to¸n. (20) NhiÒu em bÐ ch−a thÊy voi. (21) T«i thÊy ngøa ë b¶ vai. (22) T«i (c¶m thÊy) l¹nh l¾m. (23) CËu bÐ sî r¾n. [7] Chñ ng÷ - thÓ nãi n¨ng. (24) CËu bÐ nãi lµ kh«ng biÕt viÖc ®ã. (25) Hä hái ®−êng ra bÕn xe. [8] Chñ ng÷ - thÓ ®èi t−îng (26) Gi¸p ®−îc khen. (27) C©y rõng bÞ chÆt ph¸. [9] Chñ ng÷ - thÓ tiÕp nhËn (28) Gi¸p ®−îc tÆng mét sè tiÒn vÒ m«n b¬i léi. (29) ThuyÒn ®9 ®−îc l¾p m¸y míi. [10] Chñ ng÷ - (thÓ) vÞ trÝ (30) Thïng ®Çy n−íc. (31) T−êng bong s¬n. (32) T−êng nµy ®ãng ®inh ®−îc. (33) Chç nµy ®Ó xe ®−îc. (34) C¸i xe Êy háng m¸y. [11] Chñ ng÷ - ph−¬ng tiÖn (35) Ch×a khãa nµy më phßng sè 4. (36) Xµ phßng nµy giÆt tèt l¾m. [12] Chñ ng÷ - nguyªn nh©n (37) B%o ®æ c©y. (38) TÊm lßng nhi n÷ còng xiªu anh hïng. (NguyÔn Du) (39) Giã hiu hiu lµm xµo x¹c bôi tre. (NguyÔn C«ng Hoan) (40) Dän ®Õn c¨n nhµ l¸, mÑ con HiÒn ®9 lµm khã chÞu mét ng−êi. (Nam Cao) 92
b) Ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn chñ ng÷ VÒ ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn chñ ng÷ trong tiÕng ViÖt, tr−íc hÕt ph¶i nãi ®Õn trËt tù chñ ng÷ ®øng tr−íc vÞ ng÷ trong kÕt cÊu chñ - vÞ. TiÕp theo lµ viÖc xem xÐt c¸c mÆt : - Tõ lo¹i cña tõ lµm chñ ng÷. - CÊu t¹o có ph¸p, hay lµ tæ chøc có ph¸p, cña chñ ng÷. Nh÷ng tõ chñ yÕu ®−îc dïng ë vÞ trÝ chñ ng÷ th−êng lµ danh tõ, ®¹i tõ nh©n x−ng. Ngoµi ra còng gÆp ë vÞ trÝ chñ ng÷ c¶ sè tõ, ®éng tõ, tÝnh tõ vµ c¸c ®¹i tõ thay thÕ. VÒ cÊu t¹o có ph¸p, chñ ng÷ cã thÓ ®−îc lµm thµnh mét tõ hoÆc mét côm tõ ®¼ng lËp, côm tõ chÝnh phô, côm tõ chñ - vÞ hay cßn gäi lµ kÕt cÊu chñ vÞ. Khi chñ ng÷ cã cÊu t¹o lµ côm tõ chñ - vÞ th× c©u sÏ lµ c©u phøc, v× trong c©u ®[ cã ®Õn hai kÕt cÊu chñ - vÞ vµ trong sè ®ã chØ mét kÕt cÊu chñ - vÞ lµm nßng cèt c©u (xem thªm Ch−¬ng II, C©u phøc). Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô cã kÌm chó thÝch vÒ tõ lo¹i vµ cÊu t¹o có ph¸p cña chñ ng÷ trong ngoÆc ®¬n ®Æt sau mçi c©u vÝ dô, chñ ng÷ ®−îc in ®Ëm : (1) MÌo lµ ®éng vËt ¨n thÞt. (Danh tõ) (2) T«i kh«ng biÕt ng−êi nµy. (§¹i tõ) (3) M−êi lín h¬n chÝn. (Sè tõ) (4) TËp thÓ dôc rÊt cã Ých. (Côm ®éng tõ chÝnh phô) (5) Tèt danh h¬n lµnh ¸o. (Tôc ng÷) (Côm tÝnh tõ chÝnh phô) (6) Bµn, ghÕ, gi−êng, tñ ®Òu cßn tèt c¶. (Côm danh tõ ®¼ng lËp) (7) §©y thuéc vÒ huyÖn nµo. (§¹i tõ) (8) C¬n b%o Êy to qu¸ lµm ng9 kh¸ nhiÒu c©y. (KÕt cÊu chñ - vÞ. C©u nµy lµ c©u phøc !). 1.2. VÞ ng÷ Quan hÖ gi÷a vÞ ng÷ víi chñ ng÷ lµ quan hÖ qua l¹i vµ quy ®Þnh lÉn nhau (xem thªm môc 1.1. Chñ ng÷ ë trªn). VÞ ng÷ lµ mét trong hai thµnh phÇn chÝnh cña c©u, nªu lªn ®Æc tr−ng hoÆc quan hÖ vèn cã ë ®Ò tµi nªu ë chñ ng÷, hoÆc cã thÓ ¸p ®Æt chóng mét c¸ch cã c¬ së cho ®Ò tµi ®ã. VÞ ng÷ trong kÕt cÊu chñ - vÞ ®−îc thÓ hiÖn tr−íc hÕt b»ng trËt tù vÞ ng÷ ®øng sau chñ ng÷. TiÕp theo cÇn xem xÐt c¸c mÆt. - Tõ lo¹i cña tõ lµm vÞ ng÷ - CÊu t¹o có ph¸p cña vÞ ng÷. Nh÷ng tõ ®−îc dïng vµo vÞ trÝ vÞ ng÷ tr−íc hÕt lµ ®éng tõ vµ tÝnh tõ. §ã còng lµ lÝ do ®Ó gäi gép ®éng tõ vµ tÝnh tõ thµnh vÞ tõ (1). Tuy nhiªn, ë vÞ trÝ vÞ ng÷ cã thÓ ®−îc lµm thµnh mét tõ, hoÆc mét côm tõ ®¼ng lËp, côm tõ chÝnh phô, côm tõ chñ – vÞ. Khi vÞ ng÷ cã cÊu t¹o lµ côm (1) C¸ch gäi gép ®éng tõ vµ tÝnh tõ thµnh vÞ tõ chØ lµ c¸ch kh¸i qu¸t tiÖn dïng ë chç nµo kh«ng ®Æt ra yªu cÇu ph©n biÖt ®éng tõ víi tÝnh tõ. Cßn ë chç nµo cÇn ph©n biÖt ®éng tõ vµ tÝnh tõ th× vÉn ph¶i ph©n biÖt, dï trªn thùc tÕ kh«ng ph¶i dÔ ph©n biÖt chóng mét c¸ch thËt r¹ch rßi. Tuy nhiªn, hiÖn t−îng “kh«ng thËt r¹ch rßi" lµ phæ biÕn vµ cÇn thiÕt cho ng«n ng÷ thùc hiÖn chøc n¨ng giao tiÕp cña nã. 93
tõ chñ - vÞ th× c©u sÏ lµ c©u phøc, v× trong c©u ®[ cã ®Õn hai kÕt cÊu chñ - vÞ, trong sè ®ã chØ mét kÕt cÊu chñ - vÞ lµm nßng cèt c©u (xem Ch−¬ng II : C©u phøc). Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô cã chó thÝch vÒ ®Æc ®iÓm cña vÞ ng÷ trong ngoÆc ®¬n sau mçi c©u vÝ dô, vÞ ng÷ ®−îc in ®Ëm : (1) Gµ g¸y. (§éng tõ). (2) B«ng hoa nµy ®Ñp. (TÝnh tõ) (3) Con gµ m¸i võa kªu côc côc võa bíi r¸c. (Côm ®éng tõ ®¼ng lËp ®−îc cÊu t¹o tõ hai côm tõ chÝnh phô) (4) Hä míi ®Õn ®©y h«m qua. (Côm ®éng tõ chÝnh phô) (5) C¶nh vËt ë ®ã nhén nhÞp nh− ngµy héi. (Côm tõ chÝnh phô) (6) Hä thÕ ®Êy. (§¹i tõ) (7) H«m nay chñ nhËt. (Danh tõ) (8) Gi¸p ®ang lµ sinh viªn n¨m thø hai. (Trî ®éng tõ lµ + côm danh tõ chÝnh phô) (9) Gi¸p sinh viªn n¨m thø hai, cßn Söu sinh viªn n¨m thø nhÊt. (Côm danh tõ chÝnh phô) (10) Hai víi ba lµ n¨m. (Trî ®éng tõ + sè tõ) (11) Xe nµy m¸y háng. (KÕt cÊu chñ - vÞ. C©u nµy lµ c©u phøc.) 1.3. Bæ ng÷ Bæ ng÷ lµ thµnh phÇn phô vµ trong phÇn lín tr−êng hîp cã quan hÖ víi ®éng tõ hay tÝnh tõ, v× vËy bæ ng÷ lµ thµnh phÇn phô cña tõ trong c©u. Bæ ng÷ trong tiÕng ViÖt th−êng ®øng sau ®éng tõ, tÝnh tõ ; ®«i khi nã còng ®−îc ®Æt tr−íc ®éng tõ, tÝnh tõ mét c¸ch cã ®iÒu kiÖn, vµ trong tr−êng hîp ®ã, bæ ng÷ vÉn ph¶i ®øng sau chñ ng÷ nÕu cã. TiÕng ViÖt kh«ng cã hiÖn t−îng biÕn h×nh tõ, c¸c chøc n¨ng nghÜa cña bæ ng÷ kh«ng ®−îc ®¸nh dÊu trong tõ lµm bæ ng÷, v× vËy ph¶i c¨n cø vµo c¸c vai nghÜa ®Ó ph©n c«ng c¸c bæ ng÷ (xem vÒ c¸c vai nghÜa, PhÇn bèn, môc II.2. C¸c vai nghÜa : tham thÓ vµ c¶nh huèng). Mét c¸ch kh¸i qu¸t cã thÓ ph©n biÖt ba lo¹i bæ ng÷ sau ®©y : + Bæ ng÷ trùc tiÕp (cßn gäi lµ t©n ng÷ trùc tiÕp) + Bæ ng÷ gi¸n tiÕp (cßn gäi lµ t©n ng÷ gi¸n tiÕp) + Bæ ng÷ c¶nh huèng (cßn gäi lµ tr¹ng ng÷ cña tõ, ®Ó ph©n biÖt víi tr¹ng ng÷ cña c©u). §èi víi bæ ng÷, nh÷ng vÊn ®Ò lín cÇn xem xÐt lµ : + Vai nghÜa cña bæ ng÷. + Ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn bæ ng÷. a) vai nghÜa cña bæ ng÷ Bæ ng÷ lµ thuËt ng÷ thuéc có ph¸p. Mçi lo¹i bæ ng÷ sÏ ®−îc cô thÓ ho¸ b»ng c¸c vai nghÜa (hay chøc n¨ng nghÜa) mµ nã ®¶m nhiÖm. Nh− vËy chóng ta sÏ cã mét tªn gäi kÐp gåm cã bæ 94
ng÷ lµ thuËt ng÷ cña có ph¸p vµ tªn gäi cña vai nghÜa thuéc vÒ ph−¬ng diÖn nghÜa, vÝ dô : bæ ng÷ - thÓ ®èi t−îng, bæ ng÷ - thÓ tiÕp nhËn,... nh− ®[ lµm ®èi víi chñ ng÷ trªn kia. Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô minh ho¹ tõng lo¹i bæ ng÷ nªu trªn (bæ ng÷ ®−îc in ®Ëm) : 3. [1] Bæ ng÷ trùc tiÕp : bæ ng÷ - thÓ ®èi t−îng (1) CËu bÐ ®µo ®Êt. (VËt chÞu t¸c ®éng) (2) CËu bÐ ®µo khoai. (VËt cÇn ®¹t ®Õn) (3) CËu bÐ ®µo m−¬ng. (VËt ®−îc h×nh thµnh) (4) Giã ®Èy c¸nh cöa. (VËt chÞu t¸c ®éng) [2] Bæ ng÷ gi¸n tiÕp : bæ ng÷ - thÓ tiÕp nhËn vµ bæ ng÷ thuéc tÝnh : (5) ¤ng Gi¸p tÆng «ng Êt mét chiÕc xe ®¹p thÓ thao. (ThÓ tiÕp nhËn) (6) CËu bÐ ®−a tê b¸o cho t«i. (ThÓ tiÕp nhËn) (7) ChÝnh phñ tÆng bµ cô Êy danh hiÖu "Bµ mÑ ViÖt Nam anh hïng". (ThÓ tiÕp nhËn) (8) Hä cö «ng Êy lµm gi¸m ®èc. (Thuéc tÝnh) (9) T«i gäi «ng Êy b»ng b¸c. (Thuéc tÝnh) [3] Bæ ng÷ c¶nh huèng (10) ¤ng Êy ®ang ë ngoµi v−ên. (ThÓ vÞ trÝ) (11) Hä ®ang ch¬i cê ngoµi v−ên. (C¶nh huèng : vÞ trÝ) (12) C« Lôa ®i chî. (ThÓ ®Ých ®Õn) (13) Xe nµy ®i Vinh. (ThÓ ®Ých ®Õn) (14) Con mÌo tha chuét vµo bÕp. (C¶nh huèng : h−íng) (15) ¤ng Êy ®i Ph¸p qua ®−êng Th¸i Lan. (Ph¸p : thÓ h−íng ; (qua) ®−êng Th¸i Lan : c¶nh huèng : ®−êng ®i). (16) Hä võa ®Õn ®©y h«m qua. (C¶nh huèng : thêi gian (thêi ®iÓm)). (17) Hä häc ë ®¹i häc bèn n¨m. (C¶nh huèng : thêi gian (thêi h¹n)) (18) Hä dän vÖ sinh tõ 6 giê ®Õn 8 giê. (C¶nh huèng : thêi gian (thêi h¹n)) (19) Gi¸p ®i ch¬i rÊt th−êng xuyªn/ rÊt ®Òu ®Æn. (C¶nh huèng : thêi gian (tÇn sè)) (20) DÇn ®i b¬i mçi tuÇn mét lÇn. (C¶nh huèng : thêi gian (tÇn sè)) (21) Nã chÐp bµi cho Gi¸p. (ThÓ ®−îc lîi) (22) MÑ röa ch©n cho con. (ThÓ ®−îc lîi) (23) CËu bÐ ®i ch¬i víi t«i. (ThÓ liªn ®íi) (24) Gi¸p më cöa b»ng ch×a khãa riªng. (C¶nh huèng : ph−¬ng tiÖn) (25) Gi¸p göi th− qua mét ng−êi b¹n. (C¶nh huèng : ph−¬ng tiÖn) (26) Xe ch¹y rÊt nhanh. (C¶nh huèng : c¸ch thøc) (27) Hä lµm viÖc rÊt tèt. (C¶nh huèng : c¸ch thøc) (28) Mäi ng−êi trß chuyÖn rÊt vui vÎ. (C¶nh huèng : c¸ch thøc) (29) Con gµ chÕt ®ãi. (C¶nh huèng : nguyªn nh©n) (30) Gi¸p mua chiÕc ¸o ®Ó tÆng b¹n. (C¶nh huèng : môc ®Ých) 95
(31) CËu bÐ lµm ®æ chiÕc xe ®¹p. (C¶nh huèng : kÕt qu¶) (32) CËu bÐ lµm chiÕc xe ®¹p ®æ. (C¶nh huèng : kÕt qu¶) (33) T«i sÏ ®Õn anh ch¬i nÕu ®−îc. (C¶nh huèng : ®iÒu kiÖn) (34) Nã vÉn ®i häc tuy cßn mÖt. (C¶nh huèng : nh−îng bé hay nghÞch ®èi (35) C¸i bµn Êy g9y ch©n. (ThÓ (trong) tr¹ng th¸i) (36) Con mÌo kia côt ®u«i. (ThÓ (trong) tr¹ng th¸i) (37) C©y nµy vµng l¸. (ThÓ (trong) tr¹ng th¸i) (38) Gi¸p nãi vÒ cuéc häp líp chiÒu mai. (HiÖn t−îng) (39) Gi¸p rÊt sî r¾n. (Nguyªn nh©n) (40) Gi¸p nãi Gi¸p sÏ vÒ quª. (HiÖn t−îng) (41) Gi¸p sî r¾n c¾n. (Nguyªn nh©n) Chó thÝch : C¸c hiÖn t−îng ®−îc cÊu t¹o tõ vÞ tè vµ c¸c vai nghÜa sÏ ®−îc ph©n tÝch tiÕp vÒ mÆt nghÜa nh− nh÷ng sù thÓ. b) Ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn bæ ng÷ Bæ ng÷ ®−îc thÓ hiÖn tr−íc hÕt b»ng c¸c thùc tõ nh− danh tõ, sè tõ, ®éng tõ, tÝnh tõ vµ ®¹i tõ nh©n x−ng hoÆc ®¹i tõ thay thÕ (cho danh tõ, ®éng tõ, tÝnh tõ) ; bæ ng÷ còng ®−îc thÓ hiÖn b»ng mét sè phô tõ nh− hay, n¨ng, Ýt. VÒ cÊu t¹o, bæ ng÷ cã thÓ lµ mét tõ, mét côm tõ ®¼ng lËp hay mét côm tõ chÝnh phô, vµ còng cã nh÷ng tr−êng hîp cã giíi tõ ®øng tr−íc (xem c¸c vÝ dô nªu trªn). Bæ ng÷ ®i víi c¸c ®éng tõ c¶m nghÜ nãi n¨ng, th−êng cã thÓ lµ mét kÕt cÊu chñ vÞ (mét d¹ng cÊu tróc ®¬n hai thµnh phÇn hay c©u ghÐp). Trong tr−êng hîp nµy, c©u kh«ng cßn lµ c©u ®¬n n÷a, mµ lµ c©u phøc. (1) Gi¸p b¶o mai Gi¸p vÒ quª. (KÕt cÊu chñ vÞ hay d¹ng c©u ®¬n) (2) B¹n Êy hÑn nÕu trêi kh«ng m−a th× b¹n Êy sÏ ®Õn ch¬i. (C©u ghÐp) (Xem thªm Ch−¬ng II : C©u phøc) 1.4. §Ò ng÷ §Ò ng÷ ®−îc coi lµ mét thø thµnh phÇn phô cña c©u do vÞ trÝ ®øng tr−íc kÕt cÊu chñ - vÞ trong c©u ®¬n hai thµnh phÇn (vµ ®øng ®Çu c©u trong nh÷ng kiÓu c©u kh¸c) cña nã. Chøc n¨ng thµnh phÇn phô cña c©u cña ®Ò ng÷ lµ chøc vô có ph¸p trong c©u. VÒ mÆt sö dông, ®Ò ng÷ ®−îc dïng ®Ó nªu lªn ®Ò tµi cña c©u nãi chøa nã, víi t− c¸ch lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña c©u nãi. VÒ mÆt nghÜa, ®Ò ng÷ còng ®−îc dïng ®Ó diÔn ®¹t mét sè vai nghÜa nhÊt ®Þnh. Mét vµi vÝ dô vÒ ®Ò ng÷ (®Ò ng÷ ®−îc in ®Ëm) : - S¸ch nµy t«i ®äc råi. - Cßn chÞ, chÞ c«ng t¸c ë ®©y µ ? (NguyÔn §×nh Thi) - Quan, ng−êi ta sî c¸i uy cña quyÒn thÕ. (NguyÔn C«ng Hoan) Gi÷a ®Ò ng÷ víi phÇn c©u cßn l¹i cã thÓ cã mÆt hoÆc cã thÓ thªm vµo trî tõ th×, lµ hoÆc mµ. Sau ®©y lµ phÇn bµn vÒ c¸c vai nghÜa cña ®Ò ng÷ vµ nh÷ng ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn ®Ò ng÷. 96
a) Vai nghÜa cña ®Ò ng÷ VÒ ph−¬ng diÖn có ph¸p, ®Ò ng÷ ®øng ngoµi nßng cèt chñ - vÞ cña c©u nh− mét bé phËn t¸ch rêi nßng cèt c©u, nh−ng vÒ ph−¬ng diÖn nghÜa th× nã cã quan hÖ chÆt chÏ víi c©u trong t− c¸ch ®Ò tµi cña c©u nh− ®[ nãi trªn kia. Do ®ã ®Ò ng÷ gi÷ nh÷ng vai nghÜa cã quan hÖ víi c¸c yÕu tè trong nßng cèt c©u. Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô vµ chó thÝch vai nghÜa cña ®Ò ng÷ sau mçi vÝ dô (®Ò ng÷ ®−îc in ®Ëm) : (1) S¸ch nµy t«i ®äc råi. (§èi thÓ) (2) Cßn chÞ, chÞ c«ng t¸c ë ®©y µ ? (ThÓ hµnh ®éng) (NguyÔn §×nh Thi) (3) T«i th× t«i xin chÞu. (ThÓ c¶m nghÜ) (4) Nhµ, bµ Êy cã hµng d9y ë kh¾p c¸c phè. Ruéng, bµ Êy cã hµng tr¨m mÉu ë nhµ quª. (ThÓ së thuéc, tøc thuéc thÓ ; nhµ, ruéng lµ ë vËt së thuéc vµo bµ Êy). (NguyÔn C«ng Hoan) (5) MiÖng «ng, «ng nãi, ®×nh lµng, «ng ngåi. (Ph−¬ng tiÖn [miÖng «ng] ; vÞ trÝ [®×nh lµng]) (Ng« TÊt Tè) (6) Cho cuéc ®êi, cho Tæ quèc th−¬ng yªu. Ta ®9 lµm g× ? vµ ®−îc bao nhiªu ? (ThÓ ®−îc lîi). (Tè H÷u) (7) TrÎ con, ph¶i gi÷ nhÊt cho nã c¸i cæ, c¸i ngùc. (ThÓ ®−îc lîi) (8) §èi víi Gi¸p, nh÷ng bµi to¸n nh− thÕ nµy kh«ng ph¶i lµ khã. (ThÓ ®èi ®[i) (9) VÒ c¸c thÓ v¨n trong lÜnh vùc v¨n nghÖ, chóng ta cã thÓ tin t−ëng ë tiÕng ta, kh«ng sî nã thiÕu giµu vµ ®Ñp (...). (HiÖn t−îng, hay lµ ®èi t−îng cña sù c¶m nghÜ) (Ph¹m V¨n §ång) (10) Quan, ng−êi ta sî c¸i uy cña quyÒn thÕ. NghÞ L¹i, ng−êi ta sî c¸i uy cña ®ång tiÒn. (HiÖn t−îng, ®èi t−îng c¶m nghÜ) (NguyÔn C«ng Hoan) (11) ViÕt, anh Êy cÈn thËn l¾m. (HiÖn t−îng) (12) Giµu, t«i còng giµu råi. Sang, t«i còng sang råi. (HiÖn t−îng) (NguyÔn C«ng Hoan) (13) KiÖn ë huyÖn, bÊt qu¸ m×nh tèt lÔ, quan trªn míi xö cho ®−îc. (HiÖn t−îng) (NguyÔn C«ng Hoan) Vai nghÜa cña ®Ò ng÷ ®−îc x¸c ®Þnh theo nguyªn t¾c chung sau ®©y : (a) Tr−êng hîp vai nghÜa cña ®Ò ng÷ trïng hîp víi vai nghÜa trong cÊu tróc chñ ng÷ - vÞ ng÷ (nãi ®óng h¬n lµ trong cÊu tróc vÞ tè - tham thÓ (xem c¸c vÝ dô 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10). Trong tr−êng hîp nµy, vai nghÜa t−¬ng ®−¬ng trong cÊu tróc chñ - vÞ cã thÓ bÞ tØnh l−îc (nh− ë vÝ dô l), cã thÓ ®−îc lÆp l¹i (nh− ë vÝ dô 2, 3, 4, 7), cã thÓ kh«ng cÇn lÆp l¹i (nh− trong vÝ dô 5, 6). (b) Vai nghÜa cña ®Ò ng÷ lµ hiÖn t−îng trong nh÷ng tr−êng hîp sau ®©y (vai hiÖn t−îng cã quan hÖ víi ®éng tõ c¶m nghÜ, nãi n¨ng trong vÞ ng÷ nh− ë c¸c vÝ dô 9, 10 th× trïng víi tr−êng hîp (a) nªu trªn ®©y). + Khi nã cã thÓ lÆp l¹i ®−îc (cã mÆt hay tØnh l−îc) ë ®éng tõ, tÝnh tõ lµm thµnh tè chÝnh trong vÞ ng÷ (xem vÝ dô 11, 12). + Khi nã kh«ng ph¶i lµ vai nghÜa cña ®éng tõ, tÝnh tõ ë vÞ ng÷, nãi c¸ch kh¸c, khi nã kh«ng do ®éng tõ, tÝnh tõ ë vÞ ng÷ chi phèi vÒ mÆt nghÜa (xem vÝ dô 13). 97
b) Ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn ®Ò ng÷ VÒ ph−¬ng diÖn tõ lo¹i, ®Ò ng÷ cã thÓ do danh tõ, sè tõ, ®éng tõ, tÝnh tõ ®¶m nhiÖm. VÒ ph−¬ng diÖn cÊu t¹o, ®Ò ng÷ cã thÓ ®−îc lµm thµnh tõ mét tõ, mét côm tõ ®¼ng lËp, côm tõ chÝnh phô hoÆc côm tõ chñ - vÞ (kÕt cÊu chñ - vÞ). CÇn l−u ý r»ng khi ®Ò ng÷ ®−îc lµm thµnh tõ côm chñ - vÞ th× c©u chøa nã kh«ng cßn lµ c©u ®¬n n÷a, v× c©u ®ã ®[ chøa hai kÕt cÊu chñ vÞ trë lªn (trong nhiÒu tr−êng hîp ®ã th−êng lµ c©u phøc). §Ò ng÷ còng cã thÓ cã quan hÖ tõ ®øng tr−íc. Sau ®Ò ng÷ vµ tr−íc nßng cèt c©u (nãi chung th−êng cã mÆt hoÆc cã thÓ thªm) trî tõ th×, mµ, cã khi lµ trî tõ lµ. C¸c ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn ®Ò ng÷ võa nªu cã thÓ t×m thÊy trong lo¹t vÝ dô nªu trªn kia. Riªng tr−êng hîp c©u phøc cã kÕt cÊu chñ - vÞ lµm ®Ò ng÷ ®−îc minh ho¹ b»ng vÝ dô sau ®©y (®Ò ng÷ in ®Ëm) : - Cuéc sèng trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh vÊt v¶ nh− thÕ nµo, nhiÒu b¹n trÎ ngµy nay kh«ng h×nh dung ®−îc. VÒ mÆt nghÜa, ®Ò ng÷ ë ®©y lµ hiÖn t−îng, tøc lµ vai nghÜa cã quan hÖ víi ®éng tõ c¶m nghÜ h×nh dung. Chó thÝch vÒ vÞ trÝ cña ®Ò ng÷ trong c©u : VÞ trÝ th−êng gÆp cña ®Ò ng÷ trong c©u lµ vÞ trÝ ®øng tr−íc nßng cèt chñ - vÞ cña c©u. Trong mét sè tr−êng hîp, ®Ò ng÷ còng xuÊt hiÖn sau chñ ng÷ vµ tr−íc vÞ ng÷. VÝ dô (®Ò ng÷ in ®Ëm) : - ¤ng gi¸o Êy thuèc kh«ng hót, r−îu kh«ng uèng. Vai nghÜa cña thuèc vµ r−îu ë vÝ dô nµy lµ thÓ ®èi t−îng (®èi thÓ). Ngoµi ra còng gÆp tr−êng hîp trong mét c©u chøa hai ®Ò ng÷ kh¸c bËc nhau. Trong tr−êng hîp ®ã ®Ò ng÷ thø nhÊt lµ ®Ò ng÷ chÝnh, ®Ò ng÷ thø hai lµ ®Ò ng÷ thø. VÝ dô : - C¸i cæng ®»ng tr−íc më th× còng më ®−îc ®Êy, nh−ng cã më ra còng ch¼ng Ých g×. Nam Cao) Vai nghÜa cña c¸i cæng ®»ng tr−íc lµ thÓ ®èi t−îng, vai nghÜa cña më lµ hiÖn t−îng. 1.5. Tr¹ng ng÷ Tr¹ng ng÷ (cã ng−êi gäi lµ ®Þnh ng÷ cña c©u) ®−îc coi lµ mét thø thµnh phÇn phô cña c©u trong tiÕng ViÖt, tr−íc hÕt bëi vÞ trÝ ®øng tr−íc kÕt cÊu chñ - vÞ trong c©u ®¬n hai thµnh phÇn (vµ ®øng ®Çu c©u trong nh÷ng kiÓu c©u kh¸c). VÝ dô : tr¹ng ng÷ ®−îc in ®Ëm : H«m qua, Gi¸p ®i c©u c¸. VÞ trÝ th−êng gÆp cña tr¹ng ng÷ lµ vÞ trÝ tr−íc kÕt cÊu chñ - vÞ. Ngoµi ra, còng gÆp tr−êng hîp tr¹ng ng÷ ®−îc ®−a vµo vÞ trÝ sau chñ ng÷ hoÆc sau c¶ vÞ ng÷. Trong nh÷ng tr−êng hîp ®ã, tr¹ng ng÷ ®−îc ph©n biÖt nhê quan hÖ nghÜa cña nã víi toµn c©u vµ trªn ch÷ viÕt th−êng cã dÊu phÈy ng¨n c¸ch nã, tuy nhiªn kh«ng ph¶i bao giê còng ph©n biÖt ®−îc r¹ch rßi tr¹ng ng÷ (cña c©u) víi bæ ng÷ cña tõ trong nh÷ng tr−êng hîp nh− thÕ nµy. VÝ dô : - Gi¸p, h«m qua, ®i c©u c¸ c¶ ngµy. - Nã vÒ quª ngo¹i, ngµy mai kia. Sau ®©y lµ phÇn bµn vÒ c¸c vai nghÜa cña tr¹ng ng÷ vµ nh÷ng ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn tr¹ng ng÷. 98
a) Vai nghÜa cña tr¹ng ng÷ VÒ ph−¬ng diÖn ý nghÜa, tr¹ng ng÷ lµ thµnh phÇn bæ sung ý nghÜa cho toµn kÕt cÊu chñ - vÞ trong c©u ®¬n hai thµnh phÇn (hay bæ sung ý nghÜa cho phÇn cßn l¹i trong nh÷ng kiÓu c©u kh¸c). Còng nh− bæ ng÷, tr¹ng ng÷ còng ®−îc ph©n biÖt theo c¸c vai nghÜa mµ tr¹ng ng÷ ®¶m nhiÖm. PhÇn lín c¸c vai nghÜa cña tr¹ng ng÷ trïng víi nhiÒu vai nghÜa cña bæ ng÷ c¶nh huèng. Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô vµ chó thÝch vai nghÜa cña tr¹ng ng÷ ë sau mçi vÝ dô (tr¹ng ng÷ ®−îc in ®Ëm). (1) H«m qua, Gi¸p ®i c©u c¸. (C¶nh huèng : thêi gian, thêi ®iÓm) (2) §% hai ngµy råi, nã kh«ng ¨n g× c¶. (C¶nh huèng : thêi gian (thêi h¹n)) (3) Ngoµi s©n, hai con mÌo ®ang vên nhau. (C¶nh huèng : vÞ trÝ) (4) Ra bÕn xe, B¸c ®i lèi nµy ¹. (C¶nh huèng : h−íng) (5) V× m−a, hä ®Õn muén. (C¶nh huèng : nguyªn nh©n) (6) NÕu m−a, th× t«i sÏ kh«ng ®Õn. (C¶nh huèng : ®iÒu kiÖn (nguyªn nh©n gi¶ ®Þnh)) (7) Tuy m−a, hä vÉn ®Õn ®«ng ®ñ c¶. (C¶nh huèng : nh−îng bé (nghÞch ®èi)) (8) Muèn thi ®ç, th× ph¶i häc tËp tèt. (C¶nh huèng : môc ®Ých) (9) Rãn rÐn vµ håi hép, cËu bÐ tiÕn l¹i gÇn con chuån chuån. (C¶nh huèng : c¸ch thøc) (10) Víi mãn tiÒn nµy, anh cã thÓ mua ®−îc mét chiÕc xe tèt. (C¶nh huèng : ph−¬ng tiÖn) b) Ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn tr¹ng ng÷ VÒ ph−¬ng diÖn tõ lo¹i, tr¹ng ng÷ cã thÓ ®−îc diÔn ®¹t b»ng danh tõ (xem c¸c vÝ dô (l, 2, 3, 6, 7, 10), b»ng ®éng tõ (c¸c vÝ dô 4, 8), b»ng tÝnh tõ (vÝ dô 9). VÒ cÊu t¹o, tr¹ng ng÷ cã thÓ ®−îc lµm thµnh tõ mét tõ (vÝ dô l, 3, 5, 6, 7 - kh«ng tÝnh quan hÖ tõ), côm tõ ®¼ng lËp (vÝ dô 9), côm tõ chÝnh phô (vÝ dô 2, 4, 8, 10), vµ th−êng cã quan hÖ tõ ®−a tr¹ng ng÷ vµo c©u (dÉn nhËp) nh− ë c¸c vÝ dô 3, 5, 6, 7, 10. Khi b¶n th©n tr¹ng ng÷ ®−îc cÊu t¹o b»ng mét kÕt cÊu chñ - vÞ th× c©u sÏ lµ c©u ghÐp. (1) V× trêi m−a, hä ®Õn muén. Riªng tr−êng hîp sau ®©y ®−îc coi lµ c©u ®¬n cã tr¹ng ng÷ : (2) Tay x¸ch nãn, chÞ Êy b−íc lªn thÒm nhµ. Gi÷a tay víi chÞ Êy cã mèi quan hÖ bé phËn - chØnh thÓ nªn kÕt cÊu chñ - vÞ tay x¸ch nãn cã thÓ coi lµ tr¹ng ng÷ - (c¶nh huèng) c¸ch thøc cña kÕt cÊu chñ - vÞ chÞ Êy b−íc lªn thÒm nhµ ®øng sau nã. 1.6. §Þnh ng÷ Bé phËn tr−íc ®©y gäi lµ ®Þnh ng÷ kh«ng cã t− c¸ch thµnh phÇn c©u trong c¸ch hiÓu thµnh phÇn c©u hiÖn nay v× nã kh«ng ®ãng mét vai nghÜa nµo c¶ trong quan hÖ víi ®éng tõ hay tÝnh tõ lµm thµnh tè chÝnh ë vÞ ng÷. §Þnh ng÷ cã t¸c dông lµm râ nghÜa cho danh tõ mµ nã phô thuéc, nhê ®ã cã thÓ ph©n biÖt c¸c vËt ®−îc dÔ dµng h¬n. Ch¼ng h¹n, c¸i bµn míi vµ c¸i bµn cò ®−îc nhËn biÕt lµ kh¸c nhau nhê ë c¸c tõ míi, cò lµm ®Þnh ng÷. Vµ c¶ tæ hîp tõ c¸i bµn míi hay c¸i bµn cò míi cã thÓ ®ãng mét vai nghÜa nµo ®ã (nh− thÓ t− thÕ, thÓ ®èi t−îng,...) vµ gi÷ mét chøc vô có ph¸p nµo ®ã, tøc lµ lµm mét thµnh phÇn c©u nµo ®ã (nh− chñ ng÷, bæ ng÷). 99
VÒ ph−¬ng diÖn cÊu t¹o, ®Þnh ng÷ cã thÓ lµ mét tõ vµ còng cã thÓ lµ mét tæ hîp tõ nh− c¸c lo¹i côm tõ hoÆc mét tæ hîp tõ cã giíi tõ ®øng ®Çu (gäi t¾t lµ giíi ng÷). Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô (®Þnh ng÷ ®−îc in ®Ëm vµ c¸c ®Æc ®iÓm cÊu t¹o ®−îc ®Æt trong ngoÆc ®¬n cuèi mçi vÝ dô) : (1) Tr¨ng r»m võa trßn võa s¸ng. (Danh tõ) (2) Ng−êi thî méc mÆc ¸o xanh(1) lµ anh cña Gi¸p(2). (Côm ®éng tõ : (1) ; Giíi ng÷ : (2)) (3) Nhµ Gi¸p cã mét con mÌo rÊt ®Ñp. (Côm tÝnh tõ) (4) T«i võa m−în ®−îc mÊy quyÓn s¸ch cña Gi¸p vµ cña Êt. (Giíi ng÷ chøa mét côm tõ ®¼ng lËp) * * * Ngoµi c¸c chøc vô có ph¸p (thµnh phÇn c©u) vµ ®Þnh ng÷ nãi trªn, trong c©u cßn cã nh÷ng bé phËn kh«ng thuéc cÊu tróc có ph¸p cña c©u nªu d−íi ®©y. 1.7. PhÇn t×nh th¸i trong c©u PhÇn t×nh th¸i trong c©u lµ bé phËn kh«ng n»m trong cÊu tróc nßng cèt chñ – vÞ, vµ nh×n toµn bé, nã kh«ng chiÕm mét vÞ trÝ x¸c ®Þnh trong c©u. PhÇn t×nh th¸i ®−îc dïng ®Ó nªu c¸c ý nghÜa vÒ quan hÖ cã liªn quan víi néi dung phÇn c©u cßn l¹i. ChÝnh víi t¸c dông nµy mµ nã ®−îc xem xÐt nh− mét bé phËn cÇn thiÕt trong mét c©u nãi sèng ®éng. Nh÷ng mèi quan hÖ do phÇn t×nh th¸i diÔn ®¹t thuéc hai lo¹i chÝnh sau ®©y : + Quan hÖ, th¸i ®é cña ng−êi nãi ®èi víi ®iÒu ®−îc nãi ®Õn trong c©u. + Quan hÖ, th¸i ®é cña ng−êi nãi víi ng−êi nghe diÔn ®¹t trong c©u. Theo ®ã, phÇn t×nh th¸i trong c©u thuéc vÒ hai khÝa c¹nh, hay lµ n»m trong hai mèi quan hÖ kh¸c nhau. a) C¸c kiÓu phÇn t×nh th¸i T−¬ng øng víi hai kiÓu quan hÖ võa nãi trªn lµ hai kiÓu phÇn t×nh th¸i : + PhÇn t×nh th¸i chØ quan hÖ, th¸i ®é, c¸ch ®¸nh gi¸ cña ng−êi nãi ®èi víi ®iÒu ®−îc nãi ®Õn trong c©u. + PhÇn t×nh th¸i chØ quan hÖ cña ng−êi nãi ®èi víi ng−êi nghe. + C¸c tõ ng÷ diÔn ®¹t (®¸nh dÊu) t×nh th¸i cã thÓ gäi chung lµ nh÷ng biÓu thøc t×nh th¸i. a.1. PhÇn t×nh th¸i chØ quan hÖ, th¸i ®é, c¸ch ®¸nh gi¸ cña ng−êi nãi ®èi víi ®iÒu ®−îc nãi ®Õn trong c©u cã thÓ nhËn biÕt qua c¸c kiÓu th−êng gÆp sau ®©y : + T×nh th¸i kh¼ng ®Þnh + T×nh th¸i phñ ®Þnh - b¸c bá + T×nh th¸i ®é tin cËy + T×nh th¸i ý kiÕn – VÝ dô vÒ t×nh th¸i kh¼ng ®Þnh (biÓu thøc t×nh th¸i in ®Ëm) : (1) §óng (lµ) chiÕc xe nµy cña t«i. (2) ChiÕc xe nµy cña t«i, ®óng ®Êy. (3) ChiÕc xe nµy cña t«i thËt. 100
(4) §óng (lµ) nã nãi thÕ. (5) Nã nãi thÕ thËt. (6) §óng (lµ) nã m−în xe cña t«i. (7) Nã m−în xe cña t«i, ®óng thÕ thËt. (8) B©y giê võa sang th¸ng ch¹p ta, ®% nghe giã TÕt h©y hÈy lïa trong n¾ng. (Anh §øc) (9) §% nghe n−íc ch¶y lªn non. §% nghe ®Êt chuyÓn thµnh con s«ng dµi. (Tè H÷u) (10) Tõ n¨m ®Çu c«ng nguyªn ®Õn ngµy nay tÝnh ra gÇn 2 thiªn niªn kØ hay lµ h¬n 19 thÕ kØ r−ìi. (LÞch sö, líp 5, 1975, tr. 9) - VÝ dô vÒ t×nh th¸i phñ ®Þnh - b¸c bá : (1) Kh«ng ph¶i (lµ) chiÕc xe ®¹p nµy cña t«i. (2) ChiÕc xe ®¹p nµy (mµ lµ) cña t«i (?) kh«ng ph¶i. (3) Ch¼ng ph¶i (lµ) nã nãi thÕ. (4) Kh«ng ph¶i nã m−în xe cña t«i. - VÝ dô vÒ t×nh th¸i ®é tin cËy : (1) H×nh nh− nh÷ng nhµ v¨n cña chóng ta nãi chung ch−a cã nh÷ng cè g¾ng ®Çy ®ñ vÒ mÆt nµy. (Ph¹m V¨n §ång) (2) Cã lÏ (lµ) chiÒu nay m−a. (3) «ng Êy bËn, ch¾c h¼n thÕ. (4) Ch¼ng lÏ «ng Êy kh«ng biÕt. (5) §% h¼n lµ anh Êy kh«ng biÕt. (6) TÊt nhiªn (lµ) «ng Êy sÏ ®Õn. - VÝ dô vÒ t×nh th¸i ý kiÕn : (1) Nãi trém bãng tõ ngµy nã lªn bèn, nã [...] hãm ®¸o ®Ó. (NguyÔn C«ng Hoan) (2) Nãi cña ®¸ng téi, mÑ con t«i còng ch¼ng muèn ®i [... ]. (Nam Cao) (3) Theo chç t«i biÕt (th×) «ng Êy ®ang bËn mét viÖc kh¸c. (4) Cø nh− ý «ng Êy (th×) lµm nh− vËy lµ ®−îc råi. (5) Lµm nh− vËy, theo ý t«i, 1µ ®−îc råi. (6) KÓ ng−êi ta giµu còng s−íng. (NguyÔn C«ng Hoan) (7) NghÜ ng−êi ta còng buån c−êi. (Nam Cao) (8) Nh÷ng t−ëng b©y giê chó ®9 lµ kÜ s− råi. (9) Nh÷ng mong hä trë vÒ b×nh yªn. (10) Kh«ng, ch¸u ph¶i cè g¾ng lªn, kh«ng ®−îc n¶n. (11) §óng, nªn lµm nh− thÕ. (12) Ph¶i, nghÜ nh− vËy lµ ®óng. (13) ChÕt thËt, t«i kh«ng nhËn ra. (NguyÔn §×nh Thi) (14) TiÕc thay n−íc ®9 ®¸nh phÌn [... ] (NguyÔn Du) (15) Nã ¨n chØ mét c¸i b¸nh. (Ng−êi nãi cho lµ Ýt.) 101
(16) Nã ¨n nh÷ng bèn c¸i b¸nh. (Ng−êi nãi cho lµ nhiÒu) (17) Hä mêi c¶ Gi¸p ®Õn dù häp. (Cho lµ bÊt ngê) a.2. PhÇn t×nh th¸i chØ quan hÖ th¸i ®é cña ng−êi nãi ®èi víi ng−êi nghe lµ thø t×nh th¸i lu«n lu«n cã mÆt trong c©u ph¸t ng«n. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i ë c©u ph¸t ng«n nµo t×nh th¸i còng ®Òu ®−îc ®¸nh dÊu b»ng nh÷ng tõ ng÷ chuyªn dông. Nã th−êng ®−îc diÔn ®¹t râ nhÊt trong c¸c tõ ng÷ gäi - ®¸p, tõ ng÷ dïng víi chøc n¨ng ®−a ®Èy, trong sè nµy th−êng gÆp c¸c ng÷ khÝ tõ (lo¹i nh− µ, ¹, ¸, a, −, õ, hö, hë, nhÐ, nh¸, nhØ, mµ) vµ mét sè tõ kh¸c n÷a t−¬ng tù ë cuèi c©u. Chøc n¨ng chÝnh cña c¸c tõ ng÷ gäi - ®¸p lµ thiÕt lËp quan hÖ giao tiÕp. C¸c ng÷ khÝ tõ th−êng còng ®−îc dïng víi chøc n¨ng t¹o hµnh ®éng ng«n ng÷, ch¼ng h¹n, víi sù cã mÆt cña mét trong c¸c tõ µ, −, hö, hë, h¶ ë cuèi c©u th× c©u sÏ lµ c©u nghi vÊn vµ th−êng ®−îc dïng ®Ó diÔn ®¹t hµnh ®éng tõ ng«n ng÷ hái. Tuy nhiªn, viÖc chän dïng c¸c tõ ng÷ gäi - ®¸p, tõ ng÷ ®−a ®Èy, ng÷ khÝ tõ l¹i cã t¸c dông diÔn ®¹t quan hÖ gi÷a ng−êi nãi vµ ng−êi nghe. Ch¼ng h¹n, khi ng−êi bÒ d−íi muèn thiÕt lËp quan hÖ giao tiÕp víi ng−êi bÒ trªn, th−êng dïng lèi gäi cã kÌm tõ ng÷ th−a göi, lo¹i nh− th−a b¸c, th−a anh, th−a chÞ. Còng vËy, khi ng−êi bÒ d−íi hái ng−êi bÒ trªn b»ng kiÓu c©u nghi vÊn, th× th−êng tõ ¹ ®−îc dïng thay vÞ tõ µ, −, hö, hë, h¶. VÝ dô so s¸nh : - Th−a b¸c, b¸c hái ch¸u ¹ ? (Ng−êi bÒ d−íi hái) - NÌ anh, anh hái t«i hö ? (Ng−êi bÒ trªn hái) Mét sè vÝ dô kh¸c (biÓu thøc t×nh th¸i in ®Ëm) : (l) Anh Gi¸p, cho t«i gÆp anh mét chót. (2) Cho t«i gÆp anh mét chót, anh Gi¸p. (3) NÌ, lÊy cho bè Êm n−íc. (4) V©ng, cã ngay ®©y ¹. (5) Ph¶i, kh«ng d¸m b¸c ch¬i. (NguyÔn C«ng Hoan) (6) BÇu ¬i th−¬ng lÊy bÝ cïng Tuy r»ng kh¸c gièng nh−ng chung mét giµn ! (Ca dao) (7) Em ¬i, Ba Lan mïa tuyÕt tan [...]. (Tè H÷u) (8) Nu«i ®i em, cho ®Õn lín ®Õn giµ MÇm hËn Êy trong lång x−¬ng èng m¸u. (Tè H÷u) (9) Cè mµ häc lÊy mÊy ch÷ nghen con ! (10) K×a, tiÒn nong g×, th−a «ng ! (NguyÔn C«ng Hoan) (11) Xin lçi, anh xem gióp mÊy giê råi ? (Tõ xin lçi ë ®©y kh«ng dïng ®Ó diÔn ®¹t hµnh ®éng biÓu lé, mµ dïng víi chøc n¨ng ®−a ®Èy, thiÕt lËp quan hÖ giao tiÕp.) (12) PhiÒn anh gióp t«i mét tay. (Xem chó thÝch ë vÝ dô 11) (13) C¶m ¬n, t«i tù lµm lÊy ®−îc. (Xem chó thÝch ë vÝ dô 11) (14) T«i tù lµm lÊy ®−îc anh ¹. (15) Chê t«i víi nh¸. (16) ThÇy chê em víi ¹. 102
(17) Chê nã mét chót mµ. (18) Ta ®i nhØ. Chó thÝch : Dïng c¸ch nãi phÇn t×nh th¸i trong c©u lµ nh»m tr¸nh sù ph©n biÖt qu¸ r¹ch rßi tÇm t¸c dông c©u víi tÇm t¸c dông tõ cña phÇn t×nh th¸i nµo ®ã ®ang xÐt ®èi víi häc sinh líp thÊp, mÆc dï sù ph©n biÖt ®ã lµ cã thÓ vµ thËm chÝ cÇn thiÕt khi xem xÐt cÊu tróc tin cña c©u - ph¸t ng«n. b) Ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn phÇn t×nh th¸i PhÇn t×nh th¸i, nh− ®[ biÕt, lµ bé phËn nªu nghÜa t×nh th¸i, kh«ng ph¶i lµ nghÜa sù viÖc mµ lµ nghÜa vÒ quan hÖ. H¬n n÷a, nghÜa t×nh th¸i do phÇn t×nh th¸i diÔn ®¹t lµ thø nghÜa ®i kÌm víi nghÜa sù viÖc trong c©u (tøc nghÜa miªu t¶ hay cßn gäi lµ nghÜa biÓu hiÖn, nghÜa mÖnh ®Ò). Trong c©u kh«ng cã nghÜa sù viÖc th× nghÜa t×nh th¸i vÉn lµ thø nghÜa quan hÖ ®i kÌm víi t×nh huèng nãi, nhê ®ã mµ ng−êi nghe c¶m nhËn ®−îc. V× lÏ ®ã viÖc xem xÐt ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn nghÜa t×nh th¸i kh«ng thÓ ®i theo h−íng xem xÐt tõ lo¹i vµ cÊu t¹o có ph¸p nh− ®èi víi c¸c thµnh phÇn có ph¸p trong c©u (chñ ng÷, bæ ng÷,...). TiÖn h¬n c¶ lµ quy −íc gäi c¸c ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn t×nh th¸i trong c©u lµ nh÷ng biÓu thøc t×nh th¸i. VÝ dô (phÇn t×nh th¸i in ®Ëm) : (l) KÓ ng−êi ta giµu còng s−íng. (NguyÔn C«ng Hoan) (2) §% nghe n−íc ch¶y lªn non. §% nghe ®Êt chuyÓn thµnh con s«ng dµi [...]. (Tè H÷u ) (3) Nãi trém bãng tõ ngµy nã lªn bèn, nã [...] hãm ®¸o ®Ó.(NguyÔn C«ng Hoan) (4) ChÕt thËt, t«i kh«ng nhËn ra. (NguyÔn §×nh Thi) (5) TiÕc thay n−íc ®9 ®¸nh phÌn [...]. (NguyÔn Du) (6) Ph¶i, kh«ng d¸m, b¸c ch¬i. (NguyÔn C«ng Hoan) Râ rµng lµ kh«ng thÓ xÐt c¸c tõ kÓ (l), nghe (2), nãi (3), chÕt (4), tiÕc (5), d¸m (6) nh− nh÷ng ®éng tõ thµnh tè chÝnh vµ còng kh«ng nªn cè g¾ng gi¶i thÝch quan hÖ có ph¸p cña c¸c tõ ®ã víi nh÷ng tõ sau chóng nh− lµ kiÓu quan hÖ chÝnh phô. 1.8. PhÇn phô chó trong c©u PhÇn phô chó trong c©u lµ bé phËn kh«ng n»m trong cÊu tróc cña nßng cèt chñ - vÞ vµ nh×n toµn bé nã kh«ng chiÕm mét vÞ trÝ x¸c ®Þnh trong c©u. PhÇn phô chó ®−îc dïng ®Ó lµm s¸ng tá thªm ph−¬ng diÖn nµo ®ã cã liªn quan gi¸n tiÕp ®Õn néi dung c©u, gióp cho ng−êi nghe hiÓu râ h¬n, hiÓu ®óng h¬n néi dung cña c©u hoÆc ý ®Þnh cña ng−êi nãi. Th«ng th−êng, néi dung cña phÇn phô chó lµ bæ sung ®iÒu chi tiÕt lµm râ xuÊt xø cña c©u, b×nh phÈm vÒ viÖc ®−îc nãi trong c©u, lµm râ c¸ch thøc, th¸i ®é ®i kÌm khi c©u ®−îc diÔn ®¹t, gîi ra ý ®Þnh hay môc ®Ých dïng lêi cña ng−êi nãi vµ cã thÓ cßn cã nh÷ng néi dung kh¸c n÷a. §ã còng chÝnh lµ c¸c ®Æc tr−ng nghÜa cña phÇn phô chó trong c©u. XÐt vÒ mÆt hµnh ®éng ng«n ng÷, phÇn phô chó thùc hiÖn hµnh ®éng ng«n ng÷ riªng, nã kh«ng ph¶i lµ bé phËn cña hµnh ®éng ng«n ng÷ ®−îc diÔn ®¹t b»ng phÇn c©u cßn l¹i. Thö xÐt vÝ dô sau ®©y : 103
(l) C« g¸i nhµ bªn (cã ai ngê) Còng vµo du kÝch H«m gÆp t«i vÉn c−êi khóc khÝch M¾t ®en trßn (th−¬ng th−¬ng qu¸ ®i th«i). (Giang Nam) MÊy c©u th¬ nµy ®−îc dïng ®Ó thùc hiÖn hµnh ®éng biÓu hiÖn (miªu t¶, kÓ l¹i chuyÖn ng−êi con g¸i l¸ng giÒng), trong ®ã c¸c phÇn phô chó (in ®Ëm) l¹i ®−îc dïng ®Ó thùc hiÖn hµnh ®éng biÓu lé (diÔn ®¹t t×nh c¶m cña ng−êi nãi). VÒ ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn, phÇn phô chó cã khi ®−îc diÔn ®¹t b»ng mét tõ hoÆc b»ng côm tõ (chÝnh phô, ®¼ng lËp, chñ - vÞ), cã khi ®−îc diÔn ®¹t b»ng mét tæ hîp gåm nhiÒu c©u. PhÇn phô chó trªn ch÷ viÕt ®−îc ng¨n c¸ch víi phÇn c©u cßn l¹i b»ng dÊu phÈy hoÆc b»ng dÊu ngang c¸ch, còng cã khi b»ng dÊu hai chÊm. Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô kh¸c : (2) Bëi v×... bëi v×... (San cói mÆt vµ bá tiÕng Nam dïng tiÕng Ph¸p) ng−êi ta lõa dèi anh. (Nam Cao) (3) ThÕ råi bçng mét h«m - ch¾c r»ng hai cËu bµn nhau m%i - hai cËu chît nghÜ ra kÕ rñ Oanh chung tiÒn më c¸i tr−êng [...]. (Nam Cao) (4) ë thµnh thÞ th× trong xÝ nghiÖp kh¸c, trong tr−êng häc kh¸c [...] nghÜa lµ mçi n¬i cã mét néi dung cô thÓ kh¸c nhau. (Ph¹m V¨n §ång) (5) TiÕng ViÖt Nam ta giµu l¾m, phong phó l¾m (®©y lµ nãi vÒ lµm v¨n, chí cßn vÒ c¸c m«n häc kh¸c : khoa häc - kÜ thuËt, kinh tÕ häc, triÕt häc, th× tiÕng ta cßn nghÌo, ph¶i dïng ch÷ n−íc ngoµi, nh−ng chØ nªn dïng danh tõ g× thËt cÇn thiÕt vµ tiÕng ta kh«ng cã. Chóng ta nªn bá thãi quen dïng ch÷ n−íc ngoµi thay tiÕng ViÖt Nam theo kiÓu dïng ch÷ "kiÒu lé" thay ch÷ "cÇu ®−êng" ; "cÇu ®−êng" lµ tiÕng ViÖt Nam dÔ nghe, dÔ hiÓu l¹i hay, v× sao l¹i kh«ng dïng ? ë ®©y cã nhiÒu chuyÖn nãi nh−ng chØ ngoÆc nãi ®«i c©u...) (Ph¹m V¨n §ång) (6) Mäi lÜnh vùc cña khoa häc x9 héi : triÕt häc, kinh tÕ häc, sö häc, d©n téc häc, v¨n häc, ng«n ng÷ häc, khoa häc ph¸p lÝ... ®Òu lµ nh÷ng mÆt trËn ®¸nh ®Þch vµ th¾ng ®Þch. (Ph¹m V¨n §ång) (7) V× nh÷ng lÏ trªn, chóng t«i - ChÝnh phñ l©m thêi cña n−íc ViÖt Nam d©n chñ céng hßa - tuyªn bè víi thÕ giíi r»ng [...]. (Hå ChÝ Minh) (8) Råi bµ c−êi ha h¶, c¸i c−êi Ých kØ, v¬ vµo. (NguyÔn C«ng Hoan) Kh«ng lo¹i trõ tr−êng hîp bªn trong mét phÇn phô gi¶i thÝch tån t¹i mét phÇn phô gi¶i thÝch kh¸c. (9) NguyÔn Tr9i suèt ®êi mang mét hoµi b9o lín : lµm g× cho d©n, ng−êi d©n lÇm than cùc khæ. (Ph¹m V¨n §ång) 104
1.9. PhÇn nèi kÕt C©u trong ®êi sèng hiÖn thùc cña nã, tøc lµ trong ho¹t ®éng giao tiÕp, kh«ng chØ cÇn ®−îc xem xÐt nh÷ng hiÖn t−îng trong b¶n th©n nã, mµ cßn cÇn ph¶i xem xÐt mèi quan hÖ cña nã víi t×nh huèng sö dông vµ mèi quan hÖ cña c©u ®ã víi c©u kh¸c. Mét trong nh÷ng hiÖn t−îng cho thÊy râ mèi quan hÖ cña c©u nµy víi c©u kh¸c lµ nh÷ng tõ ng÷ chØ quan hÖ chuyªn ®−îc dïng ®Ó nèi kÕt chóng l¹i víi nhau. Nh÷ng tõ ng÷ nµy kh«ng tham gia vµo cÊu tróc nghÜa miªu t¶ (hay nghÜa biÓu hiÖn, nghÜa mÖnh ®Ò) cña c©u, cho nªn nã kh«ng cã t− c¸ch mét chøc vô có ph¸p (mét thµnh phÇn c©u), do ®ã nã ®−îc gäi lµ phÇn nèi kÕt (hay lµ tõ ng÷ nèi kÕt). VÒ mÆt t¸c dông, phÇn nèi kÕt ®−îc dïng ®Ó nèi ý cña c©u chøa nã víi ý cña c©u ®i tr−íc hoÆc ®i sau, cña toµn phÇn v¨n b¶n ®i tr−íc hoÆc ®i sau. Nhê nh÷ng tõ ng÷ nèi kÕt nµy mµ c¸c c©u cã liªn quan g¾n bã nhau, néi dung mèi quan hÖ gi÷a chóng lé râ. Tuy vËy, kh«ng nªn l¹m dông c¸c tõ ng÷ nèi kÕt, v× dïng chóng vµo chç kh«ng thËt cÇn thiÕt th× v¨n b¶n trë nªn r−êm rµ, cã khi thªm nÆng nÒ. VÒ ph−¬ng tiÖn diÔn ®¹t, phÇn nèi kÕt (hay tõ ng÷ nèi kÕt) th−êng gåm cã : - Quan hÖ tõ - Tæ hîp ®¹i tõ vµ quan hÖ tõ - Tõ ng÷ kh¸c, kh«ng chøa quan hÖ tõ. Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô : (l) T«i ®−¬ng nãi víi c¸c ®ång chÝ vÒ v¨n : viÕt v¨n th× ph¶i cè g¾ng viÕt cho hay. V× nÕu kh«ng cè g¾ng th× lµm sao cã v¨n hay, tuy r»ng kh«ng nhÊt ®Þnh cã cè g¾ng th× cã v¨n hay. (Quan hÖ tõ) (Ph¹m V¨n §ång) (2) T«i ®9 b¶o §Ých nªn vÒ quª ®9 mÊy lÇn. Nh−ng §Ých kh«ng nghe. (Quan hÖ tõ) (Nam Cao) (3) NguyÔn Tr9i sÏ sèng m9i m9i trong trÝ nhí vµ t×nh c¶m cña ng−êi ViÖt Nam ta. Vµ chóng ta cßn ph¶i lµm cho tªn tuæi vµ sù nghiÖp cña NguyÔn Tr9i r¹ng rì ra ngoµi bê câi n−íc ta. (Quan hÖ tõ) (Ph¹m V¨n §ång) (4) Y [= San] «n tån b¶o Thø : - Kh«ng, anh ¹... T«i ch¾c ng−êi ta còng kh«ng lÊy m×nh nhiÒu qu¸ thÕ ®©u ! Lµm g× ng−êi ta ch¶ biÕt ? Gi¸o khæ tr−êng t− th× giÕt ai ra tiÒn mµ tr¶ mçi th¸ng ba chôc b¹c. V¶ l¹i, ng−êi ta thiÕu g× tiÒn ? Ng−êi ta cã cho anh trä ®Ó cÇu lîi ®©u ? Cô H¶i Nam cã vÎ rÊt s¨n sãc ®Õn viÖc häc cña th»ng Phong. Cã lÏ cô Êy cho chóng m×nh trä, lµ nghÜ ®Õn viÖc häc cña nã nhiÒu h¬n nghÜ ®Õn tiÒn. (Quan hÖ tõ) (Nam Cao) (5) M« vÉn kÓ. Nã kÓ b»ng c¸i giäng ng¾c ngø, lóng tóng, Êp óng, cã khi ng−îng nghÞu, v× en thÑn vµ sung s−íng. Nh−ng Thø hiÓu chuyÖn cña nã mét c¸ch rÊt râ rµng. ChØ v× nh÷ng lêi nãi cña M« ®−îc t« ®iÓm thªm b»ng nh÷ng kØ niÖm cña y. (Quan hÖ tõ) (Nam Cao) 105