giáo trình nhập môn khoa học thư viện thông tin phần 3

Chia sẻ: Thái Duy Ái Ngọc | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:16

Thêm vào BST

Báo xấu

153
lượt xem 44
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'giáo trình nhập môn khoa học thư viện thông tin phần 3', kỹ thuật - công nghệ, kĩ thuật viễn thông phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: giáo trình nhập môn khoa học thư viện thông tin phần 3

33 PGS. TS. PHAN VAÊN THS. NGUYEÃN HUY CHÖÔNG Hoaøng cuoái ñôøi Thöông (Theá kyû XVII - XI tröôùc coâng nguyeân) ñaõ duøng loaïi vaät lieäu naøy. Hoï ñem nhöõng maûnh xöông thöôøng vaø xöông oáng chaân suùc vaät vaø mai ruøa gia coâng theo yù ñònh, roài duøng dao nhoïn khaéc chöõ loõm vaøo. Treân caùc loaïi vaät lieäu naøy, ngöôøi ta thöôøng chæ ghi nhöõng ñieàu boùi toaùn, meâ tín, caùc ñieàu laønh, ñieàu döõ, hoaëc luaät leä... Do beà maët cuûa oáng xöôùng, mai ruøa nhoû neân soá chöõ ghi treân ñoù chæ coù haïn. I.3.1.5 Saùch baèng ñoàng: Trong thôøi chieám höõu noâ leä, khaùi nieäm tö “cuûa anh”, “cuûa toâi” ra ñôøi. Töø ñoù ñaõ thaáy xuaát hieän nhöõng taám ñoàng ghi chia taøi saûn cho ngöôøi naøo ñoù. Trong nhöõng coâng trình khieán truùc lôùn, caùc chuøa chieàn ngöôøi ta cuõng khaéc nhöõng baøi vaên, bia, hoaëc khaéc treân khaùnh, treân chuoâng, khaùnh ñoàng teân nhöõng ngöôøi xaây döïng, coâng ñöùc... I.3.1.6 Saùch baèng ñaù: Ñoù laø moät nguyeân lieäu coù nhieàu nôi treân traùi ñaát. Ñaù coù öu ñieåm deã beà khaéc hôn so vôùi kim loaïi cöùng. Chöõ khaéc treân ñaù coù khaû naêng baûo quaûn laâu daøi.
34 NHAÄP MOÂN KHOA HOÏC THÖ VIEÄN VAØ THOÂNG TIN Ngöôøi AÁn Ñoä coå ñaïi, ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi ñaõ coù vaên töï ghi treân ñaù. Taïi nhaø thôø Phíp (Hy Laïp) vuøng Trung Caän Ñoäng ngöôøi ta ñaõ khaéc cuoán söû bieân nieân töø thôøi coå ñaïi treân nhöõng phieán ñaù, moãi phieán 40 m2. Taïi nhaø thôø Maêng ña lay (Mieán Ñieän) ñaõ ñaët 728 phieán ñaù, moãi phieán naëng 1 taán, treân ñoù khaéc noäi dung boä kinh Phaät... ÔÛ Vieät Nam, naêm Quyù daäu 973, Ñinh Lieãn con trai cuûa Ñinh Boä Lónh ñaõ cho khaéc boä kinh Ñaïi Taïng treân 100 coät ñaù taïi kinh thaønh Hoa Lö. Boä bia ñaù trong Quoác Töû Giaùm laø nhöõng trang saùch ghi laïi lòch söû khoa cöû cuûa daân toäc töø 1442 - 1779. Chuùng ta coù theå laáy nhieàu ví duï saùch baèng ñaù thôøi Xuaân Thu (770 -475 tröôùc Coâng nguyeân) ôû Trung quoác... I.3.1.7 Saùch baèng tre: Tre laø moät loaøi caây moïc nhieàu ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ, tre coù ñaëc tính deûo, dai, nheï, neáu baûo quaûn toát coù theå giöõ ñöôïc laâu...Nhaân daân vuøng löu vöïc soâng Hoaøng ñaõ sôùm duøng vaät lieäu naøy ñeå laøm saùch. Töø ñôøi Thöôïng ñaõ thaáy xuaát hieän loaïi saùch naøy. Ñôøi Chu saùch baèng tre ñöôïc duøng töông ñoái phoå bieán32. Töø thôøi chieán quoác (475 - 221 tröôùc CN) ñeán ñôøi 32 Löu Quoác Quaân.- Sô giaûn lòch söû saùch Trung quoác.- Baéc Kinh, 1958, tr.25
35 PGS. TS. PHAN VAÊN THS. NGUYEÃN HUY CHÖÔNG Ñoâng Haùn (Theá kyû III) nhaân daân söû duïng vaät lieäu tre ñeå ghi cheùp laø chính. Ngöôøi ta goïi noù laø giaûn saùch. Giaûn ñoù laø nhöõng thanh tre daøi 3,40 cm. Moãi giaûn vieát moät haøng chöõ, moãi haøng coù 8 chöõ. Cuõng coù giaûn vieát ñeán 22, 25 chöõ. Nhöõng giaûn saùch ñöôïc ñaùnh soá thöù töï, duøng daây xuyeân laïi thaønh boù, thaønh quyeån saùch. I.3.1.8 Saùch baèng goã: Goã laø loaïi vaät lieäu duøng ñeå khaéc chöõ, goã laïi nheï, töông ñoái beàn. Caùc vua chuùa xöa kia thöôøng duøng goã ñeå khaéc saéc chæ. Nhöõng saéc chæ naøy ñöôïc buoäc laïi, gaén xi ñaùnh daáu. Luùc baáy giôø goïi laø Baûn ñoäc. Saùch baèng goã coøn goïi laø phöông saùch. Trong nhaân daân chuùng ta thaáy xuaát hieän nhieàu hình thöùc ghi cheùp treân goã. Ñoù laø hoaønh phi caâu ñoái, ghi cheùp nhöõng lyù töôûng soáng, nhöõng öôùc nguyeän mong moûi ñaït ñöôïc. Ñoù laø caùc bieåu treân caùc kieán truùc ñình, chuøa... Ngoaøi vaên töï coù moät soá baûn khaéc goã baèng hình aûnh mieâu taû cuoäc soáng, sinh hoaït xaõ hoäi, sinh hoaït vaên hoùa, leã hoäi cuûa nhaân daân, coù giaù trò lòch söû vaø ngheä thuaät cao. I.3.1.9 Saùch baèng luïa: Luïa laø moät loaïi vaät lieäu quyù hieám, ñeïp, beàn, deã vieát, deã veõ. Luïa coù theå cuoän laïi thaønh cuoän deã baûo quaûn. Vì vaäy ngöôøi ta ñaõ duøng luïa ñeå laøm saùch. ÔÛ Vieät Nam, luïa coøn duøng ñeå laøm neàn veõ tranh, ngöôøi ta goïi laø tranh luïa.
36 NHAÄP MOÂN KHOA HOÏC THÖ VIEÄN VAØ THOÂNG TIN I.3.1.10 Giaáy: Ñaây laø loaïi vaät mang tin coù nhieàu öu ñieåm hôn caùc loaïi vaät lieäu trình baøy treân ñaây. Töø khi xuaát hieän giaáy, saùch phaùt tireån nhanh hôn, nhieàu hôn veà soá löôïng vaø chaát löôïng. Ngöôøi ñaàu tieân tìm ra giaáy laø Thaùi Luaân vaøo theá kyû thöù II. Saùch Haäu Haùn thö cuûa Phaïm Vieän ñaõ vieát: Thaùi Luaân ñaõ duøng voû caây, deû raùch, löôùi ñaùnh caù cuõ nghieàn naùt vaø traùng thaønh giaáy. Ñaàu tieân ngöôøi ta saûn xuaát giaáy baèng phöông phaùp thuû coâng. Ñeán theá kyû thöù XII, ôû chaâu AÂu ngöôøi ta saûn xuaát giaáy baèng phöông phaùp coâng nghieäp söû duïng phöông tieän maùy moùc. Naêm 1150 Taây Ban Nha môû nhaø maùy giaáy ñaàu tieân. Tieáp theo nhaø maùy giaáy ñöôïc môû ôû Phaùp (1189), ôû YÙ (1276), ôû Ñöùc (1391), ôû Anh (1494), ôû Nga (1564), ôû Myõ (1690).... I.3.2 Caùc vaät tin töø khi phaùt minh ra maùy in cho ñeán nay I.3.2.1 In aán (Print) saùch, baùo, taïp chí, baûn ñoà, baûn veõ...: Saùng cheá ra ngheà in ôû chaâu AÂu gaén lieàn vôùi teân tuoåi cuûa Guytenbec (Ñöùc). Phöông thöùc saûn xuaát tö baûn chuû nghóa daàn daàn hình thaønh trong loøng cheá ñoä phong kieán. Cô khí maùy moùc thay theá lao ñoäng thuû coâng. Saùch baùo laø vuõ khí lôïi haïi ñeå giai caáp tö saûn giaønh giaät haøng hoùa, söùc lao ñoäng töø tay caùc chuùa ñaát, trôû thaønh nguoàn lôïi cho caùc nhaø tö baûn. Guytenbec ñaõ saùng taïo ra caùch in môùi nhöng phaûi giöõ bí maät, coù leõ sôï va chaïm vôùi nhaø thôø. Giaùo hoäi caêm gheùt nhöõng coù yù ñònh laøm thay ñoåi ñöùc tin trong ñaùm giaùo daân cuûa hoï. Ñieàu naøy, veà sau nhaø vaên Phaùp Vichto - Huy goâ trong taùc phaåm «Nhaø thôø Ñöùc baø Pari» ñaõ noùi tôùi. OÂng cöù laëng leõ saùng cheá, cuoán saùch ñaàu tieân ñöôïc in vaøo naêm 1440 - ñoù laø cuoán kinh cuûa giaùo hoäi Bibles. Vaøo naêm 1459, nhöõng quyeån saùch in baèng chöõ ñuùc baét ñaàu xuaát hieän. Ñoù laø nhöõng kinh thaùnh nhö kinh 300 tôø
37 PGS. TS. PHAN VAÊN THS. NGUYEÃN HUY CHÖÔNG (Bible de tris cents feuilles). Saùch in saéc neùt, ñöôïc ngöôøi ñoïc öa thích. Nhaø vua Charles VII cuûa Phaùp thaáy roõ taàm quan troïng cuûa ngaønh coâng nghieäp in ñaõ laäp ra nhaø in ñaàu tieân ôû Sorbonne. Cuoán saùch in maùy ñaàu tieân ôû Phaùp laø cuoán Thö cuûa Gasparin ôû Bergame, in vaøo naêm 1470 baèng chöõ La maõ. Caùc vua Phaùp luùc baáy giôø raát coi troïng ngaønh in saùch. Ví duï, vua Franscois ñaõ mieãn quaân dòch cho thôï in saùch. Ñeå taøng tröõ, löu giöõ saùch in ra ngaøy 8 thaùng 12 naêm 1536 vua Franscois ra leänh taát caû saùch in baèng baát cöù thöù tieáng naøo ñeàu phaûi noäp moät baûn cho thö vieän cuûa nhaø vua ñaët taïi laâu ñaøi Eloi tröôùc khi baùn ra ngoaøi. Cuoán saùch in baèng tieáng Phaùp sôùm nhaát laø «Lòch söû thaønh Toa» (Histoire de Troyes - 1467) hieän nay vaãn coøn moät baûn ñöôïc löu giöõ taïi thö vieän quoác gia Phaùp. Naêm 1814, Koenig saùng taïo ra maùy in môùi duøng oáng troøn eùp thay cho baûn eùp phaúng. Laàn ñaàu tieân maùy môùi naøy in tôø tin töùc Luaân Ñoân, moãi giôø maùy in ñöôïc 800 tôø. Naêm 1838, nhaø ñieän hoïc Nga phaùt minh ra phöông phaùp maï ñieän vaøo caùc khuoân chöõ, phaùt minh naøy neùt chöõ in raát roõ raøng vaø coù söùc chòu löïc cao, moãi giôø in ñöôïc 40.000 tôø. Hieän nay kyõ thuaät in saùch ñaõ böôùc sang moät giai ñoaïn phaùt trieån môùi, ngöôøi ta ñaõ duøng voâ tuyeán ñieän thoâng, duøng phöông phaùp phaéc Simin ñeå truyeàn in baùo, duøng baûn in typophoâtoâpolyme, keát hoïp in oápxet vaø typo phoâtoâpolyme, duøng phöông phaùp chuïp aûnh ôû theá heä hai coù tính oån ñònh cao veà kyõ thuaät, duøng phöông phaùp saép chöõ phi kim loaïi (Saép laïnh),duøng maùy quang phoå phoâtoâpolyme vaø in loõm... Töø khi kyõ thuaät ñieän töû phaùt trieån, maùy tính ñieän töû keát hôïp vôùi maùy sao chuïp vaøo vieäc saép chöõ ñaõ ñöa coâng suaát töø 1000 kyù hieäu leân 1 trieäu röôûi kí hieäu trong moät giôø. Tính ra moãi trang baùo saép chöõ theo phöông phaùp naøy chæ maát 10 giaây. Gaàn ñaây ôû Myõ ngöôøi ta duøng tia Lade ñeå in chöõ. Vôùi phaùt minh naøy coù theå ghi 100 trieäu kyù hieäu trong moät giaây...33 Phöông phaùp in cuûa Cônôphande (1796) coù theå in tranh aûnh, caùc bieåu maãu, baûn ñoà, baûn veõ kyõ thuaät moät caùch deã daøng. Phaùt minh cuûa Cônôphande ñaõ boå sung cho phaùt minh 33 Kó thuaät in.- thaùng 12/1976
38 NHAÄP MOÂN KHOA HOÏC THÖ VIEÄN VAØ THOÂNG TIN cuûa Guytenbec, giuùp chuùng ta coù theå in saùch baùo vaø caû hình aûnh leân saùch baùo. I.3.2.2 Khoâng in aán (Non -print): Baêng töø, vi phim, vi phieáu, ñóa CD-Rom... Trong thôøi ñaïi ngaøy nay, nhöõng thaønh töïu khoa hoïc, kyõ thuaät coâng ngheä thoâng tin phaùt trieån, ngöôøi ta ñaõ cheá ra vaät lieäu mang tin hieän ñaïi, ñoïc baèng maùy ñoïc, hoaëc löu giöõ thoâng tin, löu tröõ tri thöùc treân maùy tính ñieän töû, thuaän lôïi cho vieäc tìm tin, thoûa maõn nhu caàu cho baïn ñoïc vaø ngöôøi duøng tin. - Baêng töø, ñóa töø, ghi aâm, ghi hình aûnh (Video - casette)34 - Loaïi vaät lieäu naøy laø phöông tieän chuyeån taûi thoâng tin goàm coù: vaên baûn (Text), hình aûnh, ñoà hoïa, aâm thanh, tieáng noùi, aâm nhaïc vaø truyeàn hình, coù theå xöû lyù treân maùy tính. Chính vì vaäy loaïi vaät lieäu naøy tích hôïp thoâng tin ñaày ñuû hôn, sinh ñoäng hôn. Ví duï: Baêng, ñóa, ghi aâm, ghi hình - Moät boä multimedia aâm nhaïc daân toäc Vieät Nam vôùi hình aûnh troáng ñoàng, ñaøn ñaù, ñaøn baàu...coù caû hình video ngöôøi ngheä só ñang trình baøy, nghe ñöôïc aâm thanh tieát taáu keøm theo vôùi doøng chöõ giôùi thieäu nieân ñaïi, xuaát xöù, nhö vaäy haáp daãn hôn nhieàu so vôùi nhieàu cuoán saùch cuøng ñeà taøi. - Vi phim (Microfilm)35 : Vi phim cuõng löu giöõ hình aûnh, söï vaät, hình aûnh nhöõng tranh saùch caàn löu laïi. Vi phim laø nhöõng cuoän phim trong ñoù chuïp nhieàu vi hình, moãi vi hình laø moät trang saùch. Trung bình moät thöôùc phim côõ 1,6 cm chuïp ñöôïc 70 trang saùch. Vi phim coù khaû naêng chöùa ñöïng trong ñoù moät löôïng thoâng tin khaù lôùn, khoâng chæ nhöõng mang tính chaát löu tröõ maø laø moät kho tö lieäu sinh ñoäng, thoâng qua caùc maùy chieáu, maùy ñoïc, ñeå cung caáp nhieàu thoâng tin cho baïn ñoïc. -Vi phieáu (Microcarte)36 : Vi phieáu laø nhöõng tôø phieáu coù kích thöôùc khaùc nhau, loaïi vi phieáu thöôøng duøng trong caùc thö vieän vaø cô quan thoâng tin goàm coù hai loaïi: Khoå maãu 10,5x14,8 cm vaø loaïi coù kích thöôùc 7,5x12,5 cm. Treân vi phieáu coù in nhieàu daõy vi hình. Vi phieáu chính laø baûn sao cuûa 34 Kó thuaät in.- thaùng 12/1976 35 Baùo Quaân ñoäi nhaân daân. 1976 thaùng 8, ngaøy 230 36 Baùo Quaân ñoäi nhaân daân. 1979 thaùng 5, ngaøy 8
39 PGS. TS. PHAN VAÊN THS. NGUYEÃN HUY CHÖÔNG caùc aán phaåm saùch, baùo, taïp chí... thoâng qua maùy ñoïc ñeå ñaùp öùng nhu caàu tin trong caùc cô quan nghieân cöùu khoa hoïc, kyõ thuaät, giaûng daïy hoïc taäp, saûn xuaát vaø ñôøi soáng. - CD-Rom _ Laø loaïi ñóa ghi thoâng tin thích hôïp, ñöôïc taïo ra, xöû lyù treân maùy tíöïnh vaø löu tröõ (Ghi laïi) treân caùc vaät taûi tin. Vì caùc hình aûnh, aâm thanh, video ñoøi hoûi dung löôïng boä nhôù lôùn hôn nhieàu so vôùi vaên baûn neân baét buoäc phaûi coù vaät mang tin dung löôïng lôùn. CD-Rom laø loaïi ñóa Compact chæ ñoïc ñöôïc (Compact disk read only memory) coù dung löôïng phoå bieán laø 600 Mb, nghóa laø chöùa ñöôïc noäi dung moät cuoán saùch daøy 250.000 trang. Moãi ñóa Compact ñöôøng kính 12 cm, naëng 150g, coù söùc chöùa moät löôïng thoâng tin khoång loà, töông ñöông 300.000 trang taøi lieäu. Moät ñóa Compact video chöùa 50.000 böùc tranh saéc maøu röïc rôõ. Töø nhöõng ñóa naøy coù theå truy tìm thoâng tin veà doanh nghieäp, naêng löôïng saûn xuaát cuûa moät quoác gia, hoaëc toåû chöùc trieån laõm goïn nheï, sinh ñoäng caû moät baûo taøng ngheä thuaät. Hieän nay loaïi ñóa naøy ñaõ nhaäp vaøo Vieät Nam vaø soá maùy coù ôû ñoïc (Drive) CD-Rom ngaøy caøng taêng37. Noùi toùm laïi, caùc vaät mang tin töø thôøi coå, trung ñaïi cho ñeán hieän ñaïi vaø kyõ thuaät in laø phöông tieän ñeå ghi cheùp noäi dung saùch, noäi dung tö lieäu, löu giöõ tri thöùc cuûa nhaân loaïi, laø ñieàu kieän hình thaønh vaø phaùt trieån saùch. Vì vaäy, coù theå khaúng ñònh söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi, khoa hoïc vaø coâng ngheä qua caùc thôøi kyø lòch söû quyeát ñònh söï phaùt trieån cuûa saùch vaø caùc vaät mang tin khaùc. 37 The Vietnam Journal of Electronies and informatic .No-7/95,p.2
40 NHAÄP MOÂN KHOA HOÏC THÖ VIEÄN VAØ THOÂNG TIN C AÂU HOÛI OÂN TAÄP CHÖÔNG I 1 Quaù trình hình thaønh lyù luaän saùch: phaân tích khaùi quaùt caùc khaùi nieäm veà saùch, chöùng minh saùch laø saûn phaåm ñaëc bieät phaûn aùnh vaên hoùa vaät chaát vaø ñôøi soáng tinh thaàn cuûa xaõ hoäi; Ñoàng thôøi trình baøy cô sôû khoa hoïc ñeå phaân ñònh loaïi hình cuûa saùch? 2. Phaân tích chuû nghóa Maùc Leânin vaø tö töôûng Hoà Chí Minh baøn veà vai troø, taùc duïng cuûa saùch baùo? Trình baøy caùc chöùc naêng cô baûn cuûa saùch? 3. Phaân tích saùch baùo laø coâng cuï lao ñoäng vaø laø vuõ khí ñaáu tranh giai caáp? Ñoàng thôøi trình baøy vai troø, taùc duïng cuûa saùch baùo ñoái vôùi thanh nieân? 4. Trình baøy caùc vaät lieäu mang tin töø thôøi coå, trung, caän, hieän ñaïi luoân luoân gaén lieànvôùi quaù trình phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi, khoa hoïc vaø coâng ngheä?
41 PGS. TS. PHAN VAÊN THS. NGUYEÃN HUY CHÖÔNG Muïc luïc Chöông II CHÖÔNG II: CÔ SÔÛ THÖ VIEÄN HOÏC VAØ THOÂNG TIN HOÏC ...........................................................................................43 II.1 CÔ SÔÛ THÖ VIEÄN HOÏC.................................................43 II.1.1 Khaùi nieäm veà thö vieän................................................43 II.1.2 Ñoái töôïng nghieân cöùu thö vieän hoïc..............................44 II.1.3 Vaøi neùt veà lòch söû thö vieän..........................................48 II.1.4 Heä thoáng thö vieän Vieät Nam.......................................57 II.1.4.1 Thö vieän phoå thoâng.................................................57 II.1.4.2 Heä thoáng thö vieän khoa hoïc.....................................70 II.1.4.3 Caùc loaïi hình thö vieän trong töông lai.......................82 II.1.5 Phuïc vuï baïn ñoïc........................................................86 II.1.5.1 Phuïc vuï ñoäc giaû trong thö vieän.................................86 II.1.5.2 Phuïc vuï ñoäc giaû ngoaøi thö vieän................................89 THOÂNG TIN HOÏC .....................................................90 II.2 II.2.1 Thoâng tin hoïc laø boä moân khoa hoïc.............................90 II.2.1.1 Khaùi nieäm thoâng tin................................................90 II.2.1.2 Thuaät ngöõ...............................................................91 II.2.1.3 Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa thoâng tin hoïc...................91 II.2.1.4 Vaøi neùt veà lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån...............92 II.2.2 Hoaït ñoäng thoâng tin thö vieän thö muïc laø caùc ngaønh khoa hoïc thöïc nghieäm cuûa thoâng tin hoïc......................................93
42 NHAÄP MOÂN KHOA HOÏC THÖ VIEÄN VAØ THOÂNG TIN II.2.3 Thoâng tin hoïc vaø thöïc tieãn xaõ hoäi................................94 II.2.3.1 Vai troø cuûa thoâng tin khoa hoïc.................................94 II.2.3.2 Thoâng tin khoa hoïc kyõ thuaät laø nguoàn löïc cuûa moãi quoác gia..............................................................................94 II.2.3.3 Vai troø thoâng tin trong khoa hoïc, kyõ thuaät vaø saûn xuaát..............................................................................95 II.2.3.4 Vai troø thoâng tin phuïc vuï caùn boä laõnh ñaïo vaø quaûn lí................................................................................97 II.2.3.5 Thoâng tin giöõ vai troø quan troïng trong giaùo duïc vaø ñaøo taïo...............................................................................98 II.2.4 Hoaït ñoäng thoâng tin khoa hoïc vaø coâng ngheä..............100 II.2.4.1 Ñònh nghóa hoaït ñoäng thoâng tin khoa hoïc vaø coâng ngheä.........................................................................101 II.2.4.2 Caùc quaù trình hoaït ñoäng thoâng tin khoa hoïc vaø coâng ngheä.........................................................................103 II.2.4.3 Ñaøo taïo, boài döôõng ngöôøi duøng tin..........................108 II.2.5 Caùc maïng thoâng tin khoa hoïc vaø coâng ngheä truyeàn döõ lieäu...............................................................................109 II.2.5.1 Söï buøng noå thoâng tin..............................................109 II.2.5.2 Xaây döïng heä thoáng thoâng tin thö vieän töï ñoäng hoaù...111 II.2.5.3 Vaøi neùt veà heä thoáng thoâng tin thö vieän töï ñoäng hoaù cuûa caùc nöôùc tö baûn.................................................................116 II.2.5.4 Vaøi neùt veà maïng tin hoïc vaø truyeàn döõ lieäu quoác teá...117 II.2.5.5 Vaøi neùt veà maïng tin hoïc vaø truyeàn döõ lieäu ôû Vieät nam...........................................................................119 CAÂU HOÛI OÂN TAÄP CHÖÔNG II..........................................125
43 PGS. TS. PHAN VAÊN THS. NGUYEÃN HUY CHÖÔNG CHÖÔNG II CÔ SÔÛ THÖ VIEÄN HOÏC VAØ THOÂNG TIN HOÏC II.1 CÔ SÔÛ THÖ VIEÄN HOÏC Thö vieän hoïc laø boä moân khoa hoïc xaõ hoäi nghieân cöùu quy luaät phaùt trieån söï nghieäp thö vieän nhö moät hieän töôïng xaõ hoäi, lieân heä moät caùch höõu cô vôùi nhöõng ñieàu kieän chính trò, kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi vôùi nhöõng quan ñieåm vaø tö töôûng cuûa giai caáp thoáng trò trong caùc cheá ñoä xaõ hoäi khaùc nhau. II.1.1 Khaùi nieäm veà thö vieän Danh töø thö vieän xuaát phaùt töø chöõ Hy Laïp Biblio - laø saùch, theâka - laø baûo quaûn. Vaäy thì, thuaät ngöõ “ Thö vieän “ do hai chöõ: thö laø saùch, vieän laø nôi baûo quaûn. Thö vieän theo nghóa ñen laø nôi taøng tröõ saùch baùo. Caùc nhaø thö vieän hoïc tö saûn “Khaùi nieäm thö vieän “ laø ngheä thuaät saép xeáp saùch vaø xaây döïng kho saùch, thö vieän laø nôi taøng tröõ saùch baùo. Do ñoù, hoï coi troïng coâng taùc kyõ thuaät cuûa thö vieän, ít quan taâm ñeán vai troø xaõ hoäi cuûa thö vieän, coù nghieân cöùu moät vaøi khía caïnh xaõ hoäi hoïc thö vieän theo quan ñieåm tö saûn veà nhaân chuûng hoïc vaø vaên hoïc. Caùc nhaø thö vieän hoïc xaõ hoäi chuû nghóa “khaùi nieäm thö vieän” caàn phaûi toå chöùc toát kho saùch - Laø cô sôû vaät chaát troïng yeáu cuûa thö vieän, kho saùch vôùi khaùi nieäm coù ích cho xaõ hoäi, vì noù tieâu bieåu cho neàn vaên hoùa cuûa moät daân toäc, moät nuôùc, hay moät ñòa phöông. Nhöng ñieàu cô baûn, chuû ñaïo vaø quyeát ñònh vai troø, taùc duïng cuûa thö vieän trong xaõ hoäi, hieäu quaû, chaát löôïng phuïc vuï baïn ñoïc goùp phaàn naâng cao daân trí, thuùc ñaåy kinh teá - xaõ hoäi phaùt trieån. Nhaø vaên Soâ boâ leùp ñaõ neâu roõ “Khaùi nieäm thö vieän”: “Thö vieän - laø kho taøng saùch baùo ña daïng, phong phuù, - Laø cô theå
44 NHAÄP MOÂN KHOA HOÏC THÖ VIEÄN VAØ THOÂNG TIN soáng, hoaït ñoäng nuoâi döôõng raát nhieàu ngöôøi, - Laø moùn aên tinh thaàn cuûa ñoäc giaû, thoûa maõn moät caùch ñaày ñuû lôïi ích nhu caàu vaø höùng thuù cuûa hoï”38 II.1.2 Ñoái töôïng nghieân cöùu thö vieän hoïc Thö vieän hoïc nghieân cöùu chöùc naêng, nhieäm vuï, noäi dung coâng taùc thö vieän, nhöõng nguyeân lyù, heä thoáng vaø hình thöùc söû duïng saùch baùo mang tính chaát taäp theå vaø xaõ hoäi. Thö vieän hoïc nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi hoïc cuï theå nhö: “Nhaân daân vôùi saùch baùo”, “Söï ñoïc saùch vaø ñoäc giaû”, “Söï höôùng daãn ñoïc saùch”, “Heä thoáng toå chöùc thö vieän phuïc vuï nhaân daân”... Toå chöùc kyõ thuaät thö vieän, coâng ngheä hoùa quaù trình thö vieän laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa thö vieän hoïc tö saûn. Ví duï, heä thoáng muïc luïc cuûa thö vieän laø phöông tieän chæ daãn tìm saùch ñôn thuaàn veà maët trang bò kyõ thuaät, chöù khoâng phaûi laø coâng cuï quan troïng söû duïng vaøo vieäc thoâng tin, tuyeân truyeàn vaø höôùng daãn ñoïc saùch coù heä thoáng cho ñoäc giaû... - Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa thö vieän hoïc xaõ hoäi chuû nghóa: . Nghieân cöùu caùc khía caïnh xaõ hoäi cuûa söï nghieäp thö vieän . Nghieân cöùu caùc hình thöùc toå chöùc thö vieän phuïc vuï nhaân daân . Nghieân cöùu hieäu quaû kinh teá caùc maët hoaït ñoäng cuûa thö vieän. . Nghieân cöùu vai troø xaõ hoäi cuûa thö vieän nhö moät cô quan vaên hoùa, giaùo duïc ngoaøi nhaø tröôøng. . Nghieân cöùu quaù trình cô giôùi hoùa vaø töï ñoäng hoùa cuûa thö vieän gaén lieàn vôùi söï phaùt trieån khoa hoïc vaø coâng ngheä trong ñieàu kieän xaõ hoäi xaõ hoäi chuû nghóa. Söï khaùc nhau cô baûn veà ñoái töôïng nghieân cöùu giöõa thö vieän hoïc tö saûn vaø thö vieän hoïc xaõ hoäi chuû nghóa, vai troø xaõ hoäi cuûa thö vieän, muïc ñích cuûa vieäc ñoïc saùch vaø höôùng daãn 38 Taïp chí “Thö vieän” 1962, soá 8, tr.8
45 PGS. TS. PHAN VAÊN THS. NGUYEÃN HUY CHÖÔNG ñoïc. Xuaát phaùt töø quan ñieåm ñoái laäp naøy, thö vieän hoïc tö saûn khoâng thöøa nhaän vai troø giaùo duïc cuûa thö vieän trong xaõ hoäi coù cheá ñoä chính trò khaùc nhau. Thö vieän hoïc bao goàm caùc phaàn chính sau ñaây: 1/ Thö vieän hoïc ñaïi cöông: Thö vieän daïi cöông nghieân cöùu vai troø cuûa thö vieän trong heä thoáng caùc cô quan vaên hoùa, giaùo duïc, khoa hoïc vaø saûn xuaát. Nghieân cöùu nhöõng nguyeân lyù toå chöùc söï nghieäp thö vieän, nhöõng nguyeân taéc xaây döïng heä thoáng, maïng löôùi thö vieän, phaân ñònh caùc loaïi hình thö vieän. Toå chöùc thö vieän phuïc vuï coù phaân bieät cho töøng nhoùm daân cö khaùc nhau. Nghieân cöùu chính saùch, phöông höôùng, phaùt trieån thö vieän vaø caùc hình thöùc, phöông phaùp chæ ñaïo, laõnh ñaïo söï nghieäp thö vieän. 2/ Kho saùch thö vieän: Laø moät boä phaän caáu thaønh cuûa thö vieän hoïc. Phaàn naøy nghieân cöùu saâu veà nhöõng nguoàn tin tö lieäu, caùc nguyeân taéc boå sung kho saùch nhö: tính khoa hoïc, tính keá hoaïch, tính hôïp lyù, tính hieän ñaïi vaø caäp nhaät cuûa coâng taùc boå sung voán tö lieäu; Caùc hình thöùc boå sung: boå sung khôûi ñaàu, boå sung hieän taïi, boå sung hoaøn bò. Nghieân cöùu heä thoáng cung caáp saùch baùo cho thö vieän: cô quan phaùt haønh, cheá ñoä noäp löu chieåu vaên hoùa phaåm, trao ñoåi saùch giöõa caùc thö vieän trong nöôùc vaø quoác teá...; Nghieân cöùu toå chöùc caùc loaïi hình kho saùch: kho kheùp kín (Kho chính, kho phuï, kho taïp chí, baùo, kho taøi lieäu ñaëc bieät, kho löu), kho môû (kho töï choïn)...; Phöông phaùp saép xeáp kho saùch: theo phaân loaïi, theo trang khoå, theo ñaêng kyù caù bieät...Ñaêng kyù kho saùch goàm: Ñaêng kyù caù bieät, ñaêng kyù toång quaùt; Toå chöùc baûo quaûn vaø kieåm keâ kho saùch cuûa thö vieän.
46 NHAÄP MOÂN KHOA HOÏC THÖ VIEÄN VAØ THOÂNG TIN 3/ Muïc luïc thö vieän: Muïc luïc thö vieän laø moät phaàn cuûa thö vieän hoïc. Phaàn naøy trình baøy caùch moâ taû vaø phaân loaïi caùc aán phaåm theo teân taùc giaû, teân saùch, phöông phaùp mieâu taû saùch coù nhieàu taäp, boä tuøng thö...Caùch moâ taû aán phaåm ñaëc bieät, moâ taû aán phaåm ñònh kyø...Trong thôøi ñaïi khoa hoïc kyõ thuaät vaø coâng ngheä phaùt trieån, ñeå hoøa nhaäp, trao ñoåi vaø giao löu vaên hoùa vôùi caùc nöôùc trong khu vöïc vaø theá giôùi, caàn thöïc hieän moâ taû theo theo tieâu chuaån quoác teá, goïi taét laø ISBD (International Standard Bliography Description). Phaân loaïi caùc aán phaåm coù trong kho thö vieän, tröôùc heát phaûi xaùc ñònh noäi dung cuûa quyeån saùch, xaùc ñònh coâng duïng cuûa saùch vaø vò trí cuûa noù trong baûng phaân loaïi, xaùc ñònh kyù hieäu phaân loaïi cuûa töøng quyeån saùch... Nghieân cöùu phöông phaùp caáu taïo muïc luïc, coù 3 loaïi muïc luïc cô baûn: - Muïc luïc chöõ caùi: trong ñoù caùc aán phaåm ñöôïc saép xeáp theo thöù töï baûng chöõ caùi hoï, ñeäm, teân taùc giaû hoaëc teân saùch (Neáu khoâng coù teân taùc giaû). - Muïc luïc phaân loaïi : trong ñoù caùc aán phaåm ñöôïc saép xeáp theo moân loaïi tri thöùc khoa hoïc: töï nhieân, xaõ hoäi, nhaân vaên vaø tö duy... - Muïc luïc chuû ñeà: ñoái vôùi caùc thö vieän khoa hoïc chuyeân ngaønh, thö vieän caùc tröôøng ñaïi hoïc, caùc vieän nghieân cöùu... ngoaøi 2 loaïi muïc luïc chöõ caùi vaø muïc luïc phaân loaïi, caàn xaây döïng muïc luïc chuû ñeà, trong ñoù caùc aán phaåm ñöôïc saép xeáp theo thöù töï vaàn chöõ caùi teân goïi caùc chuû ñeà maø cuoán saùch ñoù ñeà caäp ñeán. Hieän nay caùc nöôùc treân theá giôùi coi muïc luïc laø heä thoáng tìm tin mang tính chaát truyeàn thoáng, laø phöông tieän coù hieäu quaû ñeå tuyeân truyeàn, giôùi thieäu noäi dung kho saùch cuûa thö vieän, giuùp ñoäc giaû choïn ñöôïc saùch hay, saùch toát nhanh choùng ñuùng yeâu caàu. Maët khaùc thö vieän aùp duïng coâng ngheä môùi tin hoïc hoùa caùc loaïi hình muïc luïc ñoïc baèng maùy MARC (Marchine read catalogue).
47 PGS. TS. PHAN VAÊN THS. NGUYEÃN HUY CHÖÔNG 4/ Coâng taùc ñoäc giaû: Nghieân cöùu nhöõng nhieäm vuï, noäi dung vaø nguyeân taéc coâng taùc baïn ñoïc. Vai troø cuûa thö vieän trong vieäc töï hoïc goùp phaàn naâng cao daân trí. Nghieân cöùu höùng thuù vaø nhu caàu cuûa baïn ñoïc, höôùng daãn phöông phaùp ñoïc saùch. Toå chöùc heä thoáng phuïc vuï baïn ñoïc: Phöông phaùp coâng taùc vôùi töøng baïn ñoïc, phöông phaùp tuyeân truyeàn tröïc quan, tuyeân truyeàn mieäng, toå chöùc caùc loaïi phoøng ñoïc: Phoøng ñoïc toång hôïp, phoøng ñoïc chuyeân ngaønh, phoøng ñoïc taïp chí, phoøng ñoïc quyù hieám, phoøng ñoïc microcart, CD-Rom...Toå chöùc caùc loaïi phoøng möôïn, phoøng möôïn giöõa caùc thö vieän, chi nhaùnh thö vieän, thö vieän löu ñoäng, caùc traïm giao saùch...Caàn phaûi tieán haønh caûi tieán phöông phaùp tuyeân truyeàn, höôùng daãn vaø laõnh ñaïo ñoïc saùch theo töøng ngaønh khoa hoïc trong caùc lónh vöïc cuûa neàn kinh teá quoác daân, caùc ngaønh coâng ngheä muõi nhoïn nhö tin hoïc, ñieän töû, vaät lieäu môùi phuïc vuï cho coâng nghieäp hoùa hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc, phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi trong thôøi kyø ñoåi môùi. Tuyeân truyeàn, höôùng daãn ñoïc saùch vaên hoïc, ngheä thuaät, giaùo duïc, ñaïo ñöùc, tình caûm, xaây döïng con ngöôøi phaùt trieån toaøn dieän, chuù troïng höôùng daãn thieáu nhi ñoïc saùch ngöôøi toát vieäc toát, laøm theo 5 ñieàu Baùc Hoà daïy, thöïc hieän nhieäm vuï traêm naêm troàng ngöoøi. 5/ Toå chöùc vaø quaûn lyù thö vieän: Laø phaàn cô baûn cuûa thö vieän hoïc. Bao goàm: Toå chöùc lao ñoäng khoa hoïc trong thö vieän ñaïi chuùng vaø thö vieän khoa hoïc. Ñònh möùc tieâu chuaån lao ñoäng trong töøng loai hình thö vieän. Cô caáu thö vieän theo chöùc naêng phuø hôïp vôùi töøng loaïi hình thö vieän. Quaûn lyù thö vieän bao goàm quaûn lyù keá hoaïch coâng taùc: keá hoaïch daøi haïn, keá hoaïch naêm, haøng quyù, haøng thaùng... keá hoaïch caù nhaân, kieåm tra ñoân ñoác hoaøn thaønh keá hoaïch. Quaûn lyù nhaân söï coù nghóa laø quaûn lyù con ngöôøi, quaûn lyù ngheà nghieäp chuyeân moân ñeå coù keá hoaïch ñaøo taïo, boài döôõng naâng cao tay ngheà cho caùn boä, quaûn lyù trình ñoä chính trò, trình ñoä ngoaïi ngöõ vaø thaâm nieân, tình caûm, ñôøi soáng cuûa caùn boä ñeå coù chính
48 NHAÄP MOÂN KHOA HOÏC THÖ VIEÄN VAØ THOÂNG TIN saùch thích hôïp, ñoäng vieân tính naêng ñoäng, saùng taïo cuûa caùn boä ñeå khoâng ngöøng naâng cao naêng suaát lao ñoäng, chaát löôïng, hieäu quaû trong coâng taùc. Thoáng keâ, baùo caùo, ngaân saùch vaø haïch toaùn cuûa thö vieän. Quaûn lyù toaøn boä taøi saûn vaø thieát bò, truï sôû thö vieän, kho saùch, xaây döïng, boå sung trang thieát bò hieän ñaïi nhaèm töøng böôùc thöïc hieän cô giôùi hoùa vaø töï ñoäng hoùa quaù trình hoaït ñoäng cuûa thö vieän. 6/ Lòch söû söï nghieäp thö vieän: Nghieân cöùu quaù trình phaùt sinh, phaùt trieån söï nghieäp thö vieän. Nghieân cöùu noäi dung, hình thöùc, phöông phaùp vaø toå chöùc söû duïng saùch baùo mang tính chaát taäp theå xaõ hoäi trong caùc cheá ñoä xaõ hoäi khaùc nhau gaén lieàn vôùi cheá ñoä chính trò, kinh teá, vaên hoùa cuûa xaõ hoäi ñoù. Treân ñaây laø ñoái töôïng nghieân cöùu thö vieän hoïc. Chuùng ta caán tieáp tuïc tìm hieåu nguoàn goác lòch söû veà vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån thö vieän nhaèm muïc ñích xaây döïng cô sôû lyù luaän cuûa thö vieän hoïc nöôùc ta ngaøy caøng hoaøn thieän. II.1.3 Vaøi neùt veà lòch söû thö vieän Theo caùc nguoàn taøi lieäu söû hoïc vaø khaûo coå hoïc, thö vieän treân theá giôùi ñaõ xuaát hieän töø thôøi coå ñaïïi, khoaûng 2750 tröôùc coâng nguyeân, ñoù laø thö vieän cuûa nhaø vua Xa ra goân I, ôû thaønh phoá A ca dô39 Vaøo theá kyû VII (668 - 633) tröôùc coâng nguyeân, trong thö vieän cuûa nhaø vua AÙt xi ri taøng tröõ 20.000 cuoán saùch baèng ñaát seùt. Noäi dung kho saùch cuûa thö vieän raát phong phuù, goàm bieân nieân söû, nhöõng saùch khoa hoïc ñaõ ghi laïi nhieàu thaønh töïu cuûa ngöôøi Xu me, ngöôøi Va vi lon, ngöôøi AÙt xi ri; Nhöõng saùch vaên hoïc bao goàm truyeän coå tích, truyeän thaàn thoaïi, caùc baûn anh huøng ca; Nhöõng taùc phaåm thieân vaên hoïc; Nhöõng cuoán töø ñieån Xu me - Va vi lon; tuyeån taäp giaùo trình; Caùc baøi taäp ngöõ phaùp. Thö vieän coøn taøng tröõ nhieàu cuoán saùch quyù veà ngoân 39 E.I. Samurin.- Lòch söû phaân loaïi thö vieän thö muïc. T.1.-M.: 1955, tr.10