Giáo trình : Những vẫn đề cơ bản về chứng khoán phái sinh

Chia sẻ: Nguyen Lan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:142

Thêm vào BST

Báo xấu

460
lượt xem 201
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Các phái sinh phổ biến nhất là tương lai, quyền chọn, và hoán đổi nhưng cũng có thể bao gồm các tài sản khác có thể giao dịch như một cổ phiếu hay hàng hóa hoặc không thể giao dịch, các hạng mục như nhiệt độ ..

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình : Những vẫn đề cơ bản về chứng khoán phái sinh

Ch−¬ng I Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ chøng kho¸n, c«ng cô ph¸i sinh, chøng kho¸n ph¸i sinh vµ ®Þnh gi¸ c«ng cô ph¸i sinh. Trong ch−¬ng më ®Çu nµy chóng ta sÏ nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n nhÊt cña chøng kho¸n, c«ng cô ph¸i sinh, chøng kho¸n ph¸i sinh vµ nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n nhÊt trong viÖc ®Þnh gi¸ c«ng cô ph¸i sinh. Trong phÇn ®Þnh gi¸ ®Ò tµi sÏ nghiªn cøu hai m¶ng chÝnh ®ã lµ ®Þnh gi¸ gi¸ trÞ néi t¹i cña chøng kho¸n ph¸i sinh, còng nh− phÝ quyÒn chän. §Ò tµi còng sÏ giíi h¹n ph¹m vi nghiªn cøu cho ch−¬ng sau, v× kh¸i niÖm c«ng cô ph¸i sinh rÊt réng. Riªng trong ch−¬ng 1, phÇn lý luËn chóng ta sÏ nghiªn cøu ph¹m vi réng h¬n vµ víi phÇn lý thuyÕt nhiÒu h¬n . 1.1. Kh¸i niÖm vÒ chøng kho¸n, c«ng cô ph¸i sinh vµ chøng kho¸n ph¸i sinh 1.1.1. Chøng kho¸n: MÆc dÇu thÞ tr−êng chøng kho¸n chÝnh thøc ViÖt Nam ®· ®i vµo ho¹t ®éng ®−îc h¬n 4 n¨m, chóng ta ®· ®−îc ®µo t¹o, ®· ®−îc ®äc vµ nghiªn cøu rÊt nhiÒu vÒ chøng kho¸n vµ thÞ tr−êng chøng kho¸n , kÓ c¶ trong vµ ngoµi n−íc. Tuy vËy, c¸c ®Ò tµi NCKH còng ch−a cã ®Ò tµi nµo nghiªn cøu thÊu ®¸o kh¸i niÖm hÕt søc c¬ b¶n nµy trªn ph−¬ng diÖn khoa häc vµ theo t«i kh¸i niÖm chøng kho¸n vÉn ch−a ®−îc ai ®Þnh nghÜa chÝnh x¸c mét c¸ch khoa häc ë ViÖt Nam hiÖn nay. Bëi vËy, ngoµi phÇn chÝnh cña ®Ò tµi lµ ®Þnh gi¸ chøng kho¸n ph¸i sinh, ®Ò tµi nµy cßn cã mét môc tiªu nhá bªn c¹nh nã lµ t×m ®Þnh nghÜa mét c¸ch khoa häc cña kh¸i niÖm chøng kho¸n, c«ng cô ph¸i sinh, chøng kho¸n ph¸i sinh vµ ph©n biÖt chóng. §©y còng lµ ®iÒu kiÖn tiÒn ®Ò ban ®Çu quan träng ®Ó chóng ta tiÕn hµnh c¸c b−íc sau cña ®Ò tµi. Trong tõ ®iÓn Anh ViÖt trang 14991 cã ®Þnh nghÜa “ Security” nh− sau: “ dt. 1. Sù yªn æn, sù an toµn, sù an ninh 2. Tæ chøc b¶o vÖ, c¬ quan b¶o vÖ: ~ police: c«ng an b¶o vÖ; Security Council : Héi ®ång b¶o an (Liªn hiÖp quèc) 3. Sù b¶o ®¶m; vËt b¶o ®¶m: ~ for a debt sù b¶o ®¶m mét mãn nî; To lend money without ~ : cho vay kh«ng cã vËt b¶o ®¶m 4. (Snh) chøng kho¸n: The ~ market : ThÞ tr−êng chøng kho¸n.” §©y kh«ng ph¶i lµ ®Þnh nghÜa khoa häc nãi lªn b¶n 1 Nhµ xuÊt b¶n khoa häc x· héi n¨m 1975 11
chÊt cña chøng kho¸n, mµ chØ gi¶i thÝch theo ng«n ng÷ th«ng th−êng bªn ngoµi cña kh¸i niÖm chøng kho¸n. Trong tõ ®iÓn ®iÖn tö L¹c ViÖt còng ®Þnh nghÜa ch÷ Security nh− sau: 1. sù an toµn 2. Sù an ninh 3. sù ®¶m b¶o; vËt ®¶m b¶o; vËt thÕ chÊp 4. (sè nhiÒu) Tµi liÖu hoÆc giÊy chøng nhËn cho biÕt ai lµ së h÷u chñ cña cæ phiÕu, cæ phÇn, tr¸i kho¸n, chøng kho¸n.” §Þnh nghÜa nµy ®· phÇn nµo ®i vµo b¶n chÊt cña chøng kho¸n, nhÊt lµ thiÕu m¶ng chøng kho¸n ph¸i sinh. Trong nghÞ ®Þnh 144/2003/N§-CP cã ®Þnh nghÜa 2 : “1. Chøng kho¸n lµ chøng chØ hoÆc bót to¸n ghi sæ, x¸c nhËn c¸c quyÒn vµ lîi Ých hîp ph¸p cña ng−êi së h÷u chøng kho¸n ®èi víi tµi s¶n hoÆc vèn cu¶ tæ chøc ph¸t hµnh : 1. Cæ phiÕu 2. Tr¸i phiÕu 3. Chøng chØ quü ®Çu t− 4. C¸c chøng kho¸n kh¸c theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt.” Vµ sau ®ã lµ ®Þnh nghÜa hai chøng kho¸n ph¸i sinh : “2. Chøng quyÒn lµ lo¹i chøng kho¸n ®−îc ph¸t hµnh kÌm theo tr¸i phiÕu hoÆc cæ phiÕu −u ®·i, cho phÐp ng−êi n¾m gi÷ chøng kho¸n ®ã ®−îc quyÒn mua mét khèi l−îng cæ phiÕu phæ th«ng nhÊt ®Þnh theo møc gi¸ ®· ®−îc x¸c ®Þnh tr−íc trong thêi kú nhÊt ®Þnh. 3. QuyÒn mua cæ phÇn lµ lo¹i chøng kho¸n ghi nhËn quyÒn dµnh cho c¸c cæ ®«ng hiÖn t¹i cña mét c«ng ty cæ phÇn ®−îc mua tr−íc mét sè l−îng cæ phÇn trong ®ît ph¸t hµnh cæ phiÕu phæ th«ng míi t−¬ng øng víi tû lÖ cæ phÇn hiÖn cã cña hä trong c«ng ty.” §Þnh nghÜa trªn lµ ®Þnh nghÜa d¹ng th«, ®Þnh nghÜa quyÒn mua cæ phÇn (right) cña NghÞ ®Þnh 144 thiÕu yÕu tè ®Æc tr−ng vÒ gi¸ ®ã lµ gi¸ nµy thÊp h¬n gi¸ thÞ tr−êng hiÖn t¹i cña cæ phiÕu. Môc tiªu ®−a ra c¸c kh¸i niÖm nµy lµ chØ nh»m gióp chóng ta hiÓu kh¸i niÖm trong NghÞ ®Þnh vµ chØ bao gåm nh÷ng chøng kho¸n ®iÒu chØnh b»ng ph¸p luËt, cßn c¸c chøng kho¸n kh¸c th× kh«ng, vÝ dô chøng nhËn së h÷u ë mét c«ng ty trong m« h×nh c«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n ch¼ng h¹n. Râ rµng ®©y lµ mét chøng kho¸n vÒ vèn chñ së h÷u. Bªn c¹nh ®ã ®Þnh nghÜa trªn còng còng ch−a lµm râ b¶n th©n cæ phiÕu lµ g×? tr¸i phiÕu lµ g×? chøng chØ quü ®Çu t− lµ g× ? vµ ch−a ®Þnh nghÜa theo b¶n chÊt mét c¸ch khoa häc mµ chØ liÖt kª c¸c lo¹i chøng kho¸n ®Ó ng−êi ®äc dÔ hiÓu. §Æc biÖt lµ kh¸i niÖm c¸c chøng kho¸n kh¸c theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt : Ph¸p luËt nµo quy ®Þnh, chøng kho¸n g× còng ch−a râ. V× vËy ®©y còng kh«ng ph¶i lµ ®Þnh nghÜa khoa häc vµ ®Çy ®ñ cña chøng kho¸n. Trong gi¸o tr×nh “ Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ chøng kho¸n vµ thÞ tr−êng chøng kho¸n “3 cña ñy ban Chøng kho¸n Nhµ n−íc vµ ®Æc biÖt trong ch−¬ng 2 Kho¶n 1 ®iÒu 3 3 Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia. Hµ néi n¨m 2002 12
Chøng kho¸n còng ®−îc ®Þnh nghÜa kh«ng thùc sù khoa häc ngay tõ ®Çu : “ Chøng kho¸n lµ hµng hãa cña thÞ tr−êng chøng kho¸n . §ã lµ nh÷ng tµi s¶n tµi chÝnh v× nã mang l¹i thu nhËp vµ khi cÇn ng−êi së h÷u nã cã thÓ b¸n nã ®Ó thu tiÒn vÒ . ….Nãi chung ng−êi ta ph©n chia chøng kho¸n thµnh 4 nhãm chÝnh lµ cæ phiÕu, tr¸i phiÕu, c¸c c«ng cô chuyÓn ®æi vµ c¸c c«ng cô ph¸i sinh” ( Tµi liÖu ®· dÉn trang 72). §Þnh nghÜa nµy còng ch−a nãi lªn b¶n chÊt gèc cña chøng kho¸n, mµ chØ ®i quan s¸t phÇn “ngän” cña vÊn ®Ò. Môc tiªu khi ®−a ra kh¸i niÖm nµy chØ ®Ó gióp ng−êi tham gia thÞ tr−êng hiÓu kh¸i niÖm chøng kho¸n vµ lîi Ých cña hä khi tham gia thÞ tr−êng vµ còng kh«ng ph¶i lµ ®Þnh nghÜa khoa häc cña chøng kho¸n. Trong ®inh nghÜa trªn nhiÒu khi ch−a chÝnh x¸c v× trong thÞ tr−êng l−u th«ng kÐm, hoÆc chøng kho¸n kÐm gi¸ trÞ, thËm chÝ gi¸ trÞ ©m th× ng−êi së h÷u nã kh«ng thÓ b¸n nã ®Ó thu tiÒn vÒ nh− trong ®Þnh nghÜa vµ trong tr−êng hîp nµy kh«ng cã nghÜa lµ nã kh«ng ph¶i chøng kho¸n. Trong cuèn tõ ®iÓn tµi chÝnh vµ ®Çu t− cña John Downes vµ Jordan Elliot Goodman4 cã ®Þnh nghÜa : “ Security : - Finance : collateral offered by a debtor to a lender to secure a loan called collateral security. For instance, the security behind the mortgage loan is real estate being purchused with the process of loan. If the debt is not paid, the lender may seize the security and resell it – Personal security : refers to one person or firm’s guarantee of another’s primary obligation.- Investment: instrument that signifies an ownership position in a corporation (a stock), creditor with a corporation or governmental body (a bond), or right to ownership such us those represented by an option, subscription right and subscription warrant “. §Þnh nghÜa sau cña §Æng Quang Gia ®· dÞch tõ tõ ®iÓn ®· nªu trªn : Trong cuèn “ Tõ ®iÓn thÞ tr−êng chøng kho¸n “ cña t¸c gi¶ nµy5 cã ®Þnh nghÜa Security nh− sau : “ Tµi ch¸nh : vËt thÕ chÊp do ng−êi nî giao cho ng−êi cho vay ®Ó ®¶m b¶o sè nî, nã ®−îc gäi lµ thÕ chÊp ®¶m b¶o Collateral Security. ThÝ dô, vËt b¶o ®¶m cho tiÒn vay cã thÕ chÊp lµ bÊt ®éng s¶n ®ang ®−îc mua b»ng tiÒn vay. NÕu kh«ng tr¶ ®−îc nî , ng−êi cho vay cã thÓ gi÷ bÊt ®éng s¶n b¶o ®¶m ®ã vµ b¸n ®i.C¸ nh©n ®¶m b¶o (personal security) ¸m chØ mét ng−êi hay mét c«ng ty ®¶m b¶o cho sè nî cam kÕt ®Çu tiªn cña mét ng−êi kh¸c. §Çu t−: c«ng cô cho biÕt cã mét vÞ thÕ së h÷u trong c«ng ty (chøng kho¸n), mét chñ nî cã liªn hÖ víi mét c«ng ty hay mét bé phÇn nhµ n−íc (tr¸i phiÕu), hay cã quyÒn vÒ së h÷u trong c¸c c«ng cô tiªu biÓu b»ng hîp ®ång Option, quyÒn ®¨ng ký mua, chøng chØ ®Æc quyÒn chøng chØ mua” Trong ®Þnh nghÜa trªn ®· ®Õn gÇn h¬n víi b¶n chÊt cña chøng kho¸n. Nã ®· nãi ®Õn chøng chØ, c«ng cô b¶o ®¶m quyÒn cña ng−êi së h÷u vµ cã ghi nghÜa vô cña ng−êi ph¸t hµnh chøng chØ ®ã ®èi víi ng−êi së h÷u nã. Theo t«i ®©y lµ ®Þnh nghÜa tèt nhÊt vÒ chøng kho¸n. 4 Dictionary of Finance and Investment Terms – USA- 1995 p. 518-519 5 Nhµ xuÊt b¶n Thèng kª - 1998 trang 927 13
Qua nghiªn cøu c¸c tµi liÖu trªn, t¸c gi¶ cña ®Ò tµi nµy c¶m thÊy nh÷ng ®Æc ®iÓm mµ mét chøng kho¸n cÇn ph¶i cã lµ : - Lµ mét chøng chØ, c«ng cô tµi chÝnh - §¶m b¶o (security) cho ng−êi së h÷u nã cã quyÒn g× ®ã ®èi víi ng−êi ph¸t hµnh ( kh«ng nhÊt thiÕt lµ tæ chøc nh− NghÞ ®Þnh 144). - Cã hai lo¹i chøng kho¸n quan träng nhÊt lµ chøng kho¸n vèn (cæ phiÕu) vµ chøng kho¸n nî ( tr¸i phiÕu) KÕt hîp nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã víi nh÷ng ®Æc ®iÓm cña c¸c c«ng cô bót to¸n, l−u ký hiÖn ®¹i ®Ò tµi nµy ®−a ra mét ®Þnh nghÜa khoa häc h¬n vÒ chøng kho¸n nh− sau : §Þnh nghÜa ®Çy ®ñ cña chøng kho¸n : Chøng kho¸n lµ chøng chØ vËt chÊt, bót to¸n ghi sæ hoÆc bót to¸n ®iÖn tö, lµ c«ng cô tµi chÝnh chøng nhËn quyÒn së h÷u hîp ph¸p, quyÒn chñ nî hoÆc c¸c quyÒn hîp ph¸p kh¸c nh− quyÒn mua, quyÒn b¸n trong hîp ®ång t−¬ng lai, hîp ®ång quyÒn chän …vv cña ng−êi së h÷u nã ®èi víi ng−êi ph¸t hµnh. §Þnh nghÜa nµy ®i vµo b¶n chÊt cña chøng kho¸n h¬n. Chøng kho¸n ®−îc hiÓu nh− mét vËt ®¶m b¶o (security) quyÒn cña ng−êi së h÷u nã ®èi víi ®¬n vÞ ph¸t hµnh. Ng−êi ph¸t hµnh ë ®©y cã thÓ lµ ph¸p nh©n, tæ chøc vµ còng cã thÓ lµ c¸ nh©n. Theo ®Þnh nghÜa trªn ®©y, chóng ta cã thÓ liÖt kª c¸c lo¹i chøng kho¸n nh− sau - Chøng kho¸n vèn së h÷u nh− cæ phiÕu cña c«ng ty cæ phÇn, chøng chØ gãp vèn vµo quü ®Çu t−, vµo c«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n nhiÒu thµnh viªn, vèn gãp chung vµo c¸c vô liªn doanh, vÝ dô vèn gãp ®Ó më mét cöa hµng (ch−a ph¶i lµ c«ng ty) …. vv…..Chøng kho¸n vèn së h÷u theo ®Þnh nghÜa nµy cßn bao gåm c¶ di chóc cña ng−êi cha cho c¸c con, hay giÊy chøng nhËn biÕu tÆng sau khi mÊt, hoÆc hîp ®ång ch¨m sãc ng−êi giµ ®Ó h−ëng gia s¶n cßn hiÖu lùc sau khi ng−êi ®−îc ch¨m sãc ®· qua ®êi. §¬n vÞ “ ph¸t hµnh” trong tr−êng hîp sau trªn ®©y lµ ng−êi viÕt di chóc, ng−êi biÕu, tÆng, hay ng−êi ký hîp ®ång ch¨m sãc tuæi giµ. Nguêi së h÷u c¸c chøng chØ ®· kÓ cã quyÒn së h÷u tµi t¶n cña ng−êi “ph¸t hµnh”. Nãi chung ®©y lµ c¸c chøng chØ, c«ng cô c«ng nhËn quyÒn së h÷u cña ng−êi cã nã ®èi víi ng−êi ph¸t hµnh. - Chøng kho¸n vèn vay nh− c¸c lo¹i tr¸i phiÕu ( tr¸i phiÕu chÝnh phñ, tr¸i phiªó c«ng ty, tr¸i phiÕu c«ng tr×nh). Chøng kho¸n vèn vay cßn bao gåm c¶ nh÷ng chøng chØ vay kh¸c nh− sæ tiÕt kiÖm, giÊy b¸o sè d− tµi kho¶n vµ ngay c¶ thÎ tÝn dông còng lµ chøng chØ vËt chÊt chøng nhËn quyÒn rót tiÒn (®ßi nî) cña ng−êi së h÷u ®èi víi ®¬n vÞ ph¸t hµnh lµ ng©n hµng. Tuy nhiªn trong lÜnh vùc thÎ tÝn dông cßn cã thÓ cã hîp ®ång ng−êi cã thÎ cã thÓ tiªu vµo tiÒn cña ng©n hµng khi sè d− Ýt h¬n nhu cÇu chi. Trong tr−êng hîp nµy 14
ng−êi së h÷u chøng kho¸n (thÎ) cã vèn vay ©m (< 0) vµ t×nh thÕ ®¶o ng−îc. Ngoµi ra trong x· héi cßn rÊt nhiÒu lo¹i chøng chØ vay, cho vay kh¸c vµ chóng ®Òu lµ chøng kho¸n nî. VÝ dô t«i th−êng xuyªn ¨n ë mét nhµ hµng vµ ¨n xong l¹i ký nî vµo mét trang cña quyÓn sæ cña nhµ ¨n, th× trang sæ ®ã còng lµ chøng kho¸n nî. ThÞ tr−êng mua b¸n nî hiÖn nay ®ang ®−îc chó ý ph¸t triÓn ë n−íc ta vµ theo nh− lý luËn trªn ®©y th× thÞ tr−êng nµy lµ mét bé phËn cña thÞ tr−êng chøng kho¸n. Theo ®Þnh nghÜa nªu trªn tÝn phiÕu kho b¹c ng¾n h¹n còng lµ tr¸i phiÕu, lµ chøng kho¸n v× nã héi ®ñ c¸c tiªu chuÈn cña mét chøng kho¸n theo ®Þnh nghÜa trªn ®©y. Nh×n chung ®©y lµ chøng chØ, c«ng cô chøng nhËn ng−êi “ ph¸t hµnh” cã nghÜa vô nî ®èi víi ng−êi së h÷u nã. - Chøng kho¸n kh¸c nh− : + QuyÒn mua cæ phiÕu (right): QuyÒn ®−îc mua cæ phiÕu th−êng cña mét c«ng ty trong mét ®ît ph¸t hµnh cæ phiÕu míi. QuyÒn nµy ph¸t hµnh cho nh÷ng cæ ®«ng hiÖn h÷u theo tû lÖ vèn cæ phÇn cña hä trong c«ng ty vµ thêi gian thùc hiÖn quyÒn th−êng ng¾n (th«ng th−êng tèi ®a lµ 3 th¸ng). GÝa b¸n cæ phiÕu míi theo quyÒn thÊp h¬n gi¸ thÞ tr−êng hiÖn t¹i cña nã. VÝ dô võa qua c«ng ty Haphaco ®· ph¸t hµnh thªm 1 triÖu cæ phiÕu, ng−êi së h÷u 1 cæ phiÕu cò cã mét quyÒn mua mét cæ phiÕu míi vµ thêi gian thùc hiÖn quyÒn nµy trong 3 th¸ng. Gi¸ mua cæ phiÕu míi theo quyÒn lµ 32 000® trong khi ®ã gi¸ thÞ tr−êng cña cæ phiÕu nµy lóc ph¸t hµnh quyÒn lµ kho¶ng 50 000® + Chøng quyÒn ( warrant) lµ lo¹i chøng kho¸n th−êng ®−îc ph¸t hµnh kÌm theo tr¸i phiÕu hoÆc cæ phiÕu −u ®·i, cho phÐp ng−êi n¾m gi÷ chøng quyÒn ®ã ®−îc quyÒn mua mét khèi l−îng cæ phiÕu phæ th«ng nhÊt ®Þnh theo møc gi¸ ®· ®−îc x¸c ®Þnh tr−íc trong thêi kú nhÊt ®Þnh. Thêi kú ®ã th−êng t−¬ng ®èi dµi cã khi lµ mét n¨m, cã khi vµi n¨m, d¨m n¨m ( nh−ng th−êng lín h¬n 3 th¸ng). Møc gi¸ x¸c ®Þnh th−êng cao h¬n gi¸ hiÖn t¹i cña cæ phiÕu ®ã. + QuyÒn chän : (option) Chóng ta ph©n biÖt quyÒn chän mua vµ quyÒn chän b¸n. Lµ tho¶ thuËn ®Ó ng−êi cã quyÒn ®−îc tù do lùa chän mua (b¸n) mét lo¹i hµng ho¸ ( chøng kho¸n) trong mét thêi kú trong t−¬ng lai ®Þnh tr−íc víi mét sè l−îng quy ®Þnh vµ theo gi¸ tho¶ thuËn tr−íc . Theo nghÜa nµy th× right vµ warrant ®Òu lµ quyÒn chän. + Hîp ®ång t−¬ng lai ( futures) lµ hîp ®ång ký tho¶ thuËn tr−íc vÒ viÖc mua b¸n mét lo¹i hµng ho¸ (chøng kho¸n) trong t−¬ng lai víi sè l−îng vµ gi¸ c¶ ®−îc quy ®Þnh khi ký hîp ®ång. Hîp ®ång t−¬ng lai th−êng ®−îc chuÈn hãa vµ giao dÞch s«i ®éng ë c¸c thÞ tr−êng chøng kho¸n. C¸c lo¹i chøng kho¸n kÓ trªn sÏ ®−îc nghiªn cøu kü trong c¸c phÇn sau. Nh−ng chóng ta còng cÇn nãi thªm r»ng cßn nhiÒu “chøng kho¸n” kh¸c theo kh¸i niÖm chøng kho¸n mµ ®Ò tµi nµy ®Ò xuÊt. Vi dô – VÐ xæ sè còng cã thÓ ®−îc coi lµ chøng kho¸n v× nã lµ chøng chØ vËt chÊt chøng nhËn quyÒn cña ng−êi së h÷u nã cã quyÒn dïng nã ®Ó lÜnh th−ëng tõ ®¬n vÞ ph¸t hµnh khi tróng sè. T−¬ng tù mét n¾p chai bia b¸o tróng th−ëng « t« BMW còng lµ mét chøng 15
kho¸n v× nã còng lµ chøng chØ vËt chÊt chøng nhËn quyÒn cña ng−êi cã nã ®èi víi h·ng bia Tiger (®¬n vÞ ph¸t hµnh). Nh×n chung lµ c«ng cô, chøng chØ c«ng nhËn mét quyÒn g× cña ng−êi së h÷u nã ®èi víi ng−êi ph¸t hµnh ®Òu lµ chøng kho¸n theo ®Þnh nghÜa mµ chóng ta ®· nªu ra. Nh− vËy kh¸i niÖm chøng kho¸n theo ®Þnh nghÜa trªn t−¬ng ®èi réng so víi c¸ch hiÓu hiÖn nay. NÕu vËy, thÞ tr−êng chøng kho¸n còng ®−îc hiÓu réng h¬n vµ nã lµ thÞ tr−êng cña tÊt c¶ chøng kho¸n nh− ®· liÖt kª trªn ®©y. VÝ dô thÞ tr−êng vÐ xæ sè còng thuéc ph¹m trï thÞ tr−êng chøng kho¸n, v× vÐ xæ sè còng lµ chøng kho¸n, thÞ tr−êng nµy chØ cã thÞ tr−êng s¬ cÊp lµ chÝnh, thÞ tr−êng thø cÊp còng cã, (vÝ dô ng−êi ta s¨n lïng mua vÐ tróng th−ëng ®Ó hîp thøc ho¸ thu nhËp bÊt chÝnh) nh−ng kh«ng ®¸ng kÓ. ThÞ tr−êng tÝn phiÕu kho b¹c ng¾n h¹n còng t−¬ng tù lµ thÞ tr−êng chøng kho¸n, v× tÝn phiÕu kho b¹c còng lµ chøng kho¸n. ThÞ tr−êng chøng kho¸n mµ chóng ta th−êng hiÓu chØ lµ mét m¶ng trong tæng thÓ thÞ tr−êng chøng kho¸n theo ®Þnh nghÜa trªn ®©y. §ã lµ thÞ tr−êng chøng kho¸n cña c¸c c«ng cô tµi chÝnh cã thêi h¹n trªn mét n¨m hoÆc thÞ tr−êng chøng kho¸n tËp trung. Trªn ®©y lµ ®Þnh nghÜa ®Çy ®ñ cña chøng kho¸n. Nh÷ng chøng kho¸n cã thêi h¹n ng¾n h¬n 1 n¨m (nh− tÝn phiÕu kho b¹c) th−êng ®−îc giao dÞch trªn thÞ tr−êng tiÒn tÖ. Nh÷ng chøng kho¸n kh«ng chuÈn ho¸, nh− chøng chØ c«ng nhËn tiÒn gãp vµo c«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n (cã thÓ gäi lµ c«ng cô chøng kho¸n)…th× kh«ng thÓ giao dÞch trªn thÞ tr−êng chøng kho¸n tËp trung. Bëi vËy chóng ta cã thÓ ®−a ra mét ®Þnh nghÜa hÑp, dÔ hiÓu vÒ chøng kho¸n nh− tinh thÇn NghÞ ®Þnh 144 : §Þnh nghÜa ®¬n gi¶n vÒ chøng kho¸n: Chøng kho¸n lµ chøng chØ vËt chÊt, bót to¸n ghi sæ, hoÆc bót to¸n ®iÖn tö x¸c nhËn c¸c quyÒn vµ lîi Ých hîp ph¸p cña ng−êi së h÷u chóng ®èi víi tµi s¶n hoÆc vèn cu¶ tæ chøc ph¸t hµnh, bao gåm : • Cæ phiÕu • Tr¸i phiÕu • Chøng chØ quü ®Çu t− • Chøng kho¸n ph¸i sinh, nh− Chøng quyÒn, QuyÒn mua cæ phÇn, Hîp ®ång quyÒn chän, Hîp ®ång t−¬ng lai…vv Nh×n chung chøng kho¸n cã thêi h¹n dµi h¬n 1 n¨m vµ cã thÓ giao dÞch ®−îc t¹i c¸c Së giao dÞch tËp trung. 1.1.2. C«ng cô ph¸i sinh vµ chøng kho¸n ph¸i sinh. Trong tµi liÖu tham kh¶o (1) ®· nghiªn cøu kh¸ kü vÒ c¸c c«ng cô ph¸i sinh. Chóng ta hiÓu c«ng cô ph¸i sinh lµ c«ng cô xuÊt ph¸t tõ c«ng cô gèc nµo 16
®ã. Theo tæng kÕt cña tµi liÖu ®· dÉn th× c¸c c«ng cô ph¸i sinh cã thÓ ®−îc tæng kÕt trong b¶ng sau:6 BiÓu 1.1 : C¸c c«ng cô ph¸i sinh Tµi s¶n c¬ Hîp QuyÒn Hîp Hîp ®ång S¶n phÈm së ®ång chän ®ång kú h¹n tæng hîp (Underlying t−¬ng lai (Option) ho¸n ®æi (Forward) (Synthetic Asset) (Futures) (Swaps) Product) TiÒn göi Hîp Mò, sµn Ho¸n ®æi Kú h¹n l·i QuyÒn chän (Deposit) ®ång vµ cæ l·i suÊt suÊt vÒ hîp ®ång t−¬ng lai (caps, t−¬ng lai l·i l·i suÊt floors, suÊt, hîp collars) ®ång ho¸n ®æi Tr¸i phiÕu Hîp QuyÒn QuyÒn chän ®ång chän tr¸i vÒ hîp ®ång t−¬ng lai phiÕu (tiÒn t−¬ng lai tr¸i tr¸i mÆt) phiÕu phiÕu Ngo¹i tÖ Hîp QuyÒn Ho¸n ®æi Kú h¹n QuyÒn chän ®ång chän tiÒn tiÒn tÖ trao ®æi vÒ hîp ®ång t−¬ng lai tÖ ngo¹i tÖ t−¬ng lai tiÒn tiÒn tÖ tÖ, hîp ®ång ho¸n ®æi tiÒn tÖ Vèn, cæ Hîp QuyÒn Ho¸n ®æi QuyÒn chän phiÕu ®ång chän vèn vèn vÒ hîp ®ång t−¬ng lai t−¬ng lai chØ chØ sè sè vèn, hîp vèn; Hîp ®ång t−¬ng lai ®ång mua b¸n cæ t−¬ng lai phiÕu vÒ cæ phiÕu kh¸c7 Hµng ho¸ Hîp Ho¸n ®æi QuyÒn chän ®ång hµng ho¸ vÒ hîp ®ång t−¬ng lai t−¬ng lai hµng hµng ho¸ ho¸ 6 Tµi liÖu (1) trang 4,5 7 PhÇn ch÷ nghiªng lµ phÇn ®−a thªm cña ®Ò tµi nµy. 17
Nh− vËy, kh¸i niÖm c«ng cô ph¸i sinh kh¸ réng bao gåm c¶ c«ng cô ph¸i sinh tõ nh÷ng tµi s¶n kh«ng ph¶i lµ chøng kho¸n vµ chøng kho¸n. Nhê ph¸i sinh chóng míi trë thµnh lo¹i chøng kho¸n ®Æc biÖt. Theo nghÜa réng, theo ®Þnh nghÜa chøng kho¸n ta ®· cã ë phÇn tr−íc th× tÊt c¶ c«ng cô ph¸i sinh ®Òu lµ chøng kho¸n vµ lµ chøng kho¸n ph¸i sinh. Bëi v× th«ng th−êng chóng lµ chøng chØ vËt chÊt, bót to¸n ghi sæ vµ hiÖn nay cã thÓ lµ bót to¸n ®iÖn tö (khi hîp ®ång cã thÓ ký nhê ph−¬ng tiÖn ®iÖn tö ) ®¶m b¶o cho ng−êi së h÷u nã cã quyÒn g× ®ã ®èi víi ng−êi ph¸t hµnh. Trong tµi liÖu ®· dÉn (1) 8 ®· cã ®Þnh nghÜa vÒ chøng kho¸n ph¸i sinh: “Chøng kho¸n ph¸i sinh lµ mét lo¹i c«ng cô tµi chÝnh mµ gi¸ trÞ cña nã phô thuéc vµo gi¸ trÞ cña mét thø kh¸c, c¬ së vµ dÔ thay ®æi.” “Chøng kho¸n ph¸i sinh, b¶n th©n nã kh«ng cã gi¸ trÞ néi t¹i , mµ gi¸ trÞ cña nã b¾t nguån tõ gi¸ trÞ cña mét c«ng cô kh¸c. Gi¸ trÞ cña nã thay ®æi cïng víi sù thay ®æi gi¸ cña c«ng cô c¬ së.” §Þnh nghÜa nµy lµ mét ®Þnh nghÜa mang tÝnh khoa häc h¬n vÒ chøng kho¸n ph¸i sinh cã thÓ chÊp nhËn ®−îc. Tuy vËy, yÕu tè “ dÔ thay ®æi” ch−a thËt chÝnh x¸c v× nÕu gi¸ trÞ chøng kho¸n gèc (vÝ dô tr¸i phiÕu) khã thay ®æi th× gi¸ trÞ chøng kho¸n ph¸i sinh còng “ khã thay ®æi” chø kh«ng lu«n lu«n “ dÔ thay ®æi”. Trong cuèn tõ ®iÓn tµi chÝnh vµ ®Çu t− cña John Downes vµ Jordan Elliot Goodman9 cã ®Þnh nghÜa c«ng cô ph¸i sinh : “ Derivative short for devirative instrument, a contract whose value is based on the performance of an underlying financial asset, index, or other investment. For example an ordinary option is a devirative because it’s value changes in relation in the performance of an underlying stock. A more complex example would be an option on a futures contract, where the option vulue varies with the value with the futures contract which, in turn, varies with the value of an underlying commodity or security. Derivatives are available based on the performance of assets, interest rates, currency exchanges rates, and various domestic and foreign indexes. Derivatives afford leverage and, when used properly by knowledgeable investors, can inhance returns, and be useful in hedging portfolios. they gained notoriety in the late ‘80s, however, because of problems involved in program trading, and in the ‘90s, when the mutual funds, municipalities, corporations, and leading banks suffered large losses because unexpected movements in interest rates adversely affected the value of derivatives “. Trong ®Þnh nghÜa nµy c«ng cô ph¸i sinh ®−îc ®Þnh nghÜa lµ mét hîp ®ång vµ gi¸ trÞ cña nã phô thuéc vµo tµi s¶n c¬ së. Tµi s¶n c¬ së cã thÓ lµ tµi s¶n, l·i suÊt, tû gi¸ hèi ®o¸i, c¸c chØ sè . Trong cuèn Tõ ®iÓn ThÞ tr−êng chøng kho¸n cña §Æng Quang Gia10 cã ®Þnh nghÜa “ devirative instrument : C«ng cô ph¸i sinh . C«ng cô tµi chÝnh cã 8 Tµi liÖu (1) trang 3 9 Dictionary of Finance and Investment Terms – USA- 1995 p. 136 10 Nhµ xuÊt b¶n thèng kª- 1996 trang 307 18
gi¸ trÞ dùa trªn chøng kho¸n kh¸c. VÝ dô mét hîp ®ång Option lµ mét c«ng cô ph¸i sinh v× gi¸ trÞ cña nã b¾t nguån tõ mét chøng kho¸n c¬ së , chØ sè chøng kho¸n hay hîp ®ång futures” . §Þnh nghÜa nµy coi c«ng cô ph¸i sinh chØ b¾t nguån tõ chøng kho¸n. Trong gi¸o tr×nh ®µo t¹o cña Häc viÖn chøng kho¸n óc vÒ c«ng cô ph¸i sinh cã ®Þnh nghÜa sau11: “ A derivatives is a date specific contract to buy or sell an underlying physical asset ( such us wheat or wool) or , more typically, a finacial instrument (such as an index or stock). The contract ( whether it’s a forward, futures or option contract) is derived from underlying asset and therefore would not exist without it. ( There are some exceptions to this where there is no underlying asset or finacial instrument such us weather derivaties )”. Trong ®Þnh nghÜa nµy c«ng cô ph¸i sinh ( ®−îc coi lµ chøng kho¸n ph¸i sinh trong ®Ò tµi nµy) ®−îc ®Þnh nghÜa lµ mét hîp ®ång mua b¸n mét hµng ho¸ cô thÓ hay c«ng cô tµi chÝnh cã x¸c ®Þnh thêi gian thùc hiÖn. Nh− vËy, tµi s¶n c¬ së cã thÓ lµ chøng kho¸n gèc (cæ phiÕu, tr¸i phiÕu, chøng kho¸n kh¸c ) hoÆc còng cã thÓ kh«ng ph¶i chøng kho¸n, mµ lµ hµng ho¸ hoÆc ngay c¶ nh÷ng sù kiÖn ngÉu nhiªn kh«ng cã gi¸ trÞ g× c¶, nh− thêi tiÕt ch¼ng h¹n. VÝ dô nh− ng−êi ta cã thÓ ký hîp ®ång t−¬ng lai mua, b¸n g¹o theo thêi tiÕt “m−a thuËn giã hoµ” ch¼ng h¹n : NÕu thêi tiÕt kh«ng thuËn lîi “ M−a kh«ng thuËn, giã kh«ng hoµ” ë Phillipin, th× ViÖt nam sÏ b¸n cho Phillipin 1 tr. tÊn g¹o vµo th¸ng 7…vv. §iÒu kiÖn ë ®©y lµ “ m−a thuËn giã hoµ” kh«ng cã gi¸ trÞ g× c¶. Qua nghiªn cøu mét sè tÝnh chÊt, b¶n chÊt, ®Þnh nghÜa, kh¸i niÖm vÒ chøng kho¸n, c«ng cô ph¸i sinh vµ chøng kho¸n ph¸i sinh nh− trªn, chóng ta cã thÓ ®i ®Õn ®Þnh nghÜa chøng kho¸n ph¸i sinh víi nghÜa réng sau ®©y: §Þnh nghÜa theo nghÜa réng cña chøng kho¸n ph¸i sinh : Chøng kho¸n ph¸i sinh lµ mét lo¹i chøng kho¸n ®Æc biÖt xuÊt ph¸t tõ mét tµi s¶n, c«ng cô c¬ së vµ gi¸ trÞ cña nã phô thuéc vµo gi¸ trÞ, tr¹ng th¸i cña tµi s¶n, c«ng cô c¬ së ®ã. Trong ®Þnh nghÜa trªn chóng ta ®· kÕ thõa kÕt qu¶ nghiªn cøu vµ ®Þnh nghÜa, kh¸i niÖm chøng kho¸n trong phÇn tr−íc cña ®Ò tµi. Chøng kho¸n ph¸i sinh tr−íc tiªn ph¶i tho¶ m·n nh÷ng ®Æc ®iÓm cña chøng kho¸n (lµ chøng kho¸n) vµ mét sè ®Æc ®iÓm ®Æc thï cña chøng kho¸n ph¸i sinh. Mét vÝ dô nhá vÒ chøng kho¸n ph¸i sinh theo ®Þnh nghÜa nµy: VÝ dô 1 : Nh− trªn ta ®· lý luËn vÐ sè lµ mét lo¹i chøng kho¸n. Gi¶ sö t«i ký mét hîp ®ång mua l¹i vÐ tróng th−ëng cña mét ng−êi ch¬i xæ sè chuyªn nghiÖp víi gi¸ t¨ng 2%; 5%; 10% so víi møc tróng th−ëng cña c¸c lo¹i vÐ tróng th−ëng t−¬ng ®−¬ng d−íi 100 triÖu ®ång, trªn 100 triÖu ®ång vµ d−íi 500 triÖu 11 SIA- 5204- Fundamentals of derivatives – Sysney 2003 – p. PR-3 19
®ång, vµ trªn 500 triÖu ®ång . Hîp ®ång nµy thùc chÊt lµ hîp ®ång t−¬ng lai vµ lµ mét chøng kho¸n ph¸i sinh v× nã lµ chøng chØ vËt chÊt ®¶m b¶o cho t«i ®−îc mua vÐ tróng th−ëng cña ng−êi ch¬i xæ sè. Hîp ®ång nµy chØ cã gi¸ trÞ khi ng−êi ch¬i xæ sè cã vÐ ®óng sè, nÕu kh«ng ®óng th× hîp ®ång cña t«i kh«ng cã gi¸ trÞ. Tøc lµ gi¸ trÞ hîp ®ång phô thuéc vµo gi¸ trÞ vÐ sè tróng th−ëng cña ng−êi ch¬i xæ sè vµ ®©y lµ tµi s¶n c¬ së. Chóng ta cã thÓ hiÓu chøng kho¸n ph¸i sinh qua vÝ dô cã tÝnh chÊt so s¸nh t−¬ng tù sau: C©y ký sinh lµ mét sinh vËt ( hay mét lo¹i c©y) mµ nã lÊy n−íc, dinh d−ìng tõ mét c©y kh¸c gäi lµ c©y gèc ( c¬ së) vµ ®êi sèng cña nã phô thuéc vµo ®êi sèng cña c©y gèc ®ã. NÕu theo luång suy nghÜ nµy th× chøng kho¸n ph¸i sinh chØ cã thÓ lµ nh÷ng chøng kho¸n lÊy chøng kho¸n gèc ( cæ phiÕu, chøng chØ quü ®Çu t− vµ tr¸i phiÕu) lµm nÒn t¶ng. Nh− vËy sÏ bá qua mét m¶ng lín nh÷ng chøng kho¸n ph¸i sinh mµ gèc kh«ng ph¶i lµ chøng kho¸n nh− hîp ®ång t−¬ng lai, hîp ®ång quyÒn chän hµng hãa (gèc lµ hµng hãa), swaps... Theo kh¸i niÖm chøng kho¸n ph¸i sinh cña ®Ò tµi nµy th× kh¸i niÖm chøng kho¸n ph¸i sinh réng h¬n, “c©y gèc” ë ®©y kh«ng chØ lµ c©y mµ nã cã thÓ lµ nguån kh¸c nh− mãn ®Êt trªn mét gß ®¸ ch¼ng h¹n, miÔn lµ sinh ra mét lo¹i c©y cã mét sè ®Æc tÝnh riªng… Trong tiÕng Anh ng−êi ta còng cã hai tõ riªng biÖt: Derivative vµ devirative instrument, nh−ng hä cho hai lµ mét (Derivative short for devirative instrument) vµ kh«ng ph©n biÖt chøng kho¸n ph¸i sinh vµ c«ng cô ph¸i sinh. Theo quan ®iÓm cña ®Ò tµi nµy chóng ta nªn ph©n biÖt “ C«ng cô ph¸i sinh” vµ “ Chøng kho¸n ph¸i sinh”. “C«ng cô ph¸i sinh” bao gåm nghÜa réng h¬n bao gåm tÊt c¶ c¸c chøng kho¸n ph¸i sinh theo ®Þnh nghÜa trªn ®©y. Cßn “ chøng kho¸n ph¸i sinh” chØ nªn ®Þnh nghÜa cho mét bé phËn cña c¸c c«ng cô ph¸i sinh, c«ng cô ®−îc, hoÆc cã thÓ ®−îc giao dÞch t¹i thÞ tr−êng chøng kho¸n tËp trung. Theo quan niÖm nµy chóng ta sÏ ®−a ra ®Þnh nghÜa dÒ hiÓu h¬n, ®¬n gi¶n h¬n vÒ chøng kho¸n ph¸i sinh : §Þnh nghÜa ®¬n gi¶n vÒ chøng kho¸n ph¸i sinh: Chøng kho¸n ph¸i sinh lµ mét lo¹i chøng kho¸n ®Æc biÖt, bao gåm: - QuyÒn mua cæ phiÕu (right) - Chøng quyÒn (warrant) - Hîp ®ång t−¬ng lai (Futures) - Hîp ®ång quyÒn chän (Option) - Chøng kho¸n ph¸i sinh kh¸c C¸c chøng kho¸n nµy ®−îc hay cã thÓ ®−îc giao dÞch t¹i thÞ tr−êng chøng kho¸n tËp trung Thùc tÕ quyÒn mua cæ phiÕu vµ chøng quyÒn ®Òu lµ hîp ®ång quyÒn chän mua cæ phiÕu. ViÖc mua cæ phiÕu ë ®©y kh«ng b¾t buéc 20
1.2. Ph©n lo¹i vµ ®Æc ®iÓm cña chøng kho¸n ph¸i sinh Chóng ta hiÓu chøng kho¸n ph¸i sinh theo nh− ®Þnh nghÜa theo nghÜa hÑp trªn ®©y. Tr−íc tiªn nã ph¶i lµ chøng kho¸n vµ sau ®ã tháa m·n thªm c¸c ®iÒu kiÖn vÒ ®Æc tÝnh lµ xuÊt ph¸t tõ mét tµi s¶n c¬ së vµ gi¸ trÞ cña nã phô thuéc vµo gi¸ trÞ tµi s¶n c¬ së. Chøng kho¸n ph¸i sinh trong quan niÖm hÑp cña ®Ò tµi nµy lµ chØ nh÷ng c«ng cô ph¸i sinh ®−îc hoÆc cã thÓ ®−îc giao dÞch trªn thÞ tr−êng chøng kho¸n tËp trung. Sau ®©y chóng ta h·y xem xÐt mét sè chøng kho¸n ph¸i sinh ®iÓn h×nh nhÊt vµ ®ang ®−îc giao dÞch rÊt s«i ®éng trªn thÞ tr−êng chøng kho¸n cña c¸c n−íc trªn thÕ giíi, Nã còng cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn nhanh trong t−¬ng lai ë n−íc ta khi nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ tiÕn tr×nh héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ cña ta ®i vµo quü ®¹o ph¸t triÓn. - Hîp ®ång kú h¹n - Hîp ®ång t−¬ng lai (Futures) - Hîp ®ång quyÒn chän (Option) - QuyÒn mua cæ phiÕu (right) - Chøng quyÒn (warrant) - Mét sè chøng kho¸n ph¸i sinh kh¸c VÒ b¶n chÊt hîp ®ång kú h¹n vµ hîp ®ång t−¬ng lai rÊt gièng nhau. Cã thÓ nãi hîp ®ång kú h¹n lµ cha ®Î cña hîp ®ång t−¬ng lai, hîp ®ång kú h¹n lµ chøng kho¸n cã tr−íc vµ do mÆt h¹n chÕ cña nã nh− khã t×m ®èi t¸c trong viÖc ký hîp ®ång, rñi ro trong thanh to¸n, giao hµng, kh¶ n¨ng chuyÓn nh−îng…vv nªn hîp t−¬ng lai ®· ra ®êi vµ ph¸t triÓn. Hîp ®ång kú h¹n vµ hîp ®ång t−¬ng lai cã mét sè ®iÓm kh¸c nhau trong thao t¸c kü thuËt. Sau ®©y, chóng ta sÏ lµm râ b¶n chÊt vµ ®Æc ®iÓm cña tõng lo¹i chøng kho¸n ph¸i sinh kÓ trªn th«ng qua c¸c vÝ dô cô thÓ. §Ó dÔ hiÓu c¸c céng t¸c viªn cña ®Ò tµi ®· cè g¾ng lÊy c¸c vÝ dô ViÖt Nam ho¸ vµ tr×nh bµy theo c¸ch hiÓu cña riªng m×nh, kh«ng chØ dÞch thuËt, sao chÐp rËp khu«n, khã hiÓu. 1.2.1. Hîp ®ång kú h¹n (Forwards) Hîp ®ång kú h¹n (Forward) lµ hîp ®ång tho¶ thuËn tr−íc ®Ó mua hoÆc b¸n mét l−îng tµi s¶n, chøng kho¸n ( chøng kho¸n còng lµ mét lo¹i tµi s¶n) t¹i mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh trong t−¬ng lai víi mét møc gi¸ x¸c ®Þnh tr−íc. Hîp ®ång kú h¹n lµ mét lo¹i c«ng cô ph¸i sinh. Hîp ®ång kú h¹n Forward kh¸c víi lo¹i hîp ®ång giao ngay, khi hîp ®ång giao ngay lµ sù tho¶ thuËn mua hoÆc b¸n mét tµi s¶n vµo ngµy hiÖn t¹i. Trong tr−êng hîp hîp ®ång kú h¹n th× mét bªn ®èi t¸c sÏ ë vµo “vÞ thÕ mua” khi ®ång ý mua mét tµi s¶n c¬ 21
së vµo mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh trong t−¬ng lai víi mét møc gi¸ nhÊt ®Þnh. Bªn ®èi t¸c cßn l¹i sÏ ë vµo “vÞ thÕ b¸n”, tøc lµ ®ång ý b¸n tµi s¶n vµo ngµy nãi trªn vµ víi møc gi¸ nãi trªn. Gi¸ quy ®Þnh trong hîp ®ång kú h¹n ®−îc gäi lµ “gi¸ giao hµng”. Th«ng th−êng ng−ßi ta dïng hîp ®ång kú h¹n ®Ó phßng tr¸nh rñi ro. Hîp ®ång kú h¹n kh¸c víi hîp ®ång t−¬ng lai ë thêi ®iÓm giao hµng, hîp ®ång kú h¹n quy ®Þnh thêi ®iÓm cô thÓ cho viÖc giao hµng, cßn hîp ®ång t−¬ng lai th× thêi gian th−êng ®−îc quy ®Þnh vµo mét hoÆc mét sè kho¶ng thêi gian vµ mét sè ®iÓm kh¸c sÏ liÖt kª sau. VÝ dô 2- T«i cÇn 15 000 US$ vµo ngµy 15/11/2004 cho mét môc ®Ých nµo ®ã, ®Ó ®Ò phßng tû gi¸ cã thÓ t¨ng cao t«i ký mét hîp ®ång kú h¹n 6 th¸ng vµo 15/5 víi mét Ng©n hµng, theo ®ã t«i sÏ mua 15 000 $ tõ Ng©n hµng nµy vµo ngµy t«i cÇn tiÒn lµ 15/11 víi gi¸ lµ 15800®/1$. Nh− vËy t«i ë vÞ thÕ “ mua” vµ Ng©n hµng ë vÞ thÕ “ b¸n”. Gi¸ 15800®/1$ lµ “ gi¸ kú h¹n” 6 th¸ng vµ còng lµ “ gi¸ giao hµng “ khi ®Õn h¹n thùc hiÖn hîp ®ång. Cã nhiÒu yÕu tè quyÕt ®Þnh gi¸ kú h¹n, nh−ng thêi gian lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng. §Õn ngµy 15/11 t«i buéc ph¶i thùc hiÖn hîp ®ång vµ ph¶i mua 15 000$ theo gi¸ ®· tháa thuËn lµ 15800®/1$ cho dï tû gi¸ thÞ tr−êng vµo ngµy ®ã nh− thÕ nµo. VÝ dô vµo ngµy ®ã tû gi¸ thÞ tr−êng cao h¬n 15800®/$ th× t«i ®−îc lîi v× t«i cÇn bá Ýt tiÒn viÖt h¬n ®Ó cã 15000$ so víi ph¶i mua t¹i thÞ tr−êng giao ngay kh«ng theo hîp ®ång kú h¹n. NÕu tû gi¸ thÊp h¬n 15800 ®/$ th× ng©n hµng ®−îc lîi v× hä ®−îc b¸n cho t«i theo hîp ®ång víi gi¸ cao h¬n nÕu nh− hä b¸n ra thÞ tr−êng giao ngay. VÊn ®Ò quan träng ë ®©y lµ t«i cã thÓ kÕ ho¹ch hãa hay biÕt tr−íc ®Ó chuÈn bÞ l−îng tiÒn mÆt cÇn thiÕt ®Ó mua $ vµ phßng tr¸nh ®−îc rñi ro. §©y còng lµ t¸c dông c¬ b¶n vµ quan träng cña c«ng cô ph¸i sinh nµy. Trong tµi liÖu (2)12 trang 2 cã vÝ dô sau : Tû gi¸ ngo¹i tÖ kú h¹n vµ giao ngay ®èi víi ®ång sterling, ngµy 8/5/1995 BiÓu 1.2 : Gi¸ kú h¹n vµ giao ngay cña sterling Giao ngay 1.6080 Kú h¹n 30 ngµy 1.6076 Kú h¹n 90 ngµy 16056 Kú h¹n 180 ngµy 1.6018 Qua vÝ dô trªn ta thÊy nÕu kú h¹n cµng ng¾n th× gi¸ kú h¹n cµng cao, kú h¹n cµng dµi th× gi¸ cµng thÊp, bëi v× rñi ro cña kho¶n ®Çu t− cµng dµi th× cµng lín vµ tÊt nhiªn gi¸ c¶ cña nã ph¶i h¹ h¬n. NÕu gäi gi¸ giao ngay vµo thêi ®iÓm ®¸o h¹n hîp ®ång lµ S vµ gi¸ kú h¹n lµ E, th× cã thÓ xÈy ra ba tr−êng hîp : 12 John C. Hull –Options, Futures and other derivatives- University of Toronto 1997 22
a) S > E- Trong tr−êng hîp nµy ng−êi cã vÞ thÕ mua quyÒn mua cã lîi lµ S - E cho mçi ®ång ngo¹i tÖ b) S < E - Ng−êi cã vÞ thÕ b¸n quyÒn mua cã l·i lµ E - S cho mçi ®ång ngo¹i tÖ c) S = E - Kh«ng cã ai thua vµ thiÖt. Tr−êng hîp nµy rÊt Ýt xÈy ra. Trong trß ch¬i nµy nh×n chung cã ng−êi th¾ng vµ ng−êi thua, hay ng−êi l·i vµ ng−êi lç. Tæng cña chóng ph¶i b»ng kh«ng. Tuy nhiªn trß ch¬i nµy vÉn rÊt cã ý nghÜa lµ phßng tr¸nh ®−îc rñi ro, t¹o thÕ chñ ®éng cho ng−êi ch¬i nh− ®· ph©n tÝch trong vÝ dô ë trªn. Bªn c¹nh ®ã cã nhiÒu ng−êi kh«ng v× môc ®Ých phßng ngõa rñi ro nh− b¶n th©n nguyªn nh©n gèc cçi ®Î ra chÝnh chøng kho¸n ph¸i sinh mµ hä lîi dông chóng ®Ó kinh doanh kiÕm lêi thËm chÝ ®Çu c¬ chóng. §©y còng lµ c¬ héi t¹o ra trß ch¬i, t¹o viÖc lµm cho nhiÒu ng−êi vµ t¹o ra sù s«i ®éng cho thÞ tr−êng chøng kho¸n ph¸i sinh. XÐt trªn ph−¬ng diÖn toµn x· héi, thÞ tr−êng chøng kho¸n ph¸i sinh cÊp hai cã rÊt nhiÒu ®iÓm tÝch cùc, vÝ dô nh− gióp cho chøng kho¸n ph¸i sinh cã kh¶ n¨ng l−u th«ng tèt h¬n, t¹o kh¶ n¨ng thanh kho¶n h¬n gióp viÖc ®æi chñ hîp ®ång ®Ô h¬n, kh¶ n¨ng cung øng hµng ho¸, dÞch vô ®a d¹ng h¬n vµ nh− vËy t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho thÞ tr−êng s¬ cÊp ph¸t triÓn tèt h¬n. Tuy nhiªn, còng nh− chøng kho¸n nãi chung chøng kho¸n ph¸i sinh còng chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè tiªu cùc, nh− n¹n ®Çu c¬, trôc lîi vµ b¶n th©n thÞ tr−êng chøng kho¸n ph¸i sinh mang tÝnh “ ®¸nh b¹c” nhiÒu h¬n chøng kho¸n th«ng th−êng. Hîp ®ång kú h¹n( t−¬ng lai) mua, b¸n cæ phiÕu Sau ®©y chóng ta h·y xem xÐt b¶n chÊt cña hîp ®ång kú h¹n mua, b¸n cæ phiÕu qua vÝ dô sau ®©y. VÝ dô 3: Gi¶ sö gi¸ hiÖn t¹i cña mét l« cæ phiÕu AGF lµ 400 000®/l« vµ l·i suÊt kh«ng cã rñi ro ®èi víi ®Çu t− trong n¨m tr−íc ®ã lµ 7%/ 1 n¨m. VËy th× gi¸ trÞ hîp lý cña gi¸ kú h¹n 1 n¨m cña l« cæ phiÓu nµy bao nhiªu? §Çu tiªn h·y gi¶ ®Þnh r»ng gi¸ kú h¹n 1 n¨m lµ 440000®/ 1l«. Ng−êi giao dÞch chøng kho¸n cã thÓ cã hµnh ®éng sau: 1. Vay 400000® tr¶ l·i 7% trong 1 n¨m 2. Mua 1 l« cæ phiÕu AGF 3. Tham gia vµo hîp ®ång kú h¹n “vÞ thÕ b¸n”, ®Ó b¸n víi gi¸ 440000® sau 1 n¨m. L·i suÊt ph¶i tr¶ cho viÖc vay 400000® lµ 28000$. Ng−êi giao dÞch, do vËy, cã lîi nhuËn lµ 120000® . BÊt kú gi¸ kú h¹n 1 n¨m nµo lín h¬n 428000® ®Òu lµm cho chiÕn l−îc giao dÞch trªn cã l·i. (gi¶ sö chóng ta bá qua phÝ giao dÞch vµ quyÒn lîi kh¸c nh− quyÒn lîi nhËn cæ tøc) 23
H·y gi¶ ®Þnh tiÕp tôc r»ng gi¸ kú h¹n mét n¨m cña l« cæ phiÕu AGF lµ 380000®/l« ( ë ®©y chóng ta còng gi¶ sö chóng ta bá qua phÝ giao dÞch vµ quyÒn lîi kh¸c nh− quyÒn lîi nhËn cæ tøc). Mét ng−êi ®Çu t− cã mét danh môc ®Çu t− trong ®ã cã cæ phiÕu AGF cã thÓ: 1. B¸n cæ phiÕu víi gi¸ 400000®/l« 2. §Çu t− ®Ó cã l·i suÊt 7% 3. Tham gia vµo hîp ®ång kú h¹n “ vÞ thÕ mua” ®Ó mua cæ phiÕu AGF sau 1 n¨m víi gi¸ 380000®/l«. Tæng sè tiÒn l·i gép lµ 20000®+ 7%x400000®= 48000® Trong bÊt kú t×nh huèng nµo, n¬i cã gi¸ kú h¹n thÊp h¬n 428000 ®, c¸c nhµ ®Çu t− n¾m gi÷ cæ phiÕu AGF ®Òu cã lîi khi b¸n cæ phiÕu vµ tham gia vµo hîp ®ång kú h¹n “ vÞ thÕ mua” theo c¸ch võa tr×nh bµy. ChiÕn l−îc ®Çu t− ®Çu tiªn sÏ cã lîi khi gi¸ kú h¹n 1 n¨m cña cæ phiÕu AGF cao h¬n 428000®/l«. V× cã rÊt nhiÒu ng−êi giao dÞch muèn tËn dông c¬ héi nµy, nªn nhu cÇu vÒ c¸c hîp ®ång kú h¹n “ vÞ thÕ b¸n” sÏ t¨ng vµ gi¸ kú h¹n 1 n¨m cña cæ phiÕu AGF sÏ r¬i xuèng. ChiÕn l−îc thø hai sÏ cã lîi ®èi víi nh÷ng ng−êi ®Çu t− gi÷ AGF trong danh môc ®Çu t− cña m×nh khi gi¸ kú h¹n 1 n¨m cña cæ phiÕu AGF thÊp h¬n 428000®/l«. V× nh÷ng ng−êi ®Çu t− cè g¾ng tËn dông lîi thÕ nµy nªn cÇu vÒ hîp ®ång kú h¹n “ vÞ thÕ mua ” sÏ t¨ng vµ gi¸ kú h¹n 1 n¨m cña cæ phiÕu AGF sÏ t¨ng lªn. Gi¶ thiÕt r»ng c¸c c¸ nh©n sÏ lu«n muèn tËn dông lîi thÕ c¬ héi chªnh lÖch gi¸ khi gi¸ t¨ng, chóng ta cã thÓ kÕt luËn r»ng nh÷ng hµnh vi cña c¸c nhµ giao dÞch sÏ lµm cho gi¸ kú h¹n 1 n¨m cña cæ phiÕu AGF tiÕn ®Õn gi¸ trÞ chÝnh x¸c lµ 428000®/l«. NÕu h×nh thµnh ë bÊt kú mét gi¸ nµo kh¸c còng sÏ dÉn tíi c¬ héi kinh doanh chªnh lÖch gi¸. Quy luËt cung cÇu vÒ hîp ®ång kú h¹n sÏ ®iÒu tiÕt ®Ó gi¸ kú h¹n lu«n h−íng tíi gi¸ trÞ cña nã lµ 428000®/l«. Tuy nhiªn gi¸ nµy (428000 ®) lµ gi¸ giao hµng (hay gi¸ thùc hiÖn), cßn gi¸ thùc tÕ t−¬ng lai cña hµng ho¸ ®ã (cæ phiÕu) h×nh thµnh ra sao cßn lµ mét Èn sè. Møc gi¸ thùc tÕ trong t−¬ng lai cña cæ phiÕu sÏ quyÕt ®Þnh møc l·i trong phi vô lµm ¨n nµy vµ chÝnh v× thÕ nã sÏ quyÕt ®Þnh phÇn lín gi¸ hîp ®ång t−¬ng lai. Víi suy luËn nh− vËy, gi¸ trÞ cña hîp ®ång t−¬ng lai còng lµ mét Èn sè kh«ng ai cã thÓ dù b¸o chÝnh x¸c ®−îc. 1.2.2. Hîp ®ång t−¬ng lai (Futures) Hîp ®ång t−¬ng lai lµ mét hîp ®ång tho¶ thuËn tr−íc ®Ó mua hay b¸n mét l−îng tµi s¶n, hµng ho¸ hoÆc mét kho¶n tµi s¶n tµi chÝnh t¹i mét møc gi¸ cè ®Þnh vµo mét thêi gian trong t−¬ng lai. C¸c hîp ®ång t−¬ng lai cã tõ rÊt sím khi thÞ tr−êng s¶n phÈm n«ng nghiÖp cÇn ®−îc b¶o vÖ khái rñi ro. Ng−êi n«ng d©n ®· cã hîp ®ång theo ng«n ng÷ ViÖt nam lµ “ b¸n lóa non”, “b¸n cµ phª non”, “ b¸n nh·n, v¶i non”..vv. §ã lµ nh÷ng hîp ®ång ký tr−íc tho¶ thuËn hä sÏ b¸n s¶n phÈm 24
cña m×nh cho nhµ m¸y chÕ biÕn n«ng s¶n ch¼ng h¹n vµ giao hµng trong kho¶ng thêi gian nµo ®ã khi ®Õn mïa thu ho¹ch vµ víi gi¸ tho¶ thuËn tr−íc. NÕu ®Õn khi giao hµng gi¸ thÞ tr−êng thùc tÕ thÊp h¬n gi¸ tho¶ thuËn trong hîp ®ång th× ng−êi n«ng d©n ®−îc h−ëng lîi vµ nhµ m¸y chÞu thiÖt. Tr−êng hîp ng−îc l¹i th× nhµ m¸y ®−îc lîi vµ ng−êi n«ng d©n bÞ thiÖt khi gi¸ thÞ tr−êng cao h¬n gi¸ tho¶ thuËn trong hîp ®ång t−¬ng lai. Trong thùc tÕ ë ViÖt nam, trong tr−êng hîp ng−êi n«ng d©n bÞ thiÖt so víi hîp ®ång th× v× t©m lý s¶n xuÊt nhá, t− h÷u nªn nhiÒu ng−êi ®· ph¸ hîp ®ång vµ b¸n s¶n phÈm cña m×nh ra ngoµi ®Ó kiÕm lêi. §©y lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò lµm ®au ®Çu cña c¸c nhµ m¸y chÕ biÕn rau qu¶ ë n−íc ta hiÖn nay. ThÞ tr−êng hîp ®ång t−¬ng lai ®· ho¹t ®éng trong h¬n c¶ thÕ kû ®Ó giao dÞch c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp vµ c¸c lo¹i hµng ho¸ kh¸c vµ sau ®ã thÞ tr−êng nµy ®· më réng quy m« cña chóng ®Ó giao dÞch c¸c hîp ®ång vÒ tµi s¶n tµi chÝnh (nh− tiÒn tÖ hoÆc tr¸i phiÕu). Sau ®ã, vµo nh÷ng n¨m 80, chóng ®· xuÊt hiÖn giao dÞch c¸c hîp ®ång t−¬ng lai ®èi víi c¸c chØ sè cña thÞ tr−êng cæ phiÕu, tr¸i phiÕu. Hîp ®ång t−¬ng lai ®èi víi lo¹i chØ sè cæ phiÕu phæ biÕn nhÊt chÝnh lµ lo¹i chØ sè S&P 500. Hîp ®ång nµy giao dÞch trªn Së giao dÞch hµng ho¸ Chicago (CME) vµ mét m×nh nã chiÕm lÜnh trªn ba phÇn t− c¸c giao dÞch vÒ hîp ®ång t−¬ng lai c¸c chØ sè. T−¬ng tù nh− hîp ®ång kú h¹n, hîp ®ång t−¬ng lai lµ mét tho¶ thuËn gi÷a hai bªn ®Ó mua hoÆc b¸n mét tµi s¶n t¹i mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh trong t−¬ng lai víi mét møc gi¸ x¸c ®Þnh. Kh¸c víi hîp ®ång kú h¹n, hîp ®ång t−¬ng lai th−êng ®−îc giao dÞch t¹i c¸c së giao dÞch. §Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho giao dÞch, së giao dÞch quy ®Þnh chuÈn ho¸ nh÷ng thêi ®iÓm t−¬ng lai cho hîp ®ång. V× hai bªn ®èi t¸c giao dÞch kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i biÕt nhau, nªn c¸c së giao dÞch cung cÊp mét c¬ chÕ ®¶m b¶o r»ng hîp ®ång sÏ ®−îc t«n träng thùc hiÖn. Kh¸c víi quyÒn chän vÒ chØ sè cæ phiÕu, hîp ®ång t−¬ng lai vÒ lo¹i nµy quy ®Þnh mét nghÜa vô (kh«ng chØ lµ quyÒn chän n÷a) giao hoÆc nhËn mét sè tiÒn mÆt t−¬ng ®−¬ng víi mét danh môc cæ phiÕu. Trong khi c¸c quyÒn chän chØ sè cæ phiÕu chØ cho ng−êi n¾m gi÷ nã biÕt kh¶ n¨ng thua lç ®èi víi viÖc mua hay b¸n c¸c quyÒn chän th× hîp ®ång t−¬ng lai vÒ chØ sè cæ phiÕu l¹i chøa ®ùng rñi ro kh«ng giíi h¹n. V× vËy, c¸c nhµ ®Çu t− c¸ nh©n cã xu h−íng giao dÞch c¸c quyÒn chän (khi mµ rñi ro vµ doanh thu Ýt h¬n), trong khi ®ã c¸c nhµ ®Çu t− cã tæ chøc l¹i cã xu h−íng giao dÞch c¸c hîp ®ång t−¬ng lai. Kh¸c víi c¸c hîp ®ång hµng ho¸ kh¸c, hîp ®ång t−¬ng lai chØ sè cæ phiÕu kh«ng ®−îc thanh to¸n d−íi d¹ng vËt chÊt, nh−ng l¹i thanh to¸n b»ng tiÒn mÆt. V× vËy, c¸c bªn ®èi t¸c chØ cÇn thùc hiÖn ®Æt mét kho¶n tiÒn tÝnh theo gi¸ trÞ t−¬ng lai cña chØ sè ®ã vµo ngµy ®¸o h¹n. T¹i Mü, c¸c së giao dÞch lín nhÊt cã giao dÞch hîp ®ång t−¬ng lai lµ Chicago Board of Trade (CBOT) vµ Së giao dÞch hµng ho¸ Chicago (CME). T¹i 25
nh÷ng ®Þa ®iÓm nµy vµ trªn c¸c së giao dÞch kh¸c, cã rÊt nhiÒu hµng ho¸ vµ tµi s¶n tµi chÝnh ®−îc dïng lµm tµi s¶n c¬ së trong c¸c hîp ®ång t−¬ng lai. Hµng ho¸ nµy bao gåm: d¹ dµy lîn, sóc vËt, gç xÎ, ®−êng, len, ®ång, nh«m, vµng, thiÕc… C¸c tµi s¶n tµi chÝnh bao gåm cæ phiÕu, chØ sè cæ phiÕu, tiÒn tÖ vµ tr¸i phiÕu chÝnh phñ c¸c lo¹i. Cã mét ®iÓm kh¸c cña hîp ®ång t−¬ng lai víi hîp ®ång kú h¹n, ®ã lµ ngµy giao hµng chÝnh x¸c th−êng kh«ng quy ®Þnh cô thÓ. Hîp ®ång ®−îc x¸c ®Þnh bëi th¸ng giao hµng vµ së giao dÞch quy ®Þnh kho¶ng thêi gian trong th¸ng cÇn ph¶i thùc hiÖn giao hµng. §èi víi hµng ho¸, thêi kú giao hµng th−êng lµ c¶ th¸ng. Ng−êi n¾m gi÷ “vÞ thÕ b¸n” cã quyÒn lùa chän thêi gian giao hµng trong kho¶ng thêi gian quy ®Þnh. Th«ng th−êng, hîp ®ång cã thêi gian giao hµng vµi th¸ng ®−îc giao dÞch vµo bÊt kú thêi ®iÓm nµo. Së giao dÞch sÏ quy ®Þnh l−îng tµi s¶n ph¶i giao cho mçi hîp ®ång vµ gi¸ t−¬ng lai ®−îc b¸o nh− thÕ nµo. Trong tr−êng hîp hµng ho¸, së giao dÞch còng sÏ quy ®Þnh tiªu chuÈn s¶n phÈm vµ vÞ trÝ giao hµng. VÝ dô 4 : Hîp ®ång t−¬ng lai lóa mú th−êng ®−îc giao dÞch t¹i Chicago Board of Trade (CBOT). Quy m« hîp ®ång th−êng lµ 5000 tÊn. Gi¶ sö hîp ®ång cho 4 th¸ng giao hµng lµ th¸ng 3, 5, 7 vµ 11, cã kú h¹n ®Õn 18 th¸ng trong t−¬ng lai. Së giao dÞch quy ®Þnh chØ tiªu vÒ chÊt l−îng lóa mú sÏ ph¶i giao vµ ®Þa ®iÓm thùc hiÖn giao hµng. Trong thêi gian quy ®Þnh trong hîp ®ång hai bªn buéc ph¶i thùc hiÖn hîp ®ång. NÕu mét trong hai bªn kh«ng thùc hiÖn ®óng c¸c ®iÒu kho¶n trong hîp ®ång mµ kh«ng cã chÊp thuËn cña bªn kia th× sÏ bÞ ph¹t theo ®iÒu kho¶n phô trong hîp ®ång. Së giao dÞch lµ ®¬n vÞ hoµ gi¶i tranh chÊp hîp ®ång vµ nÕu hoµ gi¶i kh«ng thµnh sÏ chuyÓn lªn toµ ¸n kinh tÕ ®Ó gi¶i quyÕt theo ph¸p luËt. Tuy nhiªn hai bªn ký hîp ®ång cã thÓ tho¶ thuËn thay ®æi c¸c ®iÒu kho¶n trong hîp ®ång, thËm chÝ huû, bá hîp ®ång. “Gi¸ t−¬ng lai” ®−îc th«ng b¸o th−êng xuyªn trªn Ên phÈm tµi chÝnh. Gi¶ sö vµo ngµy 1/9, Gi¸ t−¬ng lai cho th¸ng 12 vÒ vµng ®−îc th«ng b¸o lµ 320$ / ouce ( gi¸ nµy kh«ng tÝnh hoa hång). T¹i møc gi¸ nµy c¸c nhµ giao dÞch ®ång ý mua hoÆc b¸n vµng vµ giao hµng th¸ng 12. Møc gi¸ tháa thuËn nµy ®−îc x¸c ®Þnh trªn sµn cña Së giao dÞch theo luËt cung cÇu trªn thÞ tr−êng. NÕu nhiÒu ng−êi giao dÞch muèn cã “vÞ thÕ mua” h¬n lµ “vÞ thÕ b¸n”, gi¸ sÏ t¨ng, nÕu tr−êng hîp ng−îc l¹i, gi¸ sÏ gi¶m. Chóng ta h·y tæng kÕt sù kh¸c nhau cña hîp ®ång kú h¹n vµ Hîp ®ång t−¬ng lai trong biÓu sau: BiÓu 1.3 - Sù gièng nhau vµ kh¸c nhau gi÷a hîp ®ång kú h¹n vµ hîp ®ång t−¬ng lai C¸c tiªu chuÈn Hîp ®ång t−¬ng lai Hîp ®ång kú h¹n 1. ViÖc thÕ chÊp (ký quü) Cã Kh«ng 2. Rñi ro giao hµng Kh«ng Cã 3. Rñi ro thanh to¸n Kh«ng Cã 26
4. Gi¸ trÞ hîp ®ång ®iÒu chØnh §iÒu chØnh hµng ngµy Kh«ng theo thÞ tr−êng 5. Giao dÞch trªn thÞ tr−êng Giao dÞch s«i ®éng trªn H¹n chÕ thÞ tr−êng chøng kho¸n 6. C¸c ®iÒu kho¶n hîp ®ång §· tiªu chuÈn ho¸ Thùc hiÖn theo quy −íc cña hai bªn ®èi t¸c 7. ViÖc giao hµng Th−êng kh«ng ph¶i giao Th−êng lµ ph¶i hµng (thanh to¸n theo giao hµng kÕt qu¶ chªnh lÖch lç hoÆc l·i) 8. Thêi ®iÓm giao hµng Th−êng quy ®Þnh trong Th−êng cã thêi ®iÓm cô mét hoÆc mét sè kho¶ng thÓ thêi gian 9. Quy m« thÞ tr−êng Réng lín, ®¹i chóng vµ Nhá bÐ, c¸ nh©n vµ ng−êi ng−êi mua, ng−êi b¸n tham gia hiÓu biÕt lÉn kh«ng biÕt nhau nhau. 1.2.3. QuyÒn chän (Options) QuyÒn chän vÒ cæ phiÕu lÇn ®Çu tiªn ®−îc giao dÞch trªn së giao dÞch vµo n¨m 1973. KÓ tõ ®ã ®Õn nay thÞ tr−êng quyÒn chän ®· ph¸t triÓn rÊt nhanh. QuyÒn chän hiÖn nay ®−îc giao dÞch t¹i rÊt nhiÒu së giao dÞch trªn kh¾p thÕ giíi. Nh÷ng khèi l−îng quyÒn chän lín cßn ®−îc giao dÞch trªn thÞ tr−êng phi tËp trung gi÷a c¸c ng©n hµng vµ c¸c tæ chøc tµi chÝnh kh¸c nhau. Tµi s¶n c¬ së cña quyÒn chän bao gåm cæ phiÕu, chØ sè cæ phiÕu, ngo¹i tÖ, chøng kho¸n nî, hµng ho¸ vµ hîp ®ång t−¬ng lai. Cã hai lo¹i quyÒn chän c¬ b¶n. QuyÒn chän mua cho phÐp ng−êi n¾m gi÷ nã cã quyÒn ®−îc mua mét luîng tµi s¶n c¬ së vµo mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh hay trong kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh ®−îc quy ®Þnh tr−íc , víi gi¸ x¸c ®Þnh tr−íc . QuyÒn chän b¸n cho phÐp ng−êi n¾m gi÷ nã cã quyÒn ®−îc b¸n mét l−îng tµi s¶n c¬ së vµo mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh hay kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh, víi gi¸ x¸c ®Þnh tr−íc. Gi¸ tµi s¶n gèc ®· tho¶ thuËn trong hîp ®ång ®−îc gäi lµ gi¸ thùc hiÖn. Thêi gian x¸c ®Þnh trong hîp ®ång ®−îc gäi lµ thêi gian ®¸o h¹n. Cã hai lo¹i quyÒn chän phæ biÕn trªn thÕ giíi, ®ã lµ : - QuyÒn chän Mü cã thÓ ®−îc thùc hiÖn vµo bÊt kú thêi ®iÓm nµo tr−íc ngµy ®¸o h¹n. - QuyÒn chän Ch©u ¢u ph¶i thùc hiÖn vµo ngµy ®¸o h¹n. HÇu hÕt c¸c quyÒn chän ®−îc giao dÞch trªn c¸c së giao dÞch lµ quyÒn chän Mü, vµ mçi hîp ®ång th−êng lµ tho¶ thuËn mua 100 chøng kho¸n. QuyÒn chän Ch©u ¢u nãi chung dÔ ph©n tÝch h¬n quyÒn chän Mü, vµ mét sè lo¹i bÊt ®éng s¶n trong quyÒn chän Mü th−êng ®−îc chuyÓn sang c¸c ®èi t¸c cña quyÒn chän Ch©u ¢u. 27
Chóng ta l−u ý r»ng mét quyÒn chän sÏ cho phÐp ng−êi n¾m gi÷ nã cã quyÒn lµm mét viÖc g× ®ã, nh− vËy ng−êi n¾m gi÷ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i thùc hiÖn quyÒn. §©y lµ ®Æc ®iÓm riªng cña quyÒn chän vµ nã kh¸c víi hîp ®ång t−¬ng lai hay hîp ®ång kú h¹n – trong hîp ®ång t−¬ng lai hay hîp ®ång kú h¹n ng−êi tham gia hîp ®ång cã nghÜa vô ph¶i mua, b¸n tµi s¶n c¬ së, tøc lµ ph¶i thùc hiÖn c¸c ®iÒu kho¶n c¬ b¶n cña hîp ®ång. Mét ®iÓm n÷a còng ®¸ng l−u ý lµ khi tham gia vµo c¸c hîp ®ång t−¬ng lai hoÆc kú h¹n th× c¸c bªn tham gia kh«ng ph¶i gi¶ phÝ nh−ng ®èi víi hîp ®ång quyÒn chän th× ph¶i cã chi phÝ. QuyÒn chän mua, b¸n cæ phiÕu QuyÒn chän mua, b¸n cæ phiÕu ë Mü ®−îc giao dÞch phæ biÕn ë Chicago Boad Options Exchange (CBOE), Philadelphia Exchange(PHLX), Pacific Stock Exchange (PSE) vµ New York Stock Exchange (NYSE). QuyÒn chän ®−îc giao dÞch trªn 500 lo¹i cæ phiÕu ë Mü, lo¹i cæ phiÕu cã hîp ®ång quyÒn chän nhiÒu nhÊt lµ IBM, General Motors vµ Kodak. QuyÒn chän mua, b¸n cæ phiÕu th«ng th−êng thùc hiÖn ®«Ý víi 100 cæ phiÕu. §Ó hiÓu kh¸i niÖm vµ b¶n chÊt cña quyÒn chän mua cæ phiÕu chóng ta h·y xem vÝ dô sau: VÝ dô 5 : Gi¶ sö mét ng−êi mua mét hîp ®ång chän mua kiÓu Ch©u ¢u ®Ó mua cæ phiÕu REE víi gi¸ thùc hiÖn lµ 28000®/cæ phiÕu víi sè l−îng lµ 1000 cæ phiÓu trong thêi h¹n 3 th¸ng . Gi¶ sö gi¸ hiÖn t¹i cña cæ phiÕu REE lµ 28000®, thêi gian ®¸o h¹n cña quyÒn chän lµ sau 3 th¸ng vµ gi¸ mua quyÒn lµ 1000®. V× ®©y lµ quyÒn chän Ch©u ¢u, nªn ng−êi mua quyÒn mua chØ cã thÓ thùc hiÖn quyÒn vµo ngµy ®¸o h¹n . NÕu gi¸ cæ phiÕu REE vµo ngµy ®¸o h¹n gi¶m xuèng d−íi 28000® ng−êi giao dÞch râ rµng sÏ chän c¸ch kh«ng thùc hiÖn quyÒn (ch¼ng cã lý nµo l¹i ®i mua víi gi¸ 28000® khi gi¸ ngoµi thÞ tr−êng thÊp h¬n 28000®). Trong nh÷ng tr−êng hîp nµy, ng−êi giao dÞch sÏ chÞu lç kho¶n ®Çu t− ban ®Çu lµ 1000x1000 = 1 triÖu ®. NÕu gi¸ cæ phiÕu vµo ngµy ®¸o h¹n cao h¬n 28000®, quyÒn sÏ ®−îc thùc hiÖn. Gi¶ sö gi¸ cæ phiÕu Ree lóc ®¸o h¹n lµ 31000®. B»ng viÖc thùc hiÖn quyÒn, ng−êi giao dÞch sÏ mua 1000 cæ phiÕu víi gi¸ 28000®/1 cæ phiÕu. NÕu sè cæ phiÕu nµy l¹i ®−îc ngay lËp tøc b¸n ra thÞ tr−êng, ng−êi giao dÞch sÏ cã l·i 3000®/1 cæ phiÕu, hay tæng sè l·i lµ 3 triÖu dång ( nÕu bá qua chi phÝ giao dÞch). Khi tÝnh c¶ phÇn chi phÝ ban ®Çu ®Ó mua quyÒn, l·i rßng sÏ lµ 2000®/1cæ phiÕu, hay 2 triÖu ®ång tæng sè. Trong vÝ dô trªn chóng ta ®· gi¶ sö gi¸ hiÖn tai cña cæ phiÕu vµ gi¸ thùc hiÖn ë quyÒn chän lµ nh− nhau (28000®), nh−ng trong thùc tÕ chóng kh«ng nhÊt thiÕt b»ng nhau. Trong khi ng−êi mua “quyÒn chän mua” hy väng r»ng gi¸ cæ phiÕu sÏ t¨ng, th× ng−êi mua “quyÒn chän b¸n” hy väng gi¸ cæ phiÕu sÏ gi¶m. H·y xem xÐt mét ng−êi mua mét hîp ®ång quyÒn chän b¸n kiÓu Mü ®Ó b¸n cæ phiÕu Haphaco víi gi¸ thùc hiÖn lµ 37000®/1 cæ phiÕu víi sè l−îng lµ 1000 cæ phiÕu. Gi¶ thiÕt r»ng gi¸ hiÖn t¹i cña cæ phiÕu Haphaco lµ 36000®/ 1cæ phiÕu, thêi gian ®¸o h¹n quyÒn lµ 4 th¸ng, gi¸ cña mçi quyÒn lµ 2000®. V× ®©y lµ quyÒn 28
chän Mü, nªn ng−êi b¸n ®−îc thùc hiÖn bÊt kú thêi gian nµo trong vßng 4 th¸ng kÓ tõ khi hîp ®ång cã hiÖu lùc. Gi¶ sö gi¸ cæ phiÕu t¹i mét ngµy nµo ®ã trong vßng 4 th¸ng lµ 34000 ® vµ ng−êi mua quyÒn quyÕt ®Þnh thùc hiÖn quyÒn. Ng−êi mua quyÒn cã thÓ mua 1000 cæ phiÕu Haphaco víi gi¸ 34000®/ 1 cæ phiÕu vµ theo nh÷ng ®iÒu kiÖn cña hîp ®ång quyÒn chän b¸n, sÏ thùc hiÖn b¸n nh÷ng cæ phiÕu nµy víi gi¸ 37000®/ 1 cæ phiÕu ®Ó thu l·i lµ 3000®/ 1 cæ phiÕu, hay l·i gép lµ 3 triÖu ®ång vµ nÕu trõ phÝ mua quyÒn lµ 2 triÖu ®ång th× l·i rßng lµ 1 triÖu ®ång. (chóng ta quy −íc kh«ng tÝnh ®Õn chi phÝ giao dÞch). TÊt nhiªn, nÕu ng−êi cã quyÒn bá qua mét sè c¬ héi, khi giao dÞch bÞ lç Ýt (gi¶ sö nh− gi¸ cæ phiÕu trong kho¶ng 35000 ®~ 37000®) vµ quyÕt ®Þnh chê vµ sau ®ã gi¸ cæ phiÕu lªn cao cho ®Õn ngµy ®¸o h¹n vÉn lu«n cao h¬n 37000 ®/cæ phiÕu, quyÒn chän b¸n sÏ kh«ng ®−îc thùc hiÖn v× nã kh«ng cã gi¸ trÞ ( kh«ng cã lý g× l¹i b¸n cho ng−êi b¸n quyÒn víi gi¸ 37 000® trong khi cã thÓ b¸n ra thÞ truêng bªn ngoµi víi gi¸ cao h¬n) vµ ng−êi mua quyÒn b¸n sÏ lç mét kho¶n ®óng b»ng phÝ mua quyÒn 2000®/ 1 quyÒn, tæng lç lµ 2 triÖu ®ång. Ng−êi ta ®· thèng kª vµ thÊy quyÒn chän cæ phiÕu th−êng lµ lo¹i quyÒn kiÓu Mü nhiÒu h¬n so víi quyÒn kiÓu Ch©u ¢u. Cã nghÜa lµ ng−êi giao dÞch th−êng kh«ng chê ®Õn hÕt thêi h¹n ®¸o h¹n hîp ®ång míi thùc hiÖn hîp ®ång. QuyÒn chän trong tr¸i phiÕu chuyÓn ®æi Còng qua mét vÝ dô sau chóng ta h·y t×m hiÓu b¶n chÊt cña quyÒn chän chuyÓn ®æi tr¸i phiÕu thµnh cæ phiÕu. VÝ dô 6: Gi¶ sö c«ng ty REE b¸n tr¸i phiÕu chuyÓn ®æi ®Ó huy ®éng vèn. MÖnh gi¸ tr¸i phiÕu lµ 1 triÖu ® vµ hÖ sè chuyÓn ®æi lµ 25 000® /1cæ phiÕu vµ thêi gian ®¸o h¹n lµ 5 n¨m. Nh− vËy lµ sau 5 n¨m ng−êi ®Çu t− cã thÓ nhËn ®−îc 1tr/25000 = 40 cæ phiÕu th−êng cña Ree tõ tr¸i phiÕu chuyÓn ®æi nµy. Nh−ng l·i suÊt tr¸i phiÕu chØ lµ 4,3% trong khi l·i suÊt thÞ tr−êng thêi ®iÓm ph¸t hµnh lµ 9% n¨m. Ng−êi ®Çu t− hy väng gi¸ cæ phiÕu cña REE sÏ lªn cao h¬n 25000® sau 5 n¨m nªn hä s½n sµng bá vèn víi l·i suÊt chØ 4,3% trong khi gi¸ thÞ tr−êng vèn lµ 9%. Cßn nhµ ph¸t hµnh (REE) còng h−ëng lîi khi hä huy ®éng vèn víi l·i suÊt rÊt thÊp so víi thÞ tr−êng. Thùc tÕ lµ ng−êi mua tr¸i phiÕu chuyÓn ®æi ngoµi viÖc mua tr¸i phiÕu hä cßn mua quyÒn chuyÓn tr¸i phiÕu ®ã thµnh cæ phiÕu. Gi¶ sö ®Õn thêi gian ®¸o h¹n gi¸ cæ phiÕu REE lµ 20 000®/CP< 25000 (gi¸ chuyÓn ®æi) . Gi¸ trÞ chuyÓn ®æi lµ 40cp x 20 000 = 800 000® < gi¸ trÞ tr¸i phiÕu (1 000 000®) . Ng−êi së h÷u tr¸i phiÕu tÊt nhiªn sÏ kh«ng thùc hiÖn quyÒn cña m×nh, bëi v× gi¸ trÞ chuyÓn ®æi thÊp h¬n gi¸ trÞ tr¸i phiÕu. Trong tr−êng hîp nµy gi¸ trÞ cña quyÒn b»ng 0. Cßn nÕu gi¶ sö gi¸ cæ phiÕu vµo thêi gian ®¸o h¹n lµ 30000®/cp >gi¸ chuyÓn ®«Ø (25000®), th× ng−êi ®Çu t− sÏ thùc hiÖn quyÒn cña m×nh lµ chuyÓn 29
®æi tr¸i phiÕu thµnh cæ phiÕu, v× gi¸ trÞ chuyÓn ®æi cña tr¸i phiÕu lµ 40 x 30000® = 1200 000® > gi¸ trÞ tr¸i phiÕu. QuyÒn chuyÓn ®æi cã gi¸ trÞ lµ 1200000- 1000000 = 200000®/ tr¸i phiÕu chuyÓn ®æi. Nh− vËy gi¸ trÞ cña quyÒn phô thuéc hoµn toµn vµo gi¸ cæ phiÕu khi thùc hiÖn quyÒn. NÕu gi¸ cæ phiÕu < hoÆc = gi¸ chuyÓn ®æi, gi¸ trÞ cña quyÒn lµ 0. NÕu gi¸ cæ phiÕu > gi¸ chuyÓn ®æi, gi¸ trÞ cña quyÒn sÏ lín h¬n 0, møc bao nhiªu hoµn toµn phô thuéc vµo gi¸ cæ phiÕu. Tuy nhiªn, viÖc mua b¸n quyÒn kh«ng ph¶i chØ chê ®Õn lóc ®¸o h¹n míi thùc hiÖn mµ cã thÓ thùc hiÖn bÊt kú thêi ®iÓm nµo trong qu¶ng ®êi cña tr¸i phiÕu. T¹i mçi thêi ®iÓm ®Òu cã gi¸ tham chiÕu cña cæ phiÕu c¬ së, ®Òu cã cung cÇu cña thÞ tr−êng vÒ quyÒn ®ã dùa trªn kú väng, niÒm tin cña ng−êi ®Çu t− ®èi víi t−¬ng lai cña cæ phiÕu c¬ së (gi¸ c¶ trong t−¬ng lai cña cæ phiÕu nµy). Chóng ta sÏ kh¶o s¸t kü h¬n gi¸ trÞ cña quyÒn chän nµy qua phÇn ®Þnh gi¸ quyÒn chän trong ch−¬ng 2 QuyÒn chän trong tr¸i phiÕu cã thÓ mua l¹i (lÖnh gäi) VÝ dô 7: Gi¶ sö c«ng ty REE ph¸t hµnh tr¸i phiÕu mÖnh gi¸ 1 tr ®. Thêi gian ®¸o h¹n lµ 5 n¨m. Víi l·i suÊt coupon lµ 10%/n¨m trong khi l·i suÊt huy ®éng vèn 5 n¨m hiÖn chØ kho¶ng 8,5%. Tuy nhiªn, ®©y l¹i lµ tr¸i phiÕu cã thÓ mua l¹i. Cã nghÝa lµ bÊt kú lóc nµo trong thêi gian cã hiÖu lùc cña tr¸i phiÕu, c«ng ty REE cã thÓ (cã quyÒn) bá tiÒn ra ®Ó mua l¹i tr¸i phiÕu nµy víi gi¸ hîp lý (vÒ ®Þnh gi¸ nã sÏ ®−îc nghiªn cøu kü h¬n trong ch−¬ng 2). Tøc lµ khi ph¸t hµnh tr¸i phiÕu ®¬n vÞ ph¸t hµnh REE ®ång thêi mua mét quyÒn mua l¹i tr¸i phiÕu tõ kh¸ch hµng. Thùc chÊt cña viÖc nµy lµ c«ng ty REE ®i vay 1 tr® víi thêi h¹n 5 n¨m vµ l·i suÊt 10% n¨m, ®ång thêi dµnh cho m×nh quyÒn tr¶ nî bÊt kú lóc nµo trong vßng 5 n¨m ®ã. QuyÒn chän chØ sè gi¸ chøng kho¸n §Ó nghiªn cøu vÒ ph−¬ng ph¸p luËn, ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ sè gi¸ chøng kho¸n chóng ta ®· cã mét ®Ò tµi cÊp bé 13. ChØ sè gi¸ chøng kho¸n lµ chØ tiªu ®o l−êng møc ®é biÕn ®éng cña gi¸ chøng kho¸n theo thêi gian. Ng−êi ta ®· thªu dÖt nªn vai trß cña chØ sè gi¸ chøng kho¸n vµ cho r»ng ®©y lµ “ phong vò biÓu” ®o h¬i thë, nhÞp ®Ëp cña nÒn kinh tÕ, x· héi. Nãi nh− vËy còng cã phÇn ®óng, bëi v× b¶n th©n chØ sè gi¸ chøng kho¸n ®· ph¶n ¸nh phÇn lín c¸c chuyÓn biÕn cña nÒn kinh tÕ, x· héi. §èi víi chØ sè gi¸ cæ phiÕu cña thÞ tr−êng chøng kho¸n ViÖt nam th× Vn-Index ch−a lµm ®−îc chøc n¨ng nµy, bëi v× c¸c ®¬n vÞ niªm yÕt cßn qu¸ Ýt vµ qu¸ bÐ ch−a thÓ ®¹i diÖn cho c¶ nÒn kinh tÕ ®−îc. RÊt nhiÒu Së giao dÞch trªn thÕ giíi tæ chøc giao dÞch quyÒn chän chØ sè gi¸ cæ phiÕu. V× chØ sè gi¸ cæ phiÕu cã nhiÒu lo¹i nªn quyÒn chän còng cã 13 Xem thªm Ts. T«n TÝch Quý : Ph−¬ng ph¸p tÝnh chØ sè gi¸ chøng kho¸n vµ kh¶ n¨ng øng dông vµo ViÖt nam- §Ò tµi NCKH cÊp Bé n¨m 2000 cña Uû ban Chøng kho¸n Nhµ n−íc 30