Giáo trình Phương pháp giảng dạy văn học: Phần 2 - Phan Trọng Luận

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:220

Thêm vào BST

Báo xấu

315
lượt xem 96
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 2 của cuốn Giáo trình Phương pháp giảng dạy văn học gồm 5 chương cuối (từ chương IV đến chương VIII) có nội dung giới thiệu đến người học các kiến thức cơ bản về phương pháp dạy học bộ môn. Trong đó nội dung cụ thể trình bày về: phương pháp dạy học tác phẩm văn chương ở trung học phổ thông, phương pháp dạy học phổ thông, phương pháp dạy học lý luận văn học ở trung học phổ thông, tổng kết giáo trình.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Phương pháp giảng dạy văn học: Phần 2 - Phan Trọng Luận

PHÇN II: PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC Bé M¤N Ch−¬ng IV PH−¬NG PH¸P D¹Y HäC T¸C PHÈM V¡N CH−¬NG ë TRUNG HäC PHæ TH«NG A − VÊN §Ò GI¶NG V¡N ë TRUNG HäC PHæ TH¤NG Trong nhµ tr−êng trung häc Ph¸p - ViÖt håi tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m th−êng dïng thuËt ng÷ Gi¶ng v¨n (Explication littÐraire) ®Ó chØ viÖc gi¶ng d¹y t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng. Sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, "gi¶ng v¨n" vÉn ®−îc dïng trong nhµ tr−êng cïng mét hµm nghÜa. ChuyÖn thuËt ng÷ hÇu nh− ch¼ng cã g× ph¶i bµn. N¨m 1949, gi¸o s− §Æng Thai Mai khi biªn so¹n chuyªn kh¶o Gi¶ng v¨n "Chinh phô ng©m" Ýt nhiÒu ®· cã c¸ch hiÓu míi vÒ néi dung gi¶ng d¹y t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nh−ng tªn gäi th× vÉn gi÷ nguyªn. M·i ®Õn nh÷ng n¨m 70, khi b¾t ®Çu thay s¸ch c¶i c¸ch m«n V¨n vµ tiÕng ViÖt th× vÊn ®Ò thuËt ng÷ "Gi¶ng v¨n" míi ®−îc ®Æt ra víi lËp luËn cho r»ng, kh¸i niÖm gi¶ng v¨n ph¶n ¸nh quan niÖm cò vÒ gi¶ng d¹y t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng. Gi¶ng v¨n gîi lªn tinh thÇn thô ®éng ë ng−êi häc vµ tÝnh thuyÕt gi¶ng ë ng−êi d¹y. Sù c©n nh¾c vÒ tªn gäi còng ph¶n ¸nh nh÷ng ®ßi hái ®æi míi vÒ quan niÖm ®èi víi viÖc gi¶ng v¨n ë nhµ tr−êng phæ th«ng tr−íc yªu cÇu xo¸ bá lèi gi¶ng v¨n thô ®éng, mét chiÒu. Tuy nhiªn, ®ã ®©y c¸ch dïng thuËt ng÷ míi vÉn ch−a thËt thèng nhÊt. Hai tiÕng "Gi¶ng v¨n" ®· thµnh mét thuËt ng÷ khoa häc quen thuéc l¹i cã phÇn gän gµng, dÔ gäi. §iÒu quan träng h¬n c¶ lµ sù thèng nhÊt vÒ quan niÖm. ThuËt ng÷ dï sao còng chØ lµ mét quy −íc. §Õn khi nµo ®ã thùc sù cÇn thiÕt th× thuËt ng÷ míi sÏ thay thÕ cho thuËt ng÷ cò. ChuyÖn gi¶ng v¨n, b×nh v¨n th¬ ®· cã tõ bao ®êi ë trong n−íc còng nh− ë ngoµi n−íc, nhÊt lµ ë nh÷ng n−íc cã truyÒn thèng v¨n ho¸ l©u ®êi nh− ë Trung Hoa hay ë Ph¸p, b×nh v¨n th¬ ®· thµnh thó ch¬i tao nh· cña nh÷ng bËc mÆc kh¸ch tao nh©n. Trong häc ®−êng, m«n Gi¶ng v¨n còng ®· cã lÞch sö nhiÒu thÕ kû. §äc v¨n, thÈm v¨n, b×nh v¨n ®· tõng ®−îc coi lµ m¶nh ®Êt thi thè tµi n¨ng trÝ tuÖ t©m hån kÎ nho sÜ, bËc v¨n nh©n. ë Trung Quèc, víi Méng Liªn §−êng, Mao T«n C−¬ng, Phµn Thanh S¬, b×nh thÈm v¨n ®· trë thµnh mét nghÖ thuËt, mét ho¹t ®éng v¨n ho¸ tinh diÖu. Víi V©n ®µi lo¹i ng÷ b×nh th¬ v¨n còng ®· ®−îc ®óc kÕt thµnh mét nghÖ thuËt, mét khoa häc tinh tÕ cña bËc th−îng häc. ë Ph¸p, cïng víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt hiÖn ®¹i, nh÷ng c«ng tr×nh vÒ gi¶ng v¨n, b×nh v¨n cña Lanson, Tuffreau, Desgranges, v.v. ®· ®−a bé m«n nµy lªn mét ®Þa vÞ xøng ®¸ng trong nhµ tr−êng còng nh− trong ®êi sèng v¨n ho¸. ë ta, tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, hÇu nh− chØ cã Quèc v¨n trÝch diÔm cña D−¬ng Qu¶ng Hµm lµ cã Ýt nhiÒu bµn ®Õn viÖc gi¶ng v¨n ë nhµ tr−êng. Suèt trong chÝn n¨m kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, chØ cã mét c«ng tr×nh cña §Æng Thai Mai. §ã lµ cuèn Gi¶ng v¨n "Chinh phô ng©m". Hai c«ng tr×nh trªn dï sao còng vÉn lµ nh÷ng cuèn s¸ch thiªn vÒ néi dung v¨n häc h¬n lµ khoa häc vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n. 69
Sau hoµ b×nh lËp l¹i n¨m 1954, ë miÒn B¾c còng ch−a cã mét c«ng tr×nh nµo vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n, trõ mét vµi kinh nghiÖm gi¶ng v¨n cña T¹ Phong Ch©u viÕt n¨m 1962 d−íi gãc nh×n cña mét c¸n bé chØ ®¹o m«n V¨n cò ë Bé Gi¸o dôc. BÊy giê, ë tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi cã biªn so¹n cuèn Gi¸o tr×nh gi¶ng d¹y v¨n häc ë phæ th«ng cña nhãm t¸c gi¶ Bïi Hoµng Phæ, Qu¸ch Hy Dong, Hoµng L©n. Gi¸o tr×nh cã dµnh mét ch−¬ng cho ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n. Cã thÓ nãi, ®©y lµ c«ng tr×nh ®Çu tiªn nghiªn cøu trùc tiÕp ®èi t−îng gi¶ng v¨n ë nhµ tr−êng phæ th«ng cña n−íc ta tõ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m. Nh−ng ph¶i ®Õn nh÷ng n¨m 60 vµ 70 th× míi thùc sù cã ®−îc nh÷ng c«ng tr×nh chuyªn s©u vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n. §iÒu ®¸ng chó ý lµ, cã mét sè nhµ nghiªn cøu tuy kh«ng chuyªn vÒ ph−¬ng ph¸p nh−ng ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh ®¸ng quý vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n. Nhµ ng«n ng÷ häc §inh Träng L¹c viÕt Tu tõ häc víi vÊn ®Ò gi¶ng v¨n (NXB Gi¸o dôc, 1969). Nhµ ng«n ng÷ häc §¸i Xu©n Ninh vËn dông thµnh tùu cña ng«n ng÷ häc hiÖn ®¹i vµo viÖc gi¶ng v¨n ë nhµ tr−êng (NXB Gi¸o dôc, 1977). T¸c gi¶ ®· cã nh÷ng gîi ý bæ Ých vÒ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch cÊu tróc ng«n ng÷, ph−¬ng ph¸p hÖ thèng còng nh− ph−¬ng ph¸p ®i tõ h×nh thøc ®Õn néi dung, c¸ch lùa chän yÕu tè then chèt, v.v. trong gi¶ng v¨n. Lo¹i trõ khuynh h−íng tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña ng«n ng÷ trong viÖc tiÕp cËn v¨n ch−¬ng th× ®©y lµ mét c«ng tr×nh cã nh÷ng gîi ý míi mÎ vÒ ph−¬ng h−íng nghiªn cøu liªn ngµnh còng nh− mét sè biÖn ph¸p kh¶ thi trong viÖc ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n ch−¬ng b»ng c«ng cô ng«n ng÷ häc hiÖn ®¹i. NguyÔn Duy B×nh, nhµ nghiªn cøu v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i viÕt D¹y c¸i hay c¸i ®Ñp cña V¨n (NXB Gi¸o dôc, 1988) ®· ®Æc biÖt nhÊn m¹nh ®Õn b¶n chÊt thÈm mü cña v¨n ch−¬ng trong qu¸ tr×nh d¹y v¨n ë nhµ tr−êng. Hoµng TiÕn Tùu, chuyªn gia vÒ v¨n häc d©n gian cã c«ng tr×nh MÊy vÊn ®Ò vÒ gi¶ng d¹y v¨n häc d©n gian (NXB Gi¸o dôc, 1983) ; NguyÔn SÜ CÈn viÕt MÊy vÊn ®Ò gi¶ng d¹y th¬ v¨n cæ ë phæ th«ng (NXB Gi¸o dôc, 1984) . Hai t¸c gi¶ trªn ®· ®i tõ ®Æc tr−ng thi ph¸p v¨n häc d©n gian vµ trung ®¹i ®Ó ®Æt vÊn ®Ò gi¶ng d¹y v¨n häc ë nhµ tr−êng phæ th«ng. Chuyªn luËn VÊn ®Ò gi¶ng d¹y t¸c phÈm v¨n häc theo lo¹i thÓ cña nhãm t¸c gi¶ TrÇn Thanh §¹m, Hoµng Nh− Mai, Huúnh Lý, v.v. ®Æt ra mét h−íng míi trong khoa gi¶ng v¨n. Gi¶ng v¨n kh«ng thÓ t¸ch rêi vÊn ®Ò lo¹i thÓ. Lo¹i thÓ trong nhiÒu thËp kû tr−íc ®ã ®· kh«ng ®−îc chó ý mét c¸ch thÝch ®¸ng. H−íng ®i cña c¸c t¸c gi¶ lµ míi mÎ nh−ng biÖn ph¸p thùc thi l¹i cßn qu¸ s¬ sµi. Kh«ng ph¶i lµ mét nhµ ph−¬ng ph¸p nh−ng l¹i lµ mét nhµ gi¸o dµy d¹n kinh nghiÖm gi¶ng v¨n, võa lµ mét nhµ nghiªn cøu v¨n häc th©m thuý, Gi¸o s− Lª TrÝ ViÔn trong cuèn Nh÷ng bµi gi¶ng v¨n ë ®¹i häc trong mÊy trang ®Çu s¸ch ®· cã nh÷ng gîi ý bæ Ých ®èi víi c«ng viÖc gi¶ng v¨n, vÒ nh÷ng nhiÖm vô, b¶n chÊt lao ®éng cña gi¶ng v¨n còng nh− quy tr×nh chuÈn bÞ mét bµi gi¶ng v¨n. Phan Träng LuËn lµ ng−êi cã nhiÒu bµi viÕt vµ c«ng tr×nh vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n. §¸ng kÓ tr−íc tiªn lµ cuèn Ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n häc trong nhµ tr−êng xuÊt b¶n n¨m 1978. Trong hoµn c¶nh t− liÖu chuyªn ngµnh cßn hiÕm hoi håi bÊy giê, chuyªn luËn ®· ®−îc gi¸o viªn v¨n häc ®ãn nhËn vµ ®¸nh gi¸ cao. Nhµ phª b×nh Hoµi Thanh còng cã nh÷ng nhËn xÐt tèt vÒ cuèn s¸ch nµy, t¸c gi¶ ®· nghiªn cøu vÊn ®Ò gi¶ng v¨n theo ph−¬ng ph¸p liªn ngµnh, ®· vËn dông ®−îc mét sè thµnh tùu cña khoa häc kÕ cËn vµo c«ng tr×nh cña m×nh. Gi¶ng v¨n ®· ®−îc nghiªn cøu trªn nhiÒu b×nh diÖn. NhËn diÖn ®óng t¸c phÈm v¨n ch−¬ng vµ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nhµ tr−êng, c¬ chÕ th©m nhËp vµ kh¸m ph¸ mét t¸c 70
phÈm v¨n ch−¬ng. T¸c gi¶ ®· lÇn ®Çu tiªn ®Ò xuÊt ®−îc mét sè ph−¬ng ph¸p ®Æc thï cña gi¶ng v¨n. Nh−ng ph¶i chê ®Õn nh÷ng chuyªn luËn tiÕp theo nh− C¶m thô v¨n häc, gi¶ng d¹y v¨n häc ®Æc biÖt lµ víi chuyªn ®Ò Häc sinh b¹n ®äc s¸ng t¹o − con ®−êng ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng (1996), th× nh÷ng t− t−ëng vµ nh÷ng luËn ®iÓm cña t¸c gi¶ vÒ gi¶ng v¨n míi ®−îc hoµn thiÖn mét c¸ch chÆt chÏ cã hÖ thèng vµ ®Õn cuèn ThiÕt kÕ bµi häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng, tËp I vµ II (1996−1998) th× nh÷ng t− t−ëng khoa häc vÒ gi¶ng v¨n míi ®−îc b¾t ®Çu øng dông vµ thÓ nghiÖm cô thÓ vµo c¸c giê häc t¸c phÈm. Cho ®Õn nay, khoa gi¶ng v¨n trong nhµ tr−êng vÉn ®ang cÇn ®−îc hoµn thiÖn thªm trªn ph−¬ng diÖn lý luËn, nhÊt lµ trªn ph−¬ng diÖn thÓ nghiÖm h»ng ngµy vµo trong bµi gi¶ng v¨n cña ®«ng ®¶o anh chÞ em gi¸o viªn. Cuèn §æi míi bµi häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng cña Phan Träng LuËn ®−îc Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o chän lµm tµi liÖu båi d−ìng chuyªn m«n cho gi¸o viªn v¨n toµn quèc (1999) cñng cè vµ ph¸t triÓn thªm mét b−íc ý t−ëng ®æi míi ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n trong nhµ tr−êng phæ th«ng. Còng cÇn nãi thªm r»ng trong hoµn c¶nh ®Êt n−íc bÞ chia c¾t, trong vïng t¹m bÞ chiÕm còng ®· cã mét sè c«ng tr×nh Ýt nhiÒu bµn ®Õn viÖc gi¶ng v¨n ë nhµ tr−êng, tuy ®©y chØ lµ nh÷ng ý kiÕn më ®Çu cho mét sè cuèn gi¸o tr×nh v¨n häc nhµ tr−êng h¬n lµ mét chuyªn luËn riªng vÒ ph−¬ng ph¸p. Song ®ã ®©y còng b¾t gÆp kh¸ nhiÒu ý kiÕn bæ Ých vÒ khoa gi¶ng v¨n trong nhµ tr−êng cÇn ®−îc khai th¸c. ViÖt Nam thi v¨n gi¶ng luËn cña Hµ Nh− Chi (1951) trong ba trang Lêi nãi ®Çu cña cuèn s¸ch, cßn bµn ®Õn môc ®Ých vµ ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n. T¸c gi¶ cho r»ng ph¶i ®æi míi gi¶ng v¨n. Gi¶ng v¨n kh«ng chØ nh»m lµm rung c¶m mµ cßn ph¶i t×m hiÓu b»ng lý trÝ, ph¶i t×m tßi, ph¶i ph©n tÝch ®Ó råi th©u nhËn theo mét ®−êng lèi, mét quy cñ. VÒ ph−¬ng ph¸p, t¸c gi¶ l−u ý ph−¬ng ph¸p kh¶o s¸t th−êng dïng ë ph−¬ng T©y. V¨n häc ph©n tÝch toµn th− cña Th¹ch Trung Gi· (1973) lµ mét chuyªn luËn dµy dÆn vÒ ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. T¸c gi¶ cã ®Ò xuÊt mét sè vÊn ®Ò lý luËn, ph−¬ng ph¸p so s¸nh liªn ngµnh nh− sö häc, phong tôc häc, ng«n ng÷ häc, triÕt häc, t©m lý häc. T¸c gi¶ còng chó ý ®Õn c¸c b−íc cô thÓ cña mét bµi gi¶ng v¨n nh− S¬ bé, Th©m nhËp vµ Viªn thµnh. Tuy ch−a tiÕp cËn ®−îc nh÷ng thµnh tùu míi vÒ khoa häc nh©n v¨n, nhÊt lµ khoa s− ph¹m hiÖn ®¹i còng nh− t©m lý häc s¸ng t¸c vµ tiÕp nhËn, nh−ng ®©y lµ mét chuyªn luËn cã ghi l¹i ®−îc mét sè kinh nghiÖm gi¶ng d¹y bæ Ých cã thÓ tham kh¶o. Ngoµi ra còng cßn cã mét vµi cuèn s¸ch gi¸o khoa cña Vâ QuÕ Viªn, TrÇn ThÕ X−¬ng hay mét sè nhãm t¸c gi¶ kh¸c Ýt nhiÒu cã ®Ò cËp ®Õn gi¶ng v¨n trong Lêi nãi ®Çu nh−ng nh×n chung ®Òu lµ nh÷ng d¹ng ph¸t biÓu kh¸c nhau vÒ mét quan niÖm chung håi bÊy giê mµ chóng t«i ®· ®iÓm qua ë trªn. LÞch sö gi¶ng v¨n th× l©u ®êi nh−ng thµnh tùu vÒ khoa häc gi¶ng v¨n ë n−íc ta l¹i cßn máng ch−a phong phó. Sù ph¸t triÓn cña c¸c ngµnh khoa häc kÕ cËn, nhÊt lµ t©m lý häc nghÖ thuËt, lý luËn v¨n häc cïng víi khoa s− ph¹m hiÖn ®¹i ®ang ®Æt ra nhiÒu d÷ kiÖn cho viÖc n©ng cao chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ cña ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n trong nhµ tr−êng. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y trong sù ph¸t triÓn cña x· héi ®i vµo c¬ chÕ thÞ tr−êng, t©m lý nhËn thøc vµ thÞ hiÕu thÈm mü ë tuæi trÎ cã nhiÒu biÕn ®éng vµ biÕn ®æi. §iÒu ®ã cã ¶nh h−ëng ®Õn hiÖu qu¶ gi¶ng v¨n trong nhµ tr−êng mét c¸ch kh¸ râ. NhiÒu vÊn ®Ò ®ang ®Æt ra cho khoa gi¶ng v¨n trong nhµ tr−êng tõ môc ®Ých giê gi¶ng v¨n cho ®Õn néi ®ung vµ ph−¬ng ph¸p khai th¸c mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng, ®Æc biÖt lµ vÊn ®Ò ®æi míi ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n theo 71
h−íng ®Ò cao sù tiÕp nhËn cña häc sinh nh»m t¹o ®−îc hiÖu qu¶ mong muèn trong viÖc h×nh thµnh nh©n c¸ch con ng−êi häc sinh trong giai ®o¹n c¸ch m¹ng hiÖn nay. Gi¶ng v¨n trong nhµ tr−êng phæ th«ng cã mét vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng. Gi¶ng v¨n ®−îc dµnh mét tû lÖ thêi gian kh¸ lín so víi c¸c phÇn V¨n häc sö, Lý luËn v¨n häc vµ Lµm v¨n. XÐt vÒ môc tiªu gi¸o dôc th× Gi¶ng v¨n cã mét xu thÕ ®Æc biÖt, ®ã lµ søc m¹nh riªng cña c¸c t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong viÖc båi d−ìng t©m hån vµ nh©n c¸ch cho häc sinh. C¶m xóc thÈm mü, t×nh c¶m nh©n v¨n, lßng yªu ®Êt n−íc, nh©n d©n, kh¸t väng sèng cao th−îng, v.v. ®−îc b¾t nguån vµ h×nh thµnh mét c¸ch cã hÖ thèng vµ s©u s¾c, nhÊt lµ trong c¸c giê gi¶ng v¨n ë nhµ tr−êng phæ th«ng vµ chÝnh ®ã còng lµ nh÷ng hµnh trang quý b¸u cho c¸c em ®i vµo ®êi sèng c«ng d©n sau nµy. §äc håi ký cña c¸c nhµ v¨n ho¸ lín, c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬, c¸c nhµ khoa häc cã tªn tuæi, chóng ta cµng thÊm thÝa t¸c dông v« cïng s©u s¾c, l©u bÒn cña c¸c giê v¨n trong nhµ tr−êng phæ th«ng. §Æng Thai Mai, NguyÔn XiÓn, ChÕ Lan Viªn, Ph¹m Hæ, NguyÔn Kiªn vµ nhiÒu nhµ v¨n kh¸c ®Òu cã nh÷ng kû niÖm s©u s¾c vµ c¶m ®éng vÒ nh÷ng giê v¨n ®−îc häc ë nhµ tr−êng. ThÕ hÖ thanh niªn thêi chèng ®Õ quèc Mü kh«ng mÊy ng−êi kh«ng häc thuéc lßng hay ghi chÐp trong sæ tay nh÷ng vÇn th¬ yªu n−íc ®−îc häc tõ trªn ghÕ nhµ tr−êng. V¨n th¬ nhµ tr−êng ®· tiÕp søc thªm cho hä trªn chiÕn tr−êng. ChÞ kü s− trÎ ng−êi Hµ Néi theo lêi kÓ cña nhµ th¬ NguyÔn §×nh Thi xung phong ®Õn vïng CÈm Ph¶ ®Çy bom ®¹n thêi chiÕn tranh v× cã mét phÇn ®−îc ¶nh h−ëng cña bµi th¬ §Êt n−íc nh− chÞ ®· t©m sù. VÒ ph−¬ng diÖn tri thøc th× gi¶ng v¨n lµ c¬ së quan träng cho viÖc häc tËp c¸c ph©n m«n kh¸c cña ch−¬ng tr×nh. Kh«ng cã kiÕn thøc cô thÓ vÒ t¸c gi¶, t¸c phÈm th× nh÷ng nhËn ®Þnh vÒ v¨n häc sö trë nªn trõu t−îng, thiÕu søc thuyÕt phôc, xu h−íng ®¹i ng«n, ®¹i luËn t¸n réng ë c¸c bµi lµm cña häc sinh còng do thiÕu kiÕn thøc cô thÓ vÒ t¸c phÈm. Ngµy nay, viÖc gi¶ng d¹y lý luËn v¨n häc trong nhµ tr−êng ®· ®−îc chó ý h¬n. Lý luËn v¨n häc lµ kiÕn thøc c«ng cô gióp cho häc sinh ph¸t triÓn ®−îc n¨ng lùc tù kh¸m ph¸, th−ëng thøc c¸c t¸c phÈm v¨n ch−¬ng vµ ®¸nh gi¸ c¸c hiÖn t−îng v¨n häc. Nh−ng ng−îc l¹i viÖc h×nh thµnh c¸c kh¸i niÖm lý luËn v¨n häc kh«ng thÓ t¸ch rêi c¸c tri thøc cô thÓ vÒ v¨n häc, nhÊt lµ c¸c t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. Vèn hiÓu biÕt cña häc sinh vÒ gi¶ng v¨n sÏ lµ nh÷ng nguyªn liÖu v« cïng quan träng cho häc sinh khi lµm bµi v¨n. Gi¶ng v¨n cã vÞ trÝ, nÒn t¶ng cho qu¸ tr×nh häc v¨n ë nhµ tr−êng lµ nh− vËy. TiÕc r»ng ý thøc gi¶ng d¹y gi¶ng v¨n trong mèi liªn th«ng gi÷a c¸c ph©n m«n ch−a ®−îc nhiÒu gi¸o viªn quan t©m ®óng møc. XÐt trªn ph−¬ng diÖn nµo còng thÊy r»ng v¨n ch−¬ng nhµ tr−êng cã tÇm quan träng l©u dµi, s©u s¾c kh«ng chØ trong khu«n khæ nhµ tr−êng mµ cßn cã ¶nh h−ëng l©u bÒn ®Õn ®êi sèng tinh thÇn cña mçi c«ng d©n t−¬ng lai. Nh−ng cã ®iÒu, h×nh nh− ®· thµnh kinh nghiÖm chung cho mäi gi¸o viªn kÓ c¶ nh÷ng thÇy gi¸o d¹y v¨n tµi hoa, gi¶ng v¨n lµ mét c«ng viÖc lao ®éng v« cïng khã kh¨n, thµnh c«ng th× Ýt mµ thÊt b¹i kh«ng ph¶i kh«ng nhiÒu. Cïng mét bµi v¨n, n¨m nay d¹y th× hay nh−ng sang n¨m l¹i thÊy kh«ng cã kÕt qu¶. Giê nµy ë líp nµy th× hay nh−ng giê kh¸c l¹i kh«ng ®−îc nh− ý muèn. Cã khi giê tr−íc th× ®¹t nh−ng giê sau th× l¹i kh«ng thµnh c«ng. Trong ®êi d¹y v¨n kh«ng dÔ g× cã ®−îc d¨m m−êi bµi gi¶ng v¨n thËt së ®¾c t©m ®¾c. Cã ng−êi nghiªn cøu v¨n häc kh¸ s©u s¾c vµ uyªn th©m n÷a nh−ng gi¶ng v¨n l¹i Ýt hÊp dÉn. Cã ng−êi viÕt v¨n hay mµ gi¶ng v¨n l¹i nh¹t nhÏo. Cã ng−êi b×nh th¬ v¨n rÊt hÊp dÉn, l«i cuèn häc sinh nh−ng kÕt qu¶ rÌn luyÖn cho häc sinh l¹i 72
ch¼ng ®−îc bao nhiªu, cã khi lµm bµi l¹i nghÌo nµn vÒ kiÕn thøc. Cã c« gi¸o d¹y v¨n kh«ng tµi hoa, kh«ng hÊp dÉn nh−ng kÕt qu¶ l¹i ¨n ch¾c vÒ kiÕn thøc vµ kü n¨ng v¨n häc. Cã ng−êi nãi gi¶ng v¨n lµ nghÖ thuËt, lµ chuyÖn lao ®éng n¨ng khiÕu c¸ nh©n. Kh«ng ph¶i hoµn toµn nh− vËy. Gi¶ng v¨n lµ n¬i héi tô giao kÕt nhiÒu quy luËt cña nghÖ thuËt vµ cña khoa häc, cña gi¸o dôc, cña v¨n ch−¬ng, cña x· héi vµ cña c¸ nh©n. Cã thÓ kh¸i qu¸t c¸i khã kh¨n cña viÖc gi¶ng v¨n cã mÊy ph−¬ng diÖn chÝnh sau ®©y : T¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ mét s¶n phÈm ®éc ®¸o cña nhµ v¨n, lu«n lu«n lµ mét Èn sè ®èi víi ng−êi ®äc. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng cµng xuÊt s¾c cµng ®a nghÜa, thÕ giíi nghÖ thuËt cµng phong phó ; viÖc lÜnh héi vµ c¾t nghÜa kh«ng ®¬n gi¶n. Bµi ca dao Th»ng Bêm, truyÖn Mþ Ch©u Träng Thuû, bµi th¬ ThÒ non n−íc trong ch−¬ng tr×nh v¨n häc cÊp III tr−íc ®©y ®· g©y tranh c·i trong c¸c nhµ nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y v¨n häc, qua nhiÒu n¨m vÉn ch−a cã ý kiÕn thèng nhÊt. GÇn ®©y, nhiÒu bµi th¬ trong ch−¬ng tr×nh v¨n c¶i c¸ch còng ®· g©y nªn nh÷ng c¸ch hiÓu, c¸ch c¾t nghÜa kh¸c nhau, thËm chÝ ®èi lËp n÷a. Ba tiªu cña NguyÔn Tr·i, §©y th«n Vü D¹ cña Hµn MÆc Tö, Tèng biÖt hµnh cña Th©m T©m, chïm th¬ thu cña NguyÔn KhuyÕn, ChiÒu tèi trong NhËt ký trong tï cña Hå ChÝ Minh,... vµ nhiÒu bµi kh¸c n÷a ®· ®−a ®Õn nh÷ng c¸ch c¾t nghÜa kh¸c nhau. Kh¸c nhau tõ tõng chi tiÕt cho ®Õn c¶ chñ ®Ò vµ ý nghÜa x· héi v¨n ch−¬ng. Cho nªn khã cã thÓ nãi c¸i khã thø nhÊt cña gi¶ng v¨n b¾t ®Çu tõ chÝnh b¶n th©n ®èi t−îng mµ chóng ta chiÕm lÜnh. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng lu«n tiÒm Èn nh÷ng Èn sè ®ßi hái ë ng−êi ®äc nhiÒu c«ng phu vµ kh¶ n¨ng ®Æc biÖt ®Ó gi¶i m·. Ngoµi c¸i khã tõ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng cßn cã c¸i khã ë b¶n th©n ng−êi tiÕp nhËn. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ ®a nghÜa mµ tiÕp nhËn th× ®a trÞ. TiÕp nhËn v¨n ch−¬ng bao giê còng mang tÝnh chñ quan, tÝnh c¸ thÓ. Mçi häc sinh lµ mét b¹n ®äc, mçi b¹n ®äc häc sinh lµ mét thÕ giíi tinh thÇn riªng. Ng−êi gi¸o viªn trong giê gi¶ng v¨n kh«ng nh÷ng ph¶i am hiÓu t¸c phÈm mµ cßn ph¶i ®èi diÖn víi n¨m s¸u chôc thÕ giíi con ng−êi tuy cïng løa tuæi nh−ng kh«ng ®ång ®Òu vµ ®ång nhÊt vÒ mäi ph−¬ng diÖn thÈm mü, vèn sèng, vèn v¨n ho¸, v.v. Ngµy nay víi sù ph¸t triÓn s©u réng cña mét x· héi c¬ chÕ thÞ tr−êng, t©m lý häc sinh ®ang biÕn ®æi hµng ngµy, hµng giê ; kh«ng dÔ g× ng−êi gi¸o viªn cã thÓ n¾m b¾t ®−îc nh÷ng g× ®ang diÔn ra trong t©m hån c¸c em mµ ®iÒu nµy trùc tiÕp ¶nh h−ëng ®Õn sù tiÕp nhËn v¨n ch−¬ng trong tõng giê gi¶ng v¨n. GÇn ®©y trªn b¸o chÝ ®· thÊy ®¨ng t¶i nhiÒu chuyÖn tiÕu tho¹i vÒ "V¨n ch−¬ng tr−êng èc". C−êi nh−ng ra n−íc m¾t, lo l¾ng tr−íc nh÷ng dÊu hiÖu kh«ng lµnh m¹nh trong v¨n ho¸ tiÕp nhËn cña häc sinh. Cã thÓ nãi, hiÓu cho ®−îc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng ®· khã mµ viÖc n¾m b¾t ®−îc ®èi t−îng häc sinh trong giê gi¶ng v¨n l¹i lµ mét th¸ch thøc nÆng nÒ phøc t¹p h¬n nhiÒu. TiÕc r»ng lèi gi¶ng v¨n kh«ng cã ®Þa chØ vÉn ®ang diÔn ra h»ng ngµy trong nhµ tr−êng chóng ta. Ng−êi ta vÉn hay nãi hiÖu qu¶ v¨n ch−¬ng th−êng kh«ng ®o ®Õm ®−îc (impondÐrable). §äc v¨n lµ chuyÖn ®éc tho¹i víi tõng c¸ nh©n. V¨n ch−¬ng lµ chuyÖn thøc tØnh l−¬ng t©m, lµ sù thanh läc, tù nhËn thøc. KÕt qu¶ cã khi ®Õn sau ; gÆp mét t×nh huèng, mét c¶nh ngé trong ®êi sèng, nhiÒu khi chuyÖn häc trong nhµ tr−êng l¹i sèng dËy trß chuyÖn vµ dÉn d¾t b−íc ®i. HiÖu qu¶ v¨n ch−¬ng cã khi l¹i rÊt bÊt ngê, ngoµi c¶ ý ®Þnh cña ng−êi s¸ng t¸c hay ng−êi gi¶ng d¹y. NguyÔn Du sinh thêi tù hái "BÊt tri tam b¸ch d− niªn hËu − Thiªn h¹ hµ nh©n khÊp Tè Nh−" Êy vËy mµ ai ngê ch−a ®Õn 300 n¨m ®· cã mét ng−êi tï c¸ch m¹ng 73
tr−íc khi ra ph¸p tr−êng vÉn cßn say mª TruyÖn KiÒu. Gi÷a nh÷ng ngµy chèng Mü cøu n−íc ¸c liÖt vÉn vang lªn nh÷ng lêi th¬ "KÝnh tÆng cô NguyÔn Du". ThÇy gi¸o tr−íc khi lªn líp ®· ®Þnh râ môc ®Ých yªu cÇu cña tõng giê gi¶ng v¨n cô thÓ nh−ng ai d¸m ch¾c ý t−ëng cña thÇy ®· hoµn toµn ¨n khíp víi thu ho¹ch cña mçi em häc sinh. Ph¶n øng tÝch cùc vµ c¶ tiªu cùc n÷a. §ã lµ mét bµi to¸n nan gi¶i ®èi víi ng−êi gi¶ng v¨n trong nhµ tr−êng chóng ta. Ta vÉn theo thãi quen thÇy gi¶ng theo ý ®Þnh vµ sù c¶m nhËn cña thÇy. Häc sinh cø häc hay kh«ng häc tuú theo sù c¶m nhËn chñ quan cña tõng em. Ng−êi ta nãi hiÖu qu¶ gi¶ng v¨n cã tÝnh chÊt bÊp bªnh, kh«ng ¨n ch¾c, mét phÇn còng tõ thùc tr¹ng ®ã. Trong nhµ tr−êng ngµy nay, viÖc gi¶ng d¹y t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nh÷ng giê gi¶ng v¨n ph¶i dÇn dÇn xo¸ bá thùc tr¹ng tù ph¸t vµ c¶m tÝnh nµy. N¾m b¾t t©m lý tiÕp nhËn cña häc sinh, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó n¾m b¾t ®−îc ph¶n øng thÈm mü, t×nh c¶m ë häc sinh, d¹y v¨n theo ®¸p øng cña häc sinh nh− c¸c tr−êng häc ë Mü vµ c¸c n−íc tiªn tiÕn ®ang lµm lµ mét h−íng ®i cã kh¶ n¨ng h¹n chÕ ®−îc lèi gi¶ng v¨n tuú høng, c¶m tÝnh, chñ quan cña ng−êi gi¶ng v¨n, lµ c«ng viÖc ®ßi hái th¸ch thøc nhiÒu ®iÒu kiÖn, nhiÒu phÈm chÊt, nhiÒu n¨ng lùc ®Æc thï, mét vèn liÕng v¨n ho¸, ®êi sèng phong phó vµ nh÷ng kh¶ n¨ng nghÒ nghiÖp cña ng−êi gi¸o viªn. V¨n ch−¬ng xÐt cho cïng lµ chuyÖn ®êi, chuyÖn con ng−êi. §Õn víi v¨n ch−¬ng kh«ng ph¶i chØ lµ chuyÖn ch÷ nghÜa hay thñ thuËt vµ kü x¶o nghÒ nghiÖp. Nhµ phª b×nh Hoµi Thanh ®· tõng viÕt "ThiÕu ®i nh÷ng t×nh c¶m lín th× kh«ng thÓ hiÓu næi mét c©u v¨n chø nãi g× v¨n ch−¬ng". Lµ mét ng−êi am hiÓu s©u s¾c TruyÖn KiÒu, bao n¨m trêi ®· nhiÒu lÇn ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ vÒ nh©n vËt Tõ H¶i nh−ng ph¶i ®Õn nh÷ng n¨m cuèi ®êi trong kh«ng khÝ quyÕt liÖt cña nh÷ng ngµy chèng kÎ thï x©m l−îc, «ng míi nhËn ra nh÷ng c¸ch hiÓu ch−a ®Çy ®ñ cña m×nh vÒ mét nh©n vËt v¨n ch−¬ng. ThiÕu sù nh¹y bÐn thÈm mü vµ nh©n v¨n, ng−êi ®äc khã mµ xóc c¶m tr−íc sè phËn c¸c nh©n vËt trong s¸ch. Con ng−êi l¹nh lïng tr−íc nçi ®au vµ niÒm vui cña con ng−êi th× lµm sao cho thÓ ®ång c¶m víi cuéc ®êi c¸c nh©n vËt. Trong th−ëng thøc nghÖ thuËt cÇn ®Õn nh÷ng gi¸c quan cao cÊp, nh÷ng n¨ng lùc nghÖ thuËt. Nãi nh− M¸c muèn th−ëng thøc nghÖ thuËt ph¶i ®−îc gi¸o dôc vÒ nghÖ thuËt. Muèn s¸ng t¸c thµnh c«ng, ng−êi nghÖ sÜ ph¶i sèng tr¶i nghiÖm. T−ëng t−îng phong phó ®Õn ®©u còng kh«ng thay thÕ ®−îc cho vèn sèng, sù tõng tr¶i, ®µnh r»ng, trong s¸ng t¹o v¨n ch−¬ng kh«ng thÓ thiÕu tµi n¨ng h− cÊu. TiÕng khãc ai o¸n cho "ThËp lo¹i chóng sinh" b¾t nguån tõ sù tr¶i nghiÖm, nçi ®au th−¬ng bÊt h¹nh cña bao kiÕp ng−êi mµ NguyÔn Du ®· tr¶i qua. C©u th¬ "Con ®ãi l¶ «m l−ng mÑ khãc − MÑ ®î con b¸t thãc cÇm h¬i − KiÕp ng−êi c¬m v·i c¬m r¬i − BiÕt ®©u nÎo ®Êt ph−¬ng trêi mµ ®i ?" ®−îc ch¾t läc tõ nçi ®au bao kiÕp ng−êi n« lÖ. C©u th¬ göi bao nçi nhøc nhèi trong lßng nh÷ng con ng−êi ViÖt Nam tõng thÊm thÝa xãt xa nçi ®au th−¬ng trong chÕ ®é cò. Ng−êi häc sinh ngµy nay kh«ng ph¶i ®· dÔ g× cã thÓ ®ång c¶m ®−îc ngay. Ng−êi gi¸o viªn kh«ng nh¹y bÐn vÒ t×nh c¶m nh©n v¨n vµ thÈm mü hay thiÕu ®i nh÷ng hiÓu biÕt vÒ con ng−êi, vÒ cuéc ®êi th× khã cã thÓ t¹o ®−îc cho häc sinh m×nh nh÷ng xóc ®éng cÇn thiÕt trong giê gi¶ng v¨n. §ã lµ ch−a kÓ ®Õn nh÷ng n¨ng lùc vµ kü n¨ng ®Æc thï cã khi ph¶i tù rÌn luyÖn tu d−ìng mét c¸ch bÒn bØ suèt c¶ cuéc ®êi nghÒ nghiÖp cña m×nh. 74
B − NH÷NG C¤NG VIÖC CHÝNH CñA GI¶NG V¡N ë TRUNG HäC PHæ TH¤NG Cho ®Õn nay, kh«ng ph¶i kh«ng cßn nh÷ng c¸ch nghÜ gi¶n ®¬n vÒ c«ng viÖc gi¶ng v¨n, vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng phæ th«ng : ®ång nhÊt viÖc ph©n tÝch, tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng víi c«ng viÖc gi¶ng d¹y t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng ; nghÜ r»ng bµn ®Õn viÖc ph©n tÝch, kh¸m ph¸ mét bµi v¨n, mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng thuéc ch−¬ng tr×nh nhµ tr−êng lµ ®· bµn ®Õn viÖc gi¶ng v¨n ; kh«ng ph©n biÖt ®−îc b¹n ®äc ngoµi x· héi víi b¹n ®äc trong nhµ tr−êng ; kh«ng ph©n biÖt ®−îc sù kh¸c nhau gi÷a mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nãi chung víi mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nhµ tr−êng, v.v. BÊy nhiªu hiÖn t−îng nhÇm lÉn ®Òu b¾t nguån tõ nhËn thøc kh«ng ®óng, kh«ng ®Çy ®ñ vÒ b¶n chÊt m«n V¨n, vÒ nhiÖm vô, vÒ b¶n chÊt cña lao ®éng vµ quy tr×nh d¹y häc mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng phæ th«ng. Bµn vÒ quy tr×nh gi¶ng v¨n, d¹y häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng phæ th«ng, kh«ng thÓ kh«ng quan t©m ®Õn ba c«ng viÖc chñ yÕu sau ®©y : nhËn diÖn ®óng t¸c phÈm v¨n ch−¬ng vµ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng ; x¸c lËp ®−îc hÖ thèng nh÷ng ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch c¾t nghÜa t¸c phÈm vµ cuèi cïng lµ x©y dùng ®−îc nh÷ng con ®−êng, nh÷ng c¸ch thøc h−íng dÉn häc sinh ®Õn víi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. I − NHËN DIÖN T¸C PHÈM V¡N CH¦¥NG Vµ T¸C PHÈM V¡N CH¦¥NG trong NHµ TR¦êNG 1. ë ®©y cÇn nãi qua vÒ vÊn ®Ò lùa chän t¸c phÈm. Theo truyÒn thèng s− ph¹m th× viÖc lùa chän t¸c phÈm vµo ch−¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa kh«ng ®Æt ra víi ng−êi gi¸o viªn. §ã lµ c«ng viÖc cña ng−êi biªn so¹n ch−¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa. Nh−ng d−íi gãc ®é ng−êi gi¶ng d¹y còng cÇn am hiÓu lý do v× sao mét t¸c gi¶, mét t¸c phÈm nµy nä l¹i ®−îc ®−a vµo ch−¬ng tr×nh. Kh«ng n¾m ®−îc ý ®å vµ quan ®iÓm lùa chän cña so¹n gi¶, ng−êi gi¸o viªn dÔ bÞ l¹c h−íng trong khai th¸c vµ gi¶ng d¹y tõng bµi v¨n cô thÓ. Tr−íc ®©y, trong ch−¬ng tr×nh cò kh«ng cã t¸c phÈm v¨n häc l·ng m¹n ViÖt Nam 1930 − 1945. Nay, trong s¸ch gi¸o khoa tõ phæ th«ng c¬ së ®· cã th¬ Hµn MÆc Tö, Vò §×nh Liªn,... ë trung häc phæ th«ng cã th¬ cña Xu©n DiÖu, Huy CËn,... cã v¨n Th¹ch Lam, NguyÔn Tu©n, v.v. Tr−íc ®©y chóng ta th−êng tr¸nh th¬ v¨n Ph¹m Th¸i. Chinh phô ng©m còng chØ ®−îc d¹y mét c¸ch dÌ dÆt. §èi víi nh÷ng nhµ v¨n cæ ®iÓn nµy, phÇn tuyÓn chän bµi gi¶ng còng cã kh¸c. Tr−íc ®©y th−êng chän nh÷ng ®o¹n trÝch thiªn vÒ ý nghÜa hiÖn thùc vµ tè c¸o nay ®· trÝch thªm nh÷ng ®o¹n vÒ ChÞ em Thuý KiÒu, KiÒu ë lÇu Ng−ng BÝch, vÒ Trao duyªn, v.v. V× sao nh÷ng bµi th¬ hay nh− Tèng biÖt hµnh nh− Nhí, T©y TiÕn hay Bªn kia s«ng §uèng tr−íc ®©y kh«ng ®−îc trÝch gi¶ng nay l¹i ®−îc ®Æt vµo mét vÞ trÝ xøng ®¸ng... Mét bµi v¨n nh− Tuyªn ng«n §éc lËp kh«ng ®−îc chän gi¶ng v¨n ë líp 12 còng ph¶n ¸nh nh÷ng c¸ch nghÜ, nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau trong c¸ch hiÓu vµ ®¸nh gi¸ mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng vµ ®· g©y nªn nh÷ng ph¶n øng kh¸ m¹nh mÏ ngoµi x· héi. Cho nªn ng−êi gi¸o viªn tuyÖt nhiªn kh«ng nªn nh×n nhËn t¸c phÈm, bµi v¨n mµ m×nh s¾p gi¶ng d¹y cho häc sinh nh− nh÷ng v¨n b¶n riªng rÏ, ®éc lËp víi ch−¬ng tr×nh. Gi¸o 75
viªn cÇn ý thøc ®−îc v× sao bµi v¨n ®ã l¹i ®−îc lùa chän mµ kh«ng ph¶i lµ bµi kh¸c theo ý ®å cña ch−¬ng tr×nh. RÊt tiÕc lµ nhiÒu n¨m nay, c«ng viÖc båi d−ìng gi¸o viªn cßn coi nhÑ viÖc n¾m v÷ng ý t−ëng chiÕn l−îc cña ch−¬ng tr×nh còng nh− yªu cÇu cô thÓ ®èi víi t¸c gi¶, t¸c phÈm ®−îc lùa chän. Råi ®©y, víi xu h−íng gi¶m nhÑ vai trß cña s¸ch gi¸o khoa, víi viÖc chän s½n c¸c bµi v¨n trÝch gi¶ng nh− mét sè n−íc tiªn tiÕn ®· lµm th× vÊn ®Ò lùa chän t¸c phÈm sÏ ®Æt ra bøc thiÕt h¬n ®èi víi tõng gi¸o viªn. Cã tr−êng hîp d¹y vÒ Hemingway, gi¸o viªn cã quyÒn lùa chän t¸c phÈm m×nh thÝch nhÊt (hä t«n träng viÖc thÝch d¹y, kh«ng khÝ gi¶ng d¹y cña tõng gi¸o viªn) vµ häc sinh ®Õn líp cã thÓ chän lùa theo së thÝch cña m×nh mét t¸c phÈm nµo ®ã mµ c¸c em yªu thÝch (hä còng rÊt chó ý ®Õn vÊn ®Ò thÝch thó cña ng−êi häc). Dï sao ®ã còng cßn lµ chuyÖn t−¬ng lai tuy kh«ng ph¶i lµ t−¬ng lai xa n÷a. Nh−ng vÊn ®Ò quan träng cã tÝnh chÊt l©u dµi lµ ý thøc vµ kh¶ n¨ng lùa chän, ®¸nh gi¸ còng nh− viÖc quan t©m ®Õn høng thó c¸ nh©n trong d¹y häc v¨n ch−¬ng. §ã lµ vÊn ®Ò thuéc n¨ng lùc phÈm chÊt cña ng−êi gi¸o viªn ®øng tr−íc mét bµi v¨n hay mét ch−¬ng tr×nh v¨n häc mµ m×nh phô tr¸ch. 2. NhËn diÖn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng vµ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nhµ tr−êng 2.1. LÞch sö vµ ý nghÜa viÖc x¸c ®Þnh hµm nghÜa cña t¸c phÈm v¨n ch−¬ng Ýt ra trong vèn t− liÖu ë n−íc ta hiÖn nay còng ®· cã ®Õn hµng chôc c«ng tr×nh trong vµ ngoµi n−íc bµn vÒ khoa v¨n häc. Song bÊy nhiªu c«ng tr×nh lý luËn còng chØ míi ®Ò cËp ®Õn nh÷ng ®Þnh nghÜa, nh÷ng kh¸i niÖm chung vÒ v¨n häc. TruyÒn thèng lý luËn cña c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu nãi trªn vµ còng nh− cña c¸c häc gi¶ ph−¬ng T©y hÇu nh− coi nhÑ ®Þnh nghÜa vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng vÉn v« cïng cÇn thiÕt vµ cã ý nghÜa vÒ nhiÒu mÆt ®èi víi ng−êi s¸ng t¸c phª b×nh nghiªn cøu hay gi¶ng d¹y v¨n häc. Qua nh÷ng n¨m th¸ng kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p, c«ng t¸c nghiªn cøu lý luËn v¨n häc ch−a tiÕn ®−îc bao nhiªu. MÊy n¨m sau hoµ b×nh lËp l¹i, Xu©n DiÖu c¶m thÊy ph¶i ®Æt vÊn ®Ò t×m hiÓu c¸c t¸c phÈm v¨n häc. Xu©n DiÖu nªu vÊn ®Ò mét c¸ch kh¸ s«i næi vµ cÊp b¸ch : "§Õn giai ®o¹n ph¸t triÓn hiÖn nay cña v¨n häc, chóng ta kh«ng nªn vµ kh«ng thÓ nãi ®Õn v¨n häc mµ kh«ng nãi ®Õn t¸c phÈm vµ khi nãi ®Õn t¸c phÈm mµ l¹i lµm thinh vÒ quy luËt cña t¸c phÈm. Kh«ng nãi ®Õn t¸c phÈm tøc lµ chØ nãi chung chung : nãi chung chung cã thÓ rÊt ch©n thµnh vµ nhiÖt t×nh nh−ng cã khi c¸i ®ã còng che ®Ëy mét sù l−êi biÕng hay ng¹i ngïng gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò thiÕt th©n cô thÓ cho mét ngµnh nh− lµ v¨n häc"(1). N¨m 1964, NguyÔn §×nh Thi trong cuèn C«ng viÖc cña ng−êi viÕt tiÓu thuyÕt khi ®i t×m mét ®Þnh nghÜa vÒ tiÓu thuyÕt ®· viÕt : "TiÓu thuyÕt lµ g× ? ThËt khã tr¶ lêi qu¸ !... Ai còng biÕt truyÖn lµ g× nh−ng ®Þnh nghÜa nã lµ rÊt khã. Còng nh− vËy th¬ cã tõ bao nhiªu ngµn n¨m, ai còng biÕt th¬ lµ g× nh−ng ch−a ai ®Þnh nghÜa næi cho tho¶ ®¸ng c¶"(2). Mét ®Þnh nghÜa chÝnh x¸c vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng kh«ng nh÷ng chØ lµm phong phó thªm cho kho tµng lý luËn mµ cßn gãp phÇn thóc ®Èy nã mét c¸ch cã hiÖu qu¶ lao ®éng s¸ng t¹o cña nghÖ sÜ. Mét hiÓu biÕt v÷ng ch¾c vÒ c¬ cÊu vµ b¶n chÊt t¸c phÈm v¨n ch−¬ng (1) Xu©n DiÖu, Quy luËt cuéc sèng vµ quy luËt t¸c phÈm trong th¬, T¹p chÝ V¨n nghÖ, th¸ng 8 - 1961. (2) NguyÔn §×nh Thi, C«ng viÖc cña ng−êi viÕt tiÓu thuyÕt, NXB V¨n häc, Hµ Néi, 1964. 76
sÏ gióp cho ng−êi s¸ng t¸c khái mß mÉm, cã ph−¬ng h−íng ®óng ®¾n h¬n, tiÕt kiÖm ®−îc c«ng søc nhiÒu h¬n trªn con ®−êng thai nghÐn t¸c phÈm vµ h×nh thµnh s¶n phÈm cña m×nh. §óng nh− Xu©n DiÖu nãi "gîi ý cho b¹n trÎ míi lµm th¬ ®Ó c¸c b¹n cã mét kh¸i niÖm r»ng : t¸c phÈm th¬ cßn cã quy luËt néi bé cña nã n÷a, nh− vËy kh«ng ph¶i lµ bµy ra l¾m chuyÖn, l¾m yªu cÇu, cã thÓ chØ lµm n¶n lßng nh÷ng b¹n trÎ lµm viÖc th¬, mµ nh− vËy theo ®óng ý cña t«i lµ muèn ®ì bít cho sù tiªu phÝ "m¸u x−¬ng" cña c¸c b¹n..."(1). DÜ nhiªn kh«ng ph¶i chØ cã víi c¸c b¹n trÎ, viÖc n¾m v÷ng tiªu chuÈn thµnh phÈm lao ®éng cña m×nh bao giê còng lµ tiÒn ®Ò cho mäi s¸ng t¹o Víi ng−êi gi¸o viªn v¨n häc, viÖc n¾m ch¾c b¶n chÊt cña t¸c phÈm v¨n ch−¬ng còng cã ý nghÜa rÊt quan träng vÒ ph−¬ng ph¸p luËn bé m«n còng nh− vÒ néi dung vµ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch, c¶m thô t¸c phÈm cña häc sinh. Mét nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ t¸c phÈm x©y dùng lµ tiÒn ®Ò cho hµng lo¹t c«ng viÖc cña mét qu¸ tr×nh nghÒ nghiÖp võa mang tÝnh khoa häc võa mang tÝnh chÊt v¨n häc. Ng−êi gi¸o viªn kh«ng cã lý g× l¹i kh«ng n¾m ch¾c, kh«ng am hiÓu kü l−ìng c«ng cô gi¸o dôc cña m×nh. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ vò khÝ, lµ c«ng cô cña ng−êi gi¸o viªn v¨n häc. HiÖn nay, kh«ng ph¶i chóng ta, kÓ c¶ nh÷ng anh chÞ em gi¸o viªn l©u n¨m trong nghÒ, ®· cã thÓ ®i ®Õn ®−îc mét ®Þnh nghÜa thèng nhÊt vÒ t¸c phÈm. DÉu r»ng, ngµy nay chóng ta vÉn mæ xÎ ph©n tÝch, t×m hiÓu nã. 2.2. Quan niÖm vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng vµ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng a) NhËn diÖn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng Víi kinh nghiÖm vµ suy nghÜ riªng, tõ nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau, trong nh÷ng tr−êng hîp vµ môc ®Ých kh«ng gièng nhau, c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬, nhµ lý luËn ®· ®−a ra nh÷ng ®Þnh nghÜa trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp vÒ t¸c phÈm v¨n, th¬, tiÓu thuyÕt còng nh− truyÖn ng¾n(2). Tuy nhiªn, nh÷ng ý kiÕn kh¸c nhau cña c¸c nhµ lý luËn, s¸ng t¸c v¨n häc còng gióp chóng ta thèng nhÊt ®−îc mét vµi kh¸i niÖm chung vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng, ®Ó tõ ®ã rót ra ®−îc nh÷ng kÕt luËn cÇn thiÕt vµ bæ Ých cho c«ng viÖc ph©n tÝch vµ gi¶ng d¹y t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng. XÐt vÒ môc ®Ých, ý ®å s¸ng t¸c th× t¸c phÈm v¨n ch−¬ng bao giê còng thÓ hiÖn ý ®Þnh cña ng−êi cÇm bót. Nhµ v¨n muèn bµy tá mét vÊn ®Ò, mét quan niÖm, mét th¸i ®é vÒ cuéc sèng ®Õn nh÷ng b¹n ®äc nhÊt ®Þnh cho nªn bÊt cø mét t¸c phÈm v¨n häc nµo còng lµ mét lêi tri ©m, mét tÊc lßng cña t¸c gi¶ göi ng−êi cïng thanh khÝ. ý ®Þnh ®ã kh«ng ph¶i lµ mét lêi tuyªn bè kh« khan, mét kh¸i niÖm trõu t−îng. ý ®Þnh ®ã bao giê còng ®−îc thÓ hiÖn qua néi dung vµ h×nh thøc nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh. Néi dung ®ã bao giê còng ®−îc cÊu t¹o nªn bëi hai yÕu tè hîp thµnh g¾n quyÖn vµo nhau, hiÖn thùc kh¸ch quan vµ chñ quan t¸c gi¶ (ph¶n ¸nh vµ biÓu hiÖn kh«ng ph¶i bao giê còng ®ång nhÊt). Tuú tµi n¨ng s¸ng t¹o cña nhµ v¨n vµ tuú tõng lo¹i thÓ mµ ph−¬ng thøc biÓu hiÖn néi dung h×nh thøc cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau. Nh−ng nãi chung dï lµ tù sù hay tr÷ t×nh, t¸c (1) S®d. (2) Xem : Phan Träng LuËn, Ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n häc trong nhµ tr−êng, NXB Gi¸o dôc, 1977. 77
phÈm v¨n häc nµo còng lÊy ng«n ng÷ lµm vËt liÖu biÓu hiÖn. Ng«n ng÷ cÊu t¹o thµnh h×nh t−îng tÝnh c¸ch. Ng«n ng÷ trong th¬, trong truyÖn, trong kÞch l¹i cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng. Søc m¹nh cña t¸c phÈm v¨n häc chÝnh lµ ë mÆt t×nh c¶m. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng ®¸nh thøc, khªu gîi t©m hån rung ®éng cña ng−êi ®äc. T¸c gi¶ dÉn d¾t vµ thuyÕt phôc ng−êi ®äc mét c¸ch bÊt ngê b»ng c¸ch ®èt ch¸y lªn trong lßng ng−êi ®äc nh÷ng tia löa, nh÷ng ngän löa t×nh c¶m, nh÷ng nguån rung ®éng s©u l¾ng. Mèi liªn hÖ gi÷a b¹n ®äc víi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ mét mèi liªn hÖ giao tÕ x· héi, mét mèi liªn hÖ cã lùa chän ®Çy høng thó víi sù vËn ®éng cña nh÷ng n¨ng lùc t©m lý ®Æc biÖt. Vai trß cña t−ëng t−îng thËt lµ quan träng. §óng nh− NguyÔn §×nh Thi nãi : "Ng−êi kÓ chuyÖn lu«n lu«n ph¶i dïng ®Õn trÝ t−ëng t−îng ®Ó thÊy nh÷ng h×nh ¶nh cña sù vËt vµ kh¸c nµo vÏ l¹i nh÷ng h×nh ¶nh Êy b»ng tiÕng nãi do ®ã mµ truyÒn ®¹t vµo trÝ t−ëng t−îng cña ng−êi nghe nh÷ng h×nh ¶nh nh− ®ang sèng thùc, cã søc m¹nh cuèn hót vµ lµm lay ®éng c¶ trÝ tuÖ vµ t×nh c¶m cña ng−êi nghe"(1). T« Hoµi còng ®· nãi trong Mét sè kinh nghiÖm viÕt v¨n cña t«i : "Ph¶i nãi ®Õn khi nh©n vËt hiÖn ra tr−íc mÆt nh− mét ng−êi sèng, bÊy giê t«i míi hoµn thµnh giai ®o¹n x©y dùng trong ãc ng−êi viÕt"(2). NguyÔn C«ng Hoan còng ®· trao ®æi : "Khi t«i viÕt th× nh©n vËt cña truyÖn hiÖn ra trong ãc t«i. T«i b¾t hä biÓu diÔn thËt thong th¶ tõng ý nghÜ, tõng cö chØ, tõng lêi nãi, tõng c¸ch ®i, v.v. nh− trong mét cuèn phim quay chËm, ®Ó t«i nh×n cho râ vµ ghi cho hÕt"(3). Nãi søc m¹nh cña t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ nãi ®Õn mèi liªn hÖ víi b¹n ®äc. §Æt t¸c phÈm trong mèi liªn hÖ víi b¹n ®äc kh«ng nh÷ng lµ phï hîp víi ý ®Þnh s¸ng t¸c cña nhµ v¨n mµ cßn thÓ hiÖn sù nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ con ®−êng vËn ®éng kh¸ch quan cña t¸c phÈm ®Õn cuéc sèng. §Ých cña s¸ng t¸c lµ cuéc ®êi, T¸c phÈm ®Õn víi cuéc ®êi th«ng qua b¹n ®äc. T«n träng b¶n th©n t¸c phÈm nh− mét tån t¹i kh¸ch quan cña h×nh t−îng do nhµ v¨n s¸ng t¹o vÉn lu«n lu«n nhÊn m¹nh ®Õn mèi liªn hÖ sinh mÖnh cña t¸c phÈm víi cuéc ®êi. Mét c¸ch quan niÖm nh− vËy võa gióp chóng ta hiÓu t¸c phÈm ®−îc ®óng ®¾n, võa thÓ hiÖn ®−îc mét quan niÖm thùc tiÔn cÇn cã vÒ v¨n häc. Nh÷ng thËp niªn gÇn ®©y víi sù xuÊt hiÖn cña nhiÒu thø lý thuyÕt nh− cÊu tróc, th«ng tin, v¨n b¶n häc ®· cã nhiÒu c¸ch quan niÖm kh¸c nhau vÒ v¨n häc vµ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. Ng−êi th× ®Ò cao mét c¸ch tuyÖt ®èi vai trß cña cÊu tróc ng«n ng÷ ; ng−êi th× qu¸ nhÊn m¹nh ®Õn sø mÖnh th«ng ®iÖp x· héi cña v¨n häc ; ng−êi th× coi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng ch¼ng qua chØ lµ mét ký hiÖu ®¬n nghÜa hay ®a nghÜa, v.v. Chóng ta vÉn cã thÓ xem xÐt chän läc vµ tiÕp nhËn nh÷ng g× lµ hîp lý trong quan niÖm, nhÊt lµ trong ph−¬ng ph¸p cña c¸c lý thuyÕt nãi trªn ®Ó bæ sung cho quan niÖm cña chóng ta vÒ v¨n häc vµ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. Nh−ng ®iÒu quan träng vÒ nguyªn t¾c lµ : kh«ng thÓ v× nhÊn m¹nh ®Õn mét chøc n¨ng, mét yÕu tè nµo ®ã cña v¨n häc vµ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng mµ coi nhÑ néi dung vµ ý nghÜa thÈm mü cña b¶n th©n t¸c phÈm. §óng lµ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nµo còng lµ mét tËp hîp ng«n ng÷. Ng«n ng÷ lµ vËt liÖu thø nhÊt cña v¨n häc. Th«ng qua hÖ thèng (1) NguyÔn §×nh Thi, C«ng viÖc cña ng−êi viÕt tiÓu thuyÕt, S®d. (2) T« Hoµi, Mét sè kinh nghiÖm viÕt v¨n cña t«i, NXB V¨n häc, Hµ Néi, 1965. (3) NguyÔn C«ng Hoan, §êi viÕt v¨n cña t«i, NXB V¨n häc, Hµ Néi, 1971. 78
tÝn hiÖu ®ã mµ tiÕng nãi cña nhµ v¨n ®Õn víi b¹n ®äc. Nh÷ng ý nghÜa c¬ b¶n cña t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ th«ng tin nghÖ thuËt. §ã lµ mét ®iÓm c¬ b¶n mÊu chèt ph©n biÖt quan ®iÓm m¸c xÝt víi quan ®iÓm cÊu tróc luËn vµ th«ng tin vÒ v¨n häc vµ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. Tõ c¸c b×nh diÖn nghiªn cøu trªn, chóng ta cã thÓ tãm t¾t s¬ l−îc vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nh− sau : − Mçi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng bao giê còng lµ mét lêi nh¾n göi trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp, kÝn ®¸o hay c«ng khai cña nhµ v¨n vÒ cuéc ®êi vµ víi cuéc sèng. − B»ng nghÖ thuËt s¸ng t¹o ng«n ng÷ nghÖ thuËt theo phong c¸ch riªng cña m×nh, nhµ v¨n t¹o nªn mét h×nh thøc ®éc ®¸o cña t¸c phÈm chøa ®ùng mét néi dung nhÊt ®Þnh bao gåm : hai yÕu tè kh¸ch quan ph¶n ¸nh vµ chñ quan biÓu hiÖn chuyÓn ho¸ th©m nhËp vµo nhau nh»m g©y ®−îc mét t¸c ®éng ®Æc biÖt ®Õn t©m hån vµ t×nh c¶m cña b¹n ®äc, ®èi t−îng t¹o nªn mèi liªn hÖ sinh mÖnh cña t¸c phÈm ®èi víi ®êi sèng. b) NhËn diÖn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng Nh÷ng hiÓu biÕt vÒ môc ®Ých, ý ®Þnh s¸ng t¸c vÒ c¬ cÊu néi dung, vÒ søc m¹nh riªng cña t¸c phÈm cïng mèi liªn hÖ gi÷a nhµ v¨n víi ng−êi ®äc, lµ nh÷ng c¬ së quan träng ®Ó x¸c ®Þnh ®óng ph−¬ng h−íng chñ yÕu vµ c¬ b¶n cho viÖc khai th¸c vµ gi¶ng d¹y mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. D¹y mét bµi v¨n theo ý nghÜa trªn bao giê còng ph¶i lµ c«ng viÖc lµm vang déi lªn trong t©m trÝ ng−êi häc sinh tiÕng nãi t©m t×nh tha thiÕt cña nhµ v¨n. Søc thuyÕt phôc cña tiÕng nãi t×nh c¶m, cña nh÷ng rung ®éng s©u xa trong lßng ng−êi nghÖ sÜ ®Õn tËn ®¸y lßng ng−êi häc sinh. C¬ së ®Ó gi¸o dôc, gi¶ng d¹y lµ néi dung cÊu t¹o cña t¸c phÈm. C¸i biÓu hiÖn bao giê còng lín h¬n c¸i ph¶n ¸nh. Th−êng khi h×nh t−îng lín h¬n t− t−ëng. Ng−êi gi¸o viªn th«ng hiÓu b¶n chÊt cÊu t¹o t¸c phÈm sÏ x¸c ®Þnh ®−îc néi dung khai th¸c, ph©n tÝch vµ gi¶ng d¹y. §iÒu nhµ v¨n cÇn nãi, muèn nãi lµ c¸i quan träng nhÊt, c¸i cÇn truyÒn ®¹t ®Õn cho häc sinh. Tõ nhËn thøc ®óng ®¾n hµng lo¹t vÒ mèi quan hÖ gi÷a hiÓu vµ c¶m, gi÷a lý trÝ vµ t×nh c¶m, gi÷a kiÕn thøc vµ t− t−ëng, gi÷a khoa häc vµ nghÖ thuËt trong gi¶ng v¨n, viÖc phÊn ®Êu ®Ó n©ng cao hiÖu qu¶ giê d¹y nhÊt ®Þnh còng sÏ ®óng h−íng h¬n. Tuy nhiªn, trong ph¹m vi yªu cÇu cña nhµ tr−êng, mét ®Þnh nghÜa vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nãi chung vÉn ch−a ®¸p øng ®−îc ®ßi hái cña anh chÞ em gi¸o viªn v¨n häc chóng ta. NhiÖm vô vµ c«ng viÖc cña riªng ng−êi gi¸o viªn v¨n häc gÇn gòi nh−ng kh«ng ®ång nhÊt víi nhiÖm vô vµ c«ng viÖc cña nhµ phª b×nh, nghiªn cøu v¨n häc. Ng−êi ta vÉn th−êng nãi ®Õn vßng ®êi cña t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. §ã lµ mét vßng khÐp kÝn ®an kÕt nhiÒu qu¸ tr×nh vµ nhiÒu quan hÖ : cuéc sèng − nhµ v¨n − t¸c phÈm − b¹n ®äc − cuéc sèng. Trong qu¸ tr×nh ®i tõ cuéc sèng, trë vÒ víi cuéc sèng, t¸c phÈm cã nh÷ng quan hÖ m¸u thÞt vµ t¸c ®éng qua l¹i víi b¶n th©n cuéc sèng, víi nhµ v¨n, víi b¹n ®äc. Nh÷ng quan hÖ ®ã dÜ nhiªn kh«ng ph¶i lµ nh÷ng c«ng thøc cøng ®ê. Nh©n tè trªn thay ®æi th× t¸c ®éng cña b¶n th©n t¸c phÈm còng cã sù ®æi thay. M¸c nãi "t¸c phÈm nghÖ thuËt vµ mäi s¶n phÈm kh¸c còng thÕ − ®Òu t¹o ra mét thø c«ng chóng sÝnh nghÖ thuËt vµ cã kh¶ n¨ng th−ëng thøc c¸i ®Ñp. Nh− vËy lµ s¶n xuÊt kh«ng nh÷ng chØ s¶n sinh ra mét ®èi t−îng cho 79
chñ thÓ mµ cßn s¶n sinh ra mét chñ thÓ cho ®èi t−îng"(1). Mèi quan hÖ gi÷a t¸c phÈm víi b¹n ®äc lµ mèi quan hÖ qua l¹i mét c¸ch h÷u c¬. T¸c phÈm ®Õn víi b¹n ®äc vèn kh«ng ®ång nhÊt vÒ nhiÒu ®iÒu kiÖn c¶m thô, nªn t¸c ®éng cña t¸c phÈm còng kh«ng gièng nhau. Ng−êi ®äc cã nh÷ng ®iÒu kiÖn chñ quan, cã sù lùa chän nhÊt ®Þnh ®èi víi t¸c phÈm. ChÝnh Lªnin ®· viÕt khi ®äc bµi th¬ cña Maiacèpxki : "T«i kh«ng thuéc vµo sè nh÷ng ng−êi h©m mé tµi n¨ng lµm th¬ cña ®ång chÝ Êy, tuy r»ng t«i hoµn toµn thõa nhËn lµ t«i kh«ng ph¶i lµ ng−êi am hiÓu lÜnh vùc ®ã. Nh−ng ®øng vÒ mÆt chÝnh trÞ vµ hµnh chÝnh (t«i nhÊn m¹nh P.T.L) mµ nãi, ®· tõ l©u ch−a bao giê t«i thÊy thÝch thó nh− vËy"(2). Nh− vËy lµ ®èi víi mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng, b¹n ®äc cã nh÷ng th¸i ®é kh¸c nhau, vµ th¸i ®é lùa chän cña ng−êi ®äc lµ mét ®iÒu tÊt nhiªn. Mèi quan hÖ gi÷a t¸c phÈm v¨n ch−¬ng víi b¹n ®äc kh«ng ph¶i lµ mèi quan hÖ æn ®Þnh, nhÊt thµnh bÊt biÕn ; vÊn ®Ò ®· ®−îc bµn kü ë trªn, ë ®©y chØ muèn ghi nhËn r»ng t¸c phÈm víi b¹n ®äc häc sinh, trong ®iÒu kiÖn nhµ tr−êng kh«ng hoµn toµn gi÷ nguyªn vÑn nh÷ng quan hÖ vèn cã víi b¹n ®äc nãi chung. §i vµo s¸ch gi¸o khoa nhµ tr−êng, t¸c phÈm tr−íc hÕt ®· ph¶i chÞu sù lùa chän cña b¶n th©n ng−êi so¹n s¸ch, tu©n theo nh÷ng yªu cÇu cña c¬ quan gi¸o dôc. Nh÷ng t¸c phÈm hay kh«ng nhÊt thiÕt ®· cã thÓ chän d¹y trong nhµ tr−êng. Mét t¸c phÈm hay vµ tèt nhiÒu khi vÉn kh«ng thÓ vµ kh«ng cã ®iÒu kiÖn gi÷ nguyªn vÑn khi ®i vµo s¸ch gi¸o khoa. NhiÒu c©u ca dao hay vÉn kh«ng thÓ cã mÆt trong s¸ch líp 10. Cã nh÷ng ®o¹n miªu t¶ cã gi¸ trÞ trong ChÝ PhÌo cña Nam Cao vÉn ph¶i lo¹i ra ngoµi bµi trÝch. Nh÷ng bµi v¨n th¬ cña NguyÔn Du trÝch vµo s¸ch gi¸o khoa ch−a ph¶i lµ nh÷ng bµi s¸ng t¸c hay nhÊt cña ®¹i thi hµo. Mét khi ®· ®−îc tung vµo cuéc sèng vµ ®Õn tay mét b¹n ®äc cô thÓ nµo ®ã, t¸c phÈm hÇu nh− ®· bÞ trõu t−îng ho¸ mét c¸ch t−¬ng ®èi khái nh÷ng mèi liªn hÖ víi lÞch sö, x· héi, t¸c gi¶. B¹n ®äc th«ng th−êng nhiÒu khi còng ch¼ng quan t©m ®Õn tªn t¸c gi¶ vµ còng ch¼ng cÇn t×m hiÓu hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña t¸c phÈm. Trong nhµ tr−êng, søc m¹nh cña t¸c phÈm v¨n häc ®èi víi häc sinh lu«n lu«n ®−îc nh©n lªn céng thªm bëi tµi ba cña ng−êi gi¸o viªn. T¸c phÈm ®Õn víi häc sinh th«ng qua vai trß trung gian cña ng−êi gi¸o viªn. Nh−ng t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng khi ®Õn víi häc sinh l¹i lµ mét c¬ së ®Ó häc sinh tù nhËn thøc trªn c¬ së vèn kinh nghiÖm vµ ®Æc ®iÓm t©m sinh lý cña b¶n th©n c¸c em. Cho nªn mét ®Þnh nghÜa chung vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng th−êng ®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së lý luËn chung cña khoa v¨n häc, cÇn ®−îc ®Æt trong mèi liªn hÖ cô thÓ víi thùc tiÔn nhµ tr−êng, víi b¶n th©n ng−êi ®äc, häc sinh d−íi sù chØ ®¹o trùc tiÕp cña ng−êi gi¸o viªn v¨n häc. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng kh«ng chØ lµ mét ph−¬ng tiÖn nhËn thøc mµ cßn lµ ®èi t−îng thÈm mü, ®ång thêi cßn lµ mét c¬ së ®Ó h×nh thµnh nh÷ng hiÓu biÕt vÒ lÞch sö v¨n häc l¹i võa lµ mét c«ng cô gi¸o dôc ®Æc biÖt gióp häc sinh tù ph¸t triÓn mét c¸ch hiÓu toµn diÖn vµ c©n ®èi. C¸ch hiÓu nh− trªn vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng sÏ kh«ng lµm mê nh¹t b¶n chÊt chøc n¨ng ®Æc thï cña h×nh t−îng v¨n häc, võa (1) M¸c − ¨ngghen, VÒ v¨n häc nghÖ thuËt, NXB Sù thËt, Hµ Néi. (2) V.I. Lªnin, VÒ v¨n häc vµ nghÖ thuËt, NXB Sù thËt, Hµ Néi. 80
kh«ng lo¹i trõ tÝnh nhµ tr−êng, tÝnh s− ph¹m cña t¸c phÈm víi t− c¸ch lµ mét c«ng cô gi¸o dôc ®Æc biÖt. Muèn x¸c ®Þnh ®−îc mét ®Þnh nghÜa vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng, ta kh«ng thÓ kh«ng dùa vµo nh÷ng nguyªn lý cña khoa v¨n häc, nh−ng mÆt kh¸c l¹i ph¶i biÕt kÕt hîp vËn dông nh÷ng quy luËt vÒ t©m lý gi¸o dôc. Mét ®Þnh nghÜa cã gi¸ trÞ khoa häc bao giê còng ph¶n ¸nh mét nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ b¶n th©n sù vËt. Mét ®Þnh nghÜa ®óng ®¾n vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng sÏ ®−a ®Õn mét ph−¬ng h−íng c¶m thô, ph©n tÝch vµ gi¶ng d¹y t¸c phÈm ®óng ®¾n, cã c¬ së khoa häc, võa cã tÝnh hiÖu qu¶ v÷ng ch¾c. II − Con §¦êNG TIÕP CËN Vµ C¾T NGHÜA T¸C PHÈM V¡N CH¦¥NG TRONG NHµ TR¦êNG 1. Nh÷ng quan ®iÓm tiÕp cËn v¨n ch−¬ng - kinh nghiÖm thÊt b¹i vµ thµnh c«ng NhiÒu thËp kû qua viÖc tiÕp cËn, ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng c¸c n−íc ®· chÞu ¶nh h−ëng m¹nh mÏ cña sù biÕn ®æi c¸c khuynh h−íng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu phª b×nh v¨n häc. Nh÷ng khuynh h−íng tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lu«n biÕn ®æi vµ chao ®¶o d−íi ¶nh h−ëng cña c¸c ph−¬ng ph¸p lÞch sö x· héi, v¨n b¶n häc, phª b×nh míi hoÆc thuyÕt giao dÞch ®¸p øng,... Trong nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y v¨n häc cã khi ®· qu¸ thiªn vÒ mÆt lÞch sö ph¸t sinh, cã khi l¹i chÞu ¶nh h−ëng cña cÊu tróc luËn hay v¨n b¶n häc qu¸ chó träng tíi b¶n th©n t¸c phÈm. Chñ nghÜa phª b×nh víi chñ tr−¬ng lý thuyÕt "chñ ®Ò lõa dèi" kh«ng tin t−ëng vµo kh¶ n¨ng kh¸m ph¸ v¨n b¶n cña ng−êi ®äc vµ ®−a ®Õn kiÓu ®äc khÐp kÝn (close reading). Do ®ã c¸ch nh×n nhËn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trë nªn biÖt lËp vµ siªu h×nh, h×nh thøc chñ nghÜa. §Õn ®Çu thËp kû 60, víi nh÷ng thµnh tùu cña lý thuyÕt tiÕp nhËn, cña t©m lý häc s¸ng t¹o vµ c¶m thô nghÖ thuËt, ph©n tÝch v¨n ch−¬ng theo h−íng lÞch sö chøc n¨ng ®−îc ®Æc biÖt ®Ò cao. ë Mü, mét thêi chÞu ¶nh h−ëng nÆng nÒ cña chñ nghÜa phª b×nh míi kh¸ l©u th× nay trong c¸c gi¸o tr×nh gi¶ng d¹y l¹i cã chiÒu h−íng tuyÖt ®èi h−íng tiÕp nhËn cña ng−êi ®äc theo lý thuyÕt ®¸p øng (response − centred approach). ë ViÖt Nam còng vËy, tuú theo sù am hiÓu, tinh th«ng ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu v¨n häc vµ còng tuú theo b¶n lÜnh khoa häc cña mçi ng−êi mµ con ®−êng tiÕp cËn t×m hiÓu t¸c phÈm v¨n ch−¬ng ®i theo nh÷ng chiÒu h−íng ®óng sai kh¸c nhau : chó träng hoµn c¶nh ph¸t sinh hay tuyÖt ®èi ho¸ yÕu tè t¸c phÈm ; kh¸m ph¸ cÊu tróc v¨n b¶n mét c¸ch khoa häc hay biÖt lËp v¨n b¶n khái hoµn c¶nh ph¸t sinh ; h−íng vµo b¹n ®äc kh«ng khÐp kÝn trong v¨n b¶n hay c−êng ®iÖu ho¸ së thÝch c¶m thô chñ quan cña ng−êi ®äc ®i ®Õn tho¸t li v¨n b¶n,... Ng−êi ta ®· phª ph¸n tõ l©u khuynh h−íng tiÕp cËn "phi v¨n b¶n", "ngoµi v¨n b¶n", "trªn v¨n b¶n" hoÆc khuynh h−íng ph©n tÝch kh«ng ®Þa chØ,... Mét sù c−êng ®iÖu hay m¸y mãc trong ph−¬ng ph¸p luËn tiÕp cËn c¸c t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nhÊt ®Þnh sÏ ®−a ®Õn hËu qu¶ thiÕu kh¸ch quan vµ ph¶n khoa häc. Mét bµi th¬ TiÕt phô ca cña Trung Quèc ®Õn nay vÉn ch−a thèng nhÊt trong c¸ch ®¸nh gi¸ chñ ®Ò t− t−ëng vµ ý nghÜa x· héi. Bµi th¬ Quª h−¬ng cña Giang Nam trong cuéc chän gi¶i th¬ nh÷ng n¨m 70 ®· cho kinh nghiÖm quý vÒ viÖc phª b×nh ®¸nh gi¸ vµ gi¶ng d¹y v¨n häc. Kh«ng nãi g× xa, ngay trong sinh ho¹t 81
v¨n häc nh÷ng n¨m võa qua, nh÷ng bµi th¬, bµi v¨n trong s¸ch gi¸o khoa phæ th«ng còng ®· g©y nªn nh÷ng cuéc trao ®æi ý kiÕn kh¸c nhau, cã khi ®èi lËp nhau. Kh¸c nhau vÒ tõng chi tiÕt th¬, vÒ h×nh ¶nh hay nh©n vËt tr÷ t×nh, vÒ giäng th¬, vÒ c¶m høng s¸ng t¹o, ý ®å s¸ng t¸c, ý nghÜa x· héi,... vµ c¶ vÒ thêi ®iÓm xuÊt xø(1). Bµi th¬, bµi v¨n chØ lµ trªn v¨n b¶n giÊy tr¾ng mùc ®en nh−ng khiÕn c¸ch hiÓu, c¸ch c¶m, c¸ch ®¸nh gi¸ ë c¸c nhµ nghiªn cøu phª b×nh hay gi¸o viªn v¨n häc (trong ®ã cã kh«ng Ýt ng−êi lµ nh÷ng tªn tuæi quen biÕt) l¹i rÊt xa nhau. Nguyªn nh©n chñ yÕu kh«ng ph¶i ë tr×nh ®é, tµi n¨ng mµ chÝnh lµ ph−¬ng ph¸p luËn tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng cô thÓ. Mét kÕt luËn khoa häc quan träng vµ c¬ b¶n ®èi víi ng−êi nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y v¨n häc lµ lu«n lu«n n¾m v÷ng mét quan ®iÓm tiÕp cËn ®ång bé, mét sù vËn dông hµi hoµ c¸c ph−¬ng ph¸p lÞch sö ph¸t sinh, cÊu tróc v¨n b¶n vµ lÞch sö chøc n¨ng khi tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. Mét ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn khoa häc nh− vËy ®−îc x©y dùng tõ nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ nguån gèc cña v¨n häc, vÒ b¶n chÊt cÊu tróc vµ sinh mÖnh cña t¸c phÈm v¨n ch−¬ng vµ ®ã còng lµ sù vËn dông nhuÇn nhuyÔn nh÷ng quan ®iÓm kh¸ch quan vµ khoa häc vÒ s¸ng t¸c vµ tiÕp nhËn v¨n ch−¬ng vµo viÖc t×m hiÓu mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng cô thÓ. Kh«ng vËn dông kh¸i niÖm "tiÕp cËn ®ång bé", song mét sè nhµ s− ph¹m Mü ®· nhÊn m¹nh ®Õn bèn quan ®iÓm x· héi, v¨n ho¸, v¨n b¶n vµ chñ ®Ò(2). Thùc chÊt ®ã còng lµ sù ph©n chia r¹ch rßi c¸c ph−¬ng diÖn quan ®iÓm tiÕp cËn ®ång bé mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng mµ c¸c gi¸o tr×nh ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc ë Mü rÊt quan t©m. a) Quan ®iÓm tiÕp cËn lÞch sö ph¸t sinh hay lµ sù vËn dông mét c¸ch thÝch hîp nh÷ng hiÓu biÕt ngoµi v¨n b¶n (x· héi, v¨n ho¸, nhµ v¨n,...) ®Ó c¾t nghÜa t¸c phÈm V¨n häc còng nh− mçi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lu«n lu«n ®−îc ra ®êi trong nh÷ng bèi c¶nh lÞch sö x· héi v¨n ho¸ cô thÓ ; nh÷ng yÕu tè ®ã thÈm thÊu, ch¾t läc th«ng qua l¨ng kÝnh cña nhµ v¨n ®Ó ®i vµo t¸c phÈm. Cho nªn kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ muèn nghiªn cøu mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng cô thÓ chóng ta kh«ng thÓ kh«ng t×m ®Õn bèi c¶nh vµ nhµ v¨n. Mét h×nh ¶nh "con nai vµng" trong bµi th¬ TiÕng thu cña L−u Träng L− g¾n liÒn víi mét kû niÖm s©u th¼m cña t¸c gi¶ thêi th¬ Êu h»ng ngµy ng¾m nghÝa bøc tranh treo c¹nh bµn häc ë gian buång phÝa T©y nhµ m×nh. Nh÷ng c©u th¬ ®Ém lÖ vÒ th©n phËn ng−êi ®µn bµ trong th¬ L−u Träng L− g¾n liÒn víi t×nh c¶m xãt th−¬ng cña nhµ th¬ víi nh÷ng cuéc ®êi "chØ cã n−íc m¾t" ë bµ mÑ vµ c¸c chÞ g¸i ®au khæ vµ bÊt h¹nh cña m×nh. Bµi th¬ Quª h−¬ng cña Giang Nam ra ®êi gi÷a nh÷ng ngµy qu©n thï ®ang ra søc truy lïng, b¾t bí, tµn s¸t nh÷ng ng−êi th©n cña c¸c c¸n bé c¸ch m¹ng. Nhµ th¬ x©y dùng tø th¬ tõ c¸i chÕt thª th¶m cña ng−êi yªu. Cã ng−êi phª b×nh sao kh«ng chän h×nh ¶nh ng−êi phô n÷ nãi chung ®Ó bµi th¬ mang ý nghÜa kh¸i qu¸t h¬n, chän h×nh ¶nh ng−êi yªu lµm cho bµi th¬ thu hÑp trong t×nh c¶m riªng t−. V× kh«ng n¾m ®−îc bèi c¶nh lÞch sö cô thÓ miÒn Nam håi ®ã nªn kh«ng hiÓu ®−îc dông ý nghÖ thuËt cña t¸c gi¶ vµ ý nghÜa kh¸i qu¸t ®iÓn h×nh cña nçi ®au trong bµi th¬ khi nãi ®Õn c¸i chÕt cã vÎ riªng t−. §µnh r»ng mçi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng xuÊt (1) B¶ng thèng kª cña §Æng ¸nh TuyÕt, LuËn v¨n th¹c sÜ, 1998 vµ B¶ng thèng kª cña NguyÔn ThÞ Liªn, LuËn v¨n cö nh©n, 1999. (2) R. Marshall vµ J. Beach, D¹y v¨n ë phæ th«ng, NXB Harcourt Brace Jovanovich. 82
s¾c nhÊt, nh÷ng t¸c phÈm v¨n ch−¬ng kiÖt xuÊt bao giê còng cã ý nghÜa phæ qu¸t toµn nh©n lo¹i. TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du kh«ng chØ lµ nçi ®au cña ng−êi phô n÷ ViÖt Nam tµi s¾c thÕ kû XVIII. BÊt h¹nh cña c« bÐ Cosette ®©u chØ lµ chuyÖn cña trÎ em n−íc Ph¸p thêi V. Huygo. Th¬ NguyÔn Tr·i ®−îc giíi v¨n häc Ph¸p ®¸nh gi¸ lµ cã "sens cosmique". ThÕ nh−ng kh«ng ph¶i v× vËy mµ mçi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng l¹i mÊt ®i gi¸ trÞ lÞch sö cô thÓ cña nã. T¸ch Tèng biÖt hµnh ra khái hoµn c¶nh 1940−1945, ng−êi phª b×nh vµ gi¶ng d¹y v¨n häc dÔ thiªn vÒ ý nghÜa kh¸i qu¸t mu«n thuë cña t×nh c¶m "tèng biÖt" mµ quªn ®i nçi tr¨n trë gi»ng xÐ cña mét thÕ hÖ thanh niªn ViÖt Nam håi bÊy giê ®ang muèn lªn ®−êng t×m lèi tho¸t ra khái cuéc sèng chËt hÑp bÕ t¾c víi bao nhiªu nÝu kÐo nÆng nÒ. Còng vËy, nÕu kh«ng hiÓu mèi t×nh vµ bÖnh t×nh cña Hµn MÆc Tö, ch¾c h¼n ta sÏ kh«ng l¾ng nghe hÕt nçi qu»n qu¹i trong th¬ ng−êi thanh niªn tµi hoa mµ bÊt h¹nh Êy. Nh−ng nÕu chØ thu gän bµi th¬ trong giíi h¹n mét mèi t×nh, mét bÖnh tr¹ng, mét hoµn c¶nh c¸ nh©n th× ý nghÜa bµi th¬ l¹i bÞ h¹ thÊp vÒ gi¸ trÞ vµ ý nghÜa chung. Gi÷a nh÷ng n¨m 1930−1945 c¶m nhËn vÒ h¹nh phóc bÊp bªnh h− ¶o kh«ng chØ lµ nçi ®au riªng cña chµng thi sÜ tËt nguyÒn vµ bÊt h¹nh hä Hµn mµ ®ã còng cßn lµ nçi ®au thêi ®¹i cña líp thanh niªn ViÖt Nam ch−a cã lèi tho¸t cho con ®−êng h¹nh phóc vµ sè phËn cña m×nh. Hµn MÆc Tö tõ niÒm riªng b¾t gÆp câi lßng chung. NÕu t¸ch Vî nhÆt cña Kim L©n ra khái kh«ng khÝ tiÒn khëi nghÜa th× lµm sao c¶m nhËn ®−îc nh÷ng chi tiÕt nghÖ thuËt s¸ng gi¸ trong ý ®å s¸ng t¸c cña Kim L©n ë cuèi t¸c phÈm : "Trong ãc, Trµng vÉn thÊy ®¸m ng−êi ®ãi vµ l¸ cê ®á bay phÊp phíi..." b) Quan ®iÓm tiÕp cËn v¨n b¶n HiÓu biÕt ngoµi v¨n b¶n cùc kú quan träng nh−ng vÉn kh«ng thay thÕ cho viÖc kh¸m ph¸ b¶n th©n v¨n häc. Quan ®iÓm tiÕp cËn v¨n b¶n gióp ng−êi ®äc, ng−êi nghiªn cøu, gi¶ng d¹y kh«ng tho¸t ly v¨n b¶n vèn lµ ®Ò ¸n tiÕp nhËn mµ nhµ v¨n muèn göi ®Õn b¹n ®äc. Chó träng v¨n b¶n nh−ng nhËn thøc vÒ v¨n b¶n cña t¸c phÈm còng nh− quan ®iÓm vµ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn v¨n b¶n th−êng kh«ng thèng nhÊt vµ ®ång nhÊt trong giíi nghiªn cøu phª b×nh vµ gi¶ng d¹y v¨n häc. V¨n b¶n lµ th«ng ®iÖp, lµ ®Ò ¸n nhµ v¨n göi ®Õn b¹n ®äc. §Æc tr−ng c¬ b¶n cña v¨n b¶n nghÖ thuËt lµ th«ng tin thÈm mü. Nhµ v¨n göi ®Õn cuéc ®êi niÒm xóc ®éng m·nh liÖt nhÊt, nh÷ng rung ®éng tha thiÕt nhÊt vÒ cuéc sèng vµ vÒ con ng−êi. §©y lµ ®iÓm mÊu chèt ph©n biÖt ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn v¨n häc ®Ých thùc víi lèi x· héi häc tÇm th−êng, biÕn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng thµnh mét ®Ò c−¬ng gi¸o huÊn, mét s¬ ®å x· héi häc hay mét hiÖn t−îng lÞch sö c»n cçi, mét ph−¬ng tiÖn minh ho¹ gi¶n ®¬n vÒ bøc tranh x· héi, v.v. Khai th¸c truyÖn ng¾n Hai ®øa trÎ cã gi¸o viªn chØ tËp trung chó ý vµo bøc tranh nghÌo khæ tèi t¨m ë phè huyÖn mµ quªn ®i lßng th−¬ng c¶m vµ sù nh¹y c¶m cña nhµ v¨n tr−íc kh¸t väng ©m thÇm mµ tha thiÕt cña nh÷ng cuéc ®êi tèi t¨m lu«n h−íng tíi ¸nh s¸ng. Gi¶ng v¨n M· Gi¸m Sinh mua KiÒu cã gi¸o viªn chØ chó ý ®Õn c¶nh mua b¸n, bé mÆt xÊu xa cña M· Gi¸m Sinh mµ kh«ng chó ý ®Õn nçi ®au, nçi nhôc cña nµng KiÒu bÞ sa ch©n thµnh mét vËt mua b¸n. Vµ bªn d−íi nh÷ng dßng th¬ miªu t¶ lµ tÊm lßng th−¬ng c¶m s©u xa, tinh tÕ cña nhµ th¬ ®èi víi th©n phËn con ng−êi tµi s¾c mµ bÊt h¹nh. Tuy nhiªn ë ®©y còng cÇn ng¨n ngõa mét khuynh h−íng cùc ®oan chØ nh×n nhËn gi¸ trÞ cña v¨n b¶n nghÖ thuËt ë ph−¬ng diÖn thÈm mü. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng chøa ®ùng trong nã 83
mu«n mÆt mu«n vÎ cña ®êi sèng x· héi, con ng−êi mµ b¹n ®äc ngµy nay kh«ng thÓ bá qua, kh«ng thÓ kh«ng biÕt ®Õn. V¶ ch¨ng chÝnh c¸c yÕu tè v¨n ho¸ cña v¨n b¶n l¹i cµng lµm næi râ h¬n yÕu tè thÈm mü cña v¨n b¶n. C¶nh cho ch÷ trong Ch÷ ng−êi tö tï cña NguyÔn Tu©n ngoµi gi¸ trÞ thÈm mü, ý nghÜa nh©n v¨n cßn cã gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng n÷a. Kh¸t khao c¸i ®Ñp, t«n vinh c¸i ®Ñp, tr©n träng ng−êi tµi, lÊy c¸i tµi mµ gi÷ g×n thiªn l−¬ng trong s¸ng còng lµ nÐt v¨n ho¸ cÇn ®−îc khai th¸c, c¶m nhËn g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh khai th¸c vµ gi¸o dôc nh÷ng t×nh c¶m thÈm mü. T×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc, lßng c¨m thï giÆc tµn ph¸ quª h−¬ng trong bµi th¬ Bªn kia s«ng §uèng cïng lóc ®−îc thøc dËy víi nh÷ng hiÓu biÕt s©u s¾c, tinh tÕ vÒ truyÒn thèng v¨n ho¸ Kinh B¾c. V¨n ho¸ d©n gian in ®Ëm qua h×nh ¶nh "TÊm the ®en mÊy tr¨m n¨m thÊp tho¸ng méng b×nh yªn...". Nh÷ng héi hÌ ®×nh ®¸m trªn nói Thiªn Thai trong chïa Bót Th¸p... "Nh÷ng nµng m«i c¾n chØ quÕt trÇu", "Nh÷ng cô giµ ph¬ ph¬ tãc tr¾ng", "Nh÷ng em sét so¹t quÇn n©u...". Vò Cao cã ý trao ®æi l¹i víi mét nhµ phª b×nh dông ý cña m×nh khi sö dông chi tiÕt "th©n cau" ("Ngâ chïa ch¸y ®á nh÷ng th©n cau"). Kh«ng ph¶i chØ v× th©n cau khã ch¸y mµ c©y cau lµ t−îng tr−ng s©u th¼m cho ®êi sèng v¨n ho¸ cña ®ång quª ViÖt Nam. Cau lµ héi hÌ, lµ ®×nh ®¸m, lµ ma chay, lµ b¹n bÌ, lµ t×nh duyªn, lµ nghÜa t×nh lµng xãm, lµ khÝ ph¸ch ngay th¼ng cña ng−êi d©n quª,... ThiÕu vèn sèng v¨n ho¸ cÇn thiÕt th× viÖc c¶m thô v¨n th¬ còng dÔ sai lÖch hoÆc thiÕu s©u s¾c... Häc To¶ nhÞ KiÒu häc sinh ®ång c¶m víi lßng thiÕt tha ®−îc sèng m¹nh mÏ vµ cã ý nghÜa. Song qua truyÖn ng¾n nµy còng ®−îc chøng kiÕn mét cuéc sèng tÎ nh¹t, mét nhÞp sèng tr× trÖ, bÕ t¾c quÈn quanh v« nghÜa kh«ng ®¸ng sèng cña mét bé phËn thanh niªn mét thêi ®· qua. T¸c phÈm dùng l¹i mét bøc tranh x· héi v¨n ho¸ nÆng nÒ cña qu¸ khø rÊt xa l¹ víi cuéc sèng thanh niªn trong chiÕn tranh gi÷ n−íc vµ trong sù nghiÖp dùng n−íc ngµy nay. V¨n ch−¬ng vèn lµ cuèn b¸ch khoa toµn th− vÒ cuéc sèng. M¸c ®· tõng ghi nhËn tÝnh ch©n thùc s©u s¾c cña v¨n ch−¬ng. M. Gorki nãi nhê v¨n ch−¬ng mµ M. Gorki cµng hiÓu «ng giµ Nga h¬n vµ hiÓu râ h¬n «ng ngo¹i cña chÝnh m×nh. Cho nªn kh«ng cã lý do g× chóng ta l¹i lµm nghÌo nµn ®i mét v¨n b¶n v¨n häc, lµm h¹n hÑp tÇm nh×n cña häc sinh vÒ x· héi, con ng−êi vµ vÒ chÝnh b¶n th©n m×nh. MÆt kh¸c, còng cÇn thÊy r»ng ®a sè häc sinh phæ th«ng kh«ng ph¶i ai còng ®Òu ®i vµo con ®−êng v¨n ch−¬ng. Hä cÇn ®−îc trang bÞ vèn am hiÓu vÒ v¨n ch−¬ng vµ réng h¬n lµ v¨n ho¸ v¨n ch−¬ng ®Ó ®i vµo ®êi sèng c«ng d©n hay ®êi sèng chuyªn m«n sau nµy. Nãi ®Õn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ nãi ®Õn mét v¨n b¶n trong chØnh thÓ. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng ®−îc cÊu t¹o b»ng ng«n ng÷ nghÖ thuËt riªng, ®−îc kÕt cÊu mét c¸ch chÆt chÏ trong nh÷ng quan hÖ gi÷a néi dung vµ h×nh thøc, gi÷a bé phËn vµ tæng thÓ, gi÷a yÕu tè h÷u h×nh vµ v« h×nh, gi÷a ph¶n ¸nh vµ biÓu hiÖn, gi÷a v¨n b¶n vµ tiÒm v¨n b¶n,... Trong gi¶ng v¨n mét sè gi¸o viªn vÉn cã xu h−íng xÐ lÎ, ®Ëp vôn t¸c phÈm lµm cho v¨n b¶n v¨n ch−¬ng mÊt ®i tÝnh nhÊt qu¸n, c¶m høng chñ ®¹o cña nhµ v¨n, t− t−ëng chñ ®Ò cña t¸c phÈm bÞ mê nh¹t hay xuyªn t¹c. §µnh r»ng ph©n tÝch ph¶i lùa chän, lùa chän lµ thñ ph¸p cÇn thiÕt, nhÊt lµ víi nh÷ng t¸c phÈm l©u dµi nh−ng kh«ng ph¶i v× thÕ mµ coi nhÑ tÝnh chØnh thÓ cña t¸c phÈm. Mét trong nh÷ng con ®−êng ®i vµo t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ nhËn diÖn ®−îc lo¹i thÓ. §Õn víi th¬ kh«ng gièng víi tù sù hay kÞch. §Õn víi v¨n häc d©n gian kh«ng hoµn toµn 84
gièng víi v¨n häc viÕt. V¨n häc trung ®¹i vµ hiÖn ®¹i cã nh÷ng ®Æc tr−ng thi ph¸p riªng. Víi v¨n häc dÞch còng cÇn cã c¸ch tiÕp cËn riªng (Xem phô lôc D¹y häc v¨n häc d©n gian)(1). TiÕc r»ng, do ch−a ph©n biÖt ®Çy ®ñ ®Æc tr−ng thi ph¸p c¸c lo¹i thÓ nªn viÖc c¾t nghÜa t¸c phÈm v¨n ch−¬ng ë nhµ tr−êng ®· cã nh÷ng h¹n chÕ kÐo dµi nhiÒu n¨m qua ch−a ®−îc kh¾c phôc. TruyÖn cæ tÝch biÕn thµnh mét truyÖn ng¾n hiÖn ®¹i, ca dao trë thµnh v¨n b¶n th¬ ngµy nay. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng trung ®¹i vµ hiÖn ®¹i ®ång nhÊt vÒ thi ph¸p, v.v. Kh«ng Ýt giê gi¶ng th¬ mµ gi¸o viªn l¹i ®i qu¸ s©u vµo nh©n vËt cèt truyÖn. Gi¶ng tù sù l¹i coi nhÑ, bá quªn cèt truyÖn, nh©n vËt, lêi kÓ,... c) Quan ®iÓm tiÕp cËn h−íng vµo ®¸p øng cña häc sinh Lý luËn v¨n häc nh÷ng thËp kû gÇn ®©y ®· nhÊn m¹nh thªm h−íng lÞch sö chøc n¨ng trong tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. NhiÒu thËp kû qua, t¸c phÈm v¨n ch−¬ng bÞ coi nh− mét hiÖn t−îng tÜnh ; nay ®−îc nh×n nhËn trong tr¹ng th¸i ®éng, trong sù vËn ®éng ®Õn víi b¹n ®äc. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ mét hÖ thèng më. Vßng ®êi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng còng ®−îc nhËn diÖn l¹i trong nhiÒu quan hÖ h÷u c¬ biÖn chøng h¬n. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng chØ thùc sù ®i trän vßng ®êi trong mèi quan hÖ víi b¹n ®äc ®Ó trë vÒ l¹i víi cuéc sèng vèn lµ xuÊt ph¸t ®iÓm. NhiÒu nhµ v¨n lín nh− Sªkh«p, M¸cs¾c, A.T«nxt«i,... ®· ®Æc biÖt nhÊn m¹nh ®Õn vÊn ®Ò cña b¹n ®äc nh− mét yÕu tè quyÕt ®Þnh sinh mÖnh cña mçi t¸c phÈm. NhiÒu ý kiÕn cho r»ng tÊt c¶ chØ lµ nh÷ng ký hiÖu c©m lÆng, nh÷ng ®èng giÊy v« hån kÓ c¶ Iliat, ¤®ixª hay ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh... nÕu kh«ng cã b¹n ®äc. Lý luËn vÒ t¸c ®éng chøc n¨ng cña v¨n häc lµm sinh ®éng h¬n, phong phó h¬n c¸ch hiÓu, c¸ch c¾t nghÜa t¸c phÈm v¨n ch−¬ng ®ång thêi còng lµm cho viÖc ph©n tÝch gi¶ng d¹y v¨n häc trong nhµ tr−êng cã hiÖu qu¶ h¬n. C¸c t¸c gi¶ bé gi¸o tr×nh cã uy tÝn ë Mü vÒ Ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ë phæ th«ng trong Lêi tùa ®· nhÊn m¹nh ý t−ëng ®æi míi viÖc d¹y häc v¨n trong nhµ tr−êng theo h−íng tiÕp cËn ®¸p øng (responses − centred approach). ë ta cïng víi b−íc tiÕn vÒ lý luËn tiÕp nhËn v¨n häc, chuyªn ngµnh gi¶ng d¹y v¨n häc ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh C¶m thô v¨n häc - gi¶ng d¹y v¨n häc, Häc sinh lµ b¹n ®äc s¸ng t¹o vµ Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng d−íi ¸nh s¸ng lý thuyÕt tiÕp nhËn. Ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n theo h−íng thiªn vÒ v¨n b¶n, vÒ ng−êi gi¸o viªn ®· ®−a ®Õn nh÷ng hËu qu¶ kh«ng hay trong gi¶ng v¨n. HiÖn t−îng häc sinh thê ¬, l·nh ®¹m víi sè phËn c¸c nh©n vËt, víi tiÕng nãi nhµ v¨n, víi lêi gi¶ng cña gi¸o viªn lµ dÔ hiÓu. Häc sinh trong giê gi¶ng v¨n chØ lµ mét ng−êi ngoµi cuéc, mét kh¸ch thÓ chÞu t¸c ®éng mét chiÒu cña gi¸o viªn lµ chÝnh. ThËm chÝ mèi quan hÖ gi÷a häc sinh víi t¸c phÈm còng bÞ gi¸n c¸ch. Gi¸o viªn chØ quan t©m ®Õn v¨n b¶n, ®Õn nghÖ thuËt truyÒn gi¶ng mµ kh«ng chÞu t×m hiÓu häc sinh ®ang vµ ®· cã nh÷ng ph¶n øng nh− thÕ nµo vÒ t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. Xem kÕt qu¶ ®iÒu tra ph¶n øng cña häc sinh tr−íc mét sè t¸c phÈm v¨n häc, chóng ta sÏ thÊy sù xa c¸ch gi÷a ng−êi gi¶ng v¨n vµ ng−êi häc v¨n ®ång thêi còng thÊy sù cÇn thiÕt kh«ng thÓ kh«ng xem xÐt ®Õn ph¶n øng t©m lý cña ng−êi häc vµ lµ nh÷ng b¹n ®äc mµ nhµ v¨n muèn (1) VÒ phÇn v¨n häc n−íc ngoµi ®· cã chuyªn luËn cña GS. Phïng V¨n Töu viÕt n¨m 1995 do Vô Gi¸o viªn ph¸t hµnh, ë ®©y kh«ng cÇn ph¶i bµn thªm. 85
h−íng tíi. Gi¸o s− Alain Richard Beach cho r»ng : "Trung t©m cña qu¸ tr×nh kh«ng ph¶i lµ c¸c t¸c phÈm v¨n häc mµ lµ t©m trÝ häc sinh sau khi gÆp gì cuèn s¸ch. §ã lµ ®¸p øng (v¨n häc vµ ng−êi ®äc). Vµ, ë Mü tõ 1977 Anlan Purxers ®· c«ng bè môc tiªu tiÕp cËn lÊy ®¸p øng lµm trung t©m trong gi¶ng d¹y v¨n häc. C«ng cuéc ®æi míi ph−¬ng ph¸p gi¶ng v¨n ë trung häc phæ th«ng ®· diÔn ra m−¬i n¨m nay theo h−íng coi häc sinh lµ b¹n ®äc s¸ng t¹o còng lµ sù vËn dông s¸ng t¹o kÞp thêi nh÷ng thµnh tùu vÒ lý thuyÕt tiÕp nhËn, t− t−ëng d¹y häc hiÖn ®¹i mµ chóng ta sÏ bµn ë phÇn sau. Tuy nhiªn, khi nhÊn m¹nh ®Õn quan ®iÓm ng−êi ®äc, ®Õn ph¶n øng vµ ®¸p øng cña häc sinh trong giê v¨n, chóng ta vÉn kh«ng tuyÖt ®èi ho¸ hay c−êng ®iÖu ho¸ thÝch thó cña häc sinh. Trong nhµ tr−êng lu«n lu«n kÕt hîp hµi hoµ gi÷a sù c¶m thô c¸ nh©n häc sinh víi ®Þnh h−íng s− ph¹m cña ng−êi thÇy. Mét quan ®iÓm tiÕp cËn ®ång bé v¨n b¶n, yÕu tè ngoµi v¨n b¶n vµ ®¸p øng cña ng−êi häc lµ sù kÕt hîp c©n mùc hµi hoµ, ®ång bé, b¶o ®¶m hiÖu qu¶ v÷ng ch¾c cho viÖc nghiªn cøu vµ d¹y häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng. 2. Qu¸ tr×nh th©m nhËp mét bµi v¨n Qu¸ tr×nh th©m nhËp mét bµi v¨n g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh so¹n th¶o mét bµi v¨n. Hai qu¸ tr×nh nµy kh«ng ph¶i lµ mét nh−ng vÉn cã ®iÓm t−¬ng ®ång. Qu¸ tr×nh so¹n bµi gi¶ng v¨n ph¶i dùa vµo quy tr×nh th©m nhËp mét bµi v¨n ®Ó tæ chøc c¸c c«ng ®o¹n. Ng−îc l¹i, qu¸ tr×nh so¹n bµi gi¶ng v¨n còng më réng, ®µo s©u thªm qu¸ tr×nh th©m nhËp mét bµi v¨n. Th©m nhËp mét bµi v¨n lµ c«ng viÖc cÇn thiÕt ®èi víi mét ng−êi ®äc, nghiªn cøu hay phª b×nh v¨n häc. §èi víi nhµ tr−êng l¹i cµng cÇn. N¾m v÷ng ®−îc quy tr×nh th©m nhËp mét bµi v¨n, ng−êi gi¸o viªn th−êng ngµy so¹n bµi gi¶ng v¨n ®−îc dÔ dµng h¬n, ®ång thêi còng biÕt c¸ch thøc ®Ó h−íng dÉn häc sinh tiÕp cËn ®−îc bµi v¨n, bµi th¬ mét c¸ch cã ý thøc vµ cã hiÖu qu¶. VÒ quy tr×nh th©m nhËp hay so¹n gi¶ng mét bµi v¨n còng ®· cã nhiÒu ng−êi bµn ®Õn. Nh−ng tuú së tr−êng vµ kinh nghiÖm riªng mµ mçi ng−êi cã nh÷ng c¸ch tiÕn hµnh quy tr×nh th©m nhËp mét bµi v¨n nãi chung hay so¹n mét bµi gi¶ng v¨n nãi riªng kh«ng hoµn toµn gièng nhau. C¸c nhµ nghiªn cøu v¨n häc th−êng ®Ò cËp ®Õn mÊy b−íc ®i tõ ngoµi vµo trong t¸c phÈm. B−íc tri gi¸c ng«n ng÷ ; b−íc t¸i hiÖn h×nh t−îng (sù kiÖn, nh©n vËt...) ; b−íc ph©n tÝch c¾t nghÜa ; b−íc tæng hîp kh¸i qu¸t néi dung nghÖ thuËt vµ ý nghÜa cña t¸c phÈm. Víi kinh nghiÖm gi¶ng v¨n l©u n¨m, Gi¸o s− Lª TrÝ ViÔn chia ra lµm ba giai ®o¹n : giai ®o¹n ®Çu gäi lµ giai ®o¹n lý tÝnh I. Giai ®o¹n nµy gåm nh÷ng c«ng viÖc t×m hiÓu ch÷ nghÜa, hoµn c¶nh xuÊt xø råi s¬ bé ®i vµo néi dung vµ h×nh thøc. Giai ®o¹n thø hai gäi lµ giai ®o¹n trùc c¶m. ë ®©y thao t¸c ®äc ®−îc vËn dông ®Ó n¾m thÇn cña t¸c phÈm. Giai ®o¹n thø ba lµ giai ®o¹n lý trÝ II. §©y lµ giai ®o¹n kiÓm nghiÖm ®óng sai ë hai giai ®o¹n trªn ®Ó n¾m b¾t ®−îc mét c¸ch kh¸i qu¸t vµ ®óng ®¾n néi dung chñ ®Ò bµi v¨n b»ng nhiÒu thao t¸c ph©n tÝch, gi¶ng b×nh, c¾t ngang, bæ däc,...(1). Cã ng−êi l¹i cho r»ng ph¶i ®i tõ tæng hîp ®Õn ph©n tÝch ®Ó råi tæng hîp cao. Cã ng−êi l¹i chó ý kh©u trùc c¶m ban ®Çu vµ sau ®ã míi ®i vµo kh©u ph©n tÝch vµ kh©u tæng hîp. Nhµ gi¸o −u tó NguyÔn Vinh Phóc l¹i chia ra lµm n¨m b−íc : b−íc 1 lµ kiªn tr× ®äc ; b−íc 2 lµ t×m hiÓu bµi v¨n n¾m tõng c©u (1) Qu¸ tr×nh chuÈn bÞ mét bµi gi¶ng v¨n, Vô Gi¸o viªn, 1995. 86
ch÷ ; b−íc 3 lµ t×m hiÓu ®Ò tµi chñ yÕu, ý nghÜa gi¸o dôc ; b−íc 4 lµ x¸c ®Þnh môc ®Ých yªu cÇu cña bµi gi¶ng vµ b−íc 5 lµ t×m ph−¬ng ph¸p khai th¸c bµi v¨n(1). Quan niÖm vµ kinh nghiÖm cña mçi ng−êi ®−îc ghi l¹i kh«ng hoµn toµn gièng nhau tuy mçi ng−êi dï lµ gi¸o s− ®¹i häc hay nhµ gi¸o phæ th«ng ®Òu ®· cã ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ tèt ®Ñp trong lao ®éng nghÒ nghiÖp cña m×nh. Nguyªn nh©n cña thµnh c«ng xÐt cho cïng ®Òu lµ do thùc hiÖn ®óng quy luËt chung cña qu¸ tr×nh th©m nhËp mét bµi v¨n. Sù ph©n chia c¸c giai ®o¹n cã kh¸c nhau nh−ng vÒ thùc chÊt vÉn phï hîp víi l«gic biÖn ph¸p cña qu¸ tr×nh ®i vµo thÕ giíi nghÖ thuËt cña t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. Cã kÕt luËn chung vÒ qu¸ tr×nh th©m nhËp mét bµi v¨n nh− sau : a) Do h×nh t−îng v¨n häc lu«n mang tÝnh c¶m thô cô thÓ kh¸i qu¸t nªn t− duy ng−êi c¶m thô lµ t− duy tæng hîp. (DÜ nhiªn n¨ng lùc t− duy tæng hîp lµ vÊn ®Ò tr×nh ®é ë mçi ng−êi). Cho nªn qu¸ tr×nh x¸c ®Þnh ®−îc chñ ®Ò vµ ph¸t hiÖn ra ®Æc s¾c nghÖ thuËt trong t¸c phÈm diÔn ra tõng b−íc tõ thÊp ®Õn cao, tõ sai ®Õn ®óng, tõ hiÖn t−îng ®Õn b¶n chÊt trong sù vËn dông tæng hoµ cïng nh÷ng n¨ng lùc ph©n tÝch, so s¸nh, tæng hîp, kh¸i qu¸t. b) Qu¸ tr×nh ®i vµo mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lµ qu¸ tr×nh vËn dông nhiÒu n¨ng lùc t©m lý c¶m thô. Qu¸ tr×nh ®ã lµ qu¸ tr×nh diÔn ra qua nhiÒu giai ®o¹n mµ b−íc cao nhÊt lµ x¸c ®Þnh ®−îc chñ thÓ. c) Trong qu¸ tr×nh ®i ®Õn b−íc x¸c ®Þnh ®−îc chñ ®Ò vµ ý nghÜa kh¸i qu¸t vÒ cuéc sèng do t¸c phÈm ®Æt ra, chóng ta ®· t¸i hiÖu dÇn h×nh ¶nh ë c¸c b×nh diÖn 1, 2, 3, 4. H×nh ¶nh nµy xuÊt hiÖn sím muén lµ do n¨ng lùc chñ quan cña ng−êi ®äc. Song viÖc ph¸t hiÖn t− t−ëng chñ ®Ò t¸c phÈm chØ cã thÓ thùc hiÖn ®−îc trªn c¬ së t¸i hiÖn nh÷ng h×nh ¶nh cô thÓ sinh ®éng trong t¸c phÈm. Nãi 3, 4 b×nh diÖn kh«ng cã nghÜa lµ kh¼ng ®Þnh mét c¸ch tuyÖt ®èi sù cÊu t¹o cè ®Þnh cña c¸c tÇng líp h×nh ¶nh ë mäi t¸c phÈm vèn cã cña nh÷ng dung l−îng vÒ lo¹i thÓ kh«ng gièng nhau. d) Nãi mét c¸ch tæng hîp, con ®−êng ®i vµo t¸c phÈm v¨n häc lµ con ®−êng tr¶i qua nhiÒu chÆng, nhiÒu b−íc, nhiÒu giai ®o¹n ®Ó ®i dÇn tõ bÒ ngoµi ®Õn bªn trong t¸c phÈm mµ b−íc cuèi cïng bao giê còng x¸c ®Þnh ®−îc mét c¸ch t−¬ng ®èi æn ®Þnh chñ ®Ò vµ ®Þnh h−íng vÒ t×nh c¶m cña t¸c phÈm ë ng−êi ®äc. Con ®−êng ®ã bao giê còng b¾t ®Çu tõ c«ng viÖc tri gi¸c ng«n ng÷ vµ lÜnh héi h×nh t−îng t¸c phÈm ë nh÷ng b×nh diÖn cao thÊp kh¸c nhau. C¸i khã kh¨n nhÊt vÉn lµ lµm sao ®Ó v−ît qua ®−îc b−íc khai th¸c, ph©n tÝch nh÷ng yÕu tè h÷u h×nh ®Ó n¾m ®−îc nh÷ng yÕu tè v« h×nh cña t¸c phÈm nh− mét chÝnh thÓ. Kh«ng ph¶i lµ da, thÞt, x−¬ng, m¸u, tuû mµ lµ c¸i thÇn th¸i, c¸i rung ®éng cÇn ph¶i lÜnh héi ®−îc b»ng søc m¹nh cña c¶ kü thuËt lÉn t©m hån ng−êi ®äc. e) Muèn c¶m thô hay ph©n tÝch ®óng ®¾n mét t¸c phÈm v¨n ch−¬ng lu«n lu«n ph¶i lo¹i, trõ nh÷ng Ên t−îng chñ quan sai lÖch vÒ t¸c phÈm, ph©n biÖt ®−îc nh÷ng yÕu tè trung hoµ vµ then chèt ®Ó x¸c ®Þnh ®óng ®¾n chñ thÓ t¸c phÈm vµ nh÷ng g× lµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt ®éc ®¸o cña nhµ v¨n. (1) T×m mét quy tr×nh so¹n bµi gi¶ng v¨n, tËp san Gi¸o dôc cÊp III, th¸ng 5 n¨m 1979. 87
3. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p th−êng dïng Trong qu¸ tr×nh ®i vµo t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nh− ®· quan s¸t ë trªn, chóng ta sÏ sö dông mét sè ph−¬ng ph¸p quen thuéc nh− ph−¬ng ph¸p ®äc diÔn c¶m, ph−¬ng ph¸p so s¸nh, ph−¬ng ph¸p t¸i hiÖn h×nh t−îng. 3.1. §äc diÔn c¶m §äc diÔn c¶m ®· trë thµnh ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng trong c¸c nhµ tr−êng ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y, ë Ph¸p còng nh− ë Nga, ngµy x−a còng nh− ngµy nay. HiÖu lùc cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ kh«ng cã g× ®¸ng nghi ngê. C¸c gi¸o viªn giµu kinh nghiÖm ®Òu kh¼ng ®Þnh vai trß cña ®äc diÔn c¶m. Gi¸o s− Lª TrÝ ViÔn t¹i Héi nghÞ gi¶ng v¨n cña Khoa V¨n tr−êng §¹i häc s− ph¹m Hµ Néi, th¸ng 5 n¨m 1975 ®· kÕt luËn tõ kinh nghiÖm nhiÒu n¨m nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y v¨n nh− sau : "Nãi nhËp th©n vµo nh©n vËt, ch¼ng qua còng lµ nãi mét khÝa c¹nh cña viÖc b¶n th©n m×nh ph¶i sèng trong bµi th¬ mµ th«i, sèng nh− nhµ th¬ ®· sèng ®Ó dùng dËy c¸c c¶m xóc ®ang ngñ yªn trong ch÷ nghÜa. §Ó gióp vµo c«ng viÖc Êy t«i cã thãi quen ®äc, ng©m theo c¸ch riªng cña t«i. Quy luËt cña nghÖ thuËt lµ ng−êi h¸t ®iÒu khiÓn giäng h¸t cña m×nh nh−ng giäng h¸t còng t¸c ®éng trë l¹i t©m hån ng−êi h¸t. Gi÷a giäng ®äc vµ t©m hån ng−êi ®äc còng cã ¶nh h−ëng t−¬ng hç. HiÓu bµi v¨n råi ®äc míi tèt nh−ng ®äc tèt cµng hiÓu thªm bµi v¨n. B¾t ®óng c¸i giäng nh©n vËt lµ b¾t ®óng c¸i t×nh cña nh©n vËt th× chØ mét c©u th«i lµ tøc kh¾c m×nh ®Æt ®−îc m×nh vµo t©m tr¹ng nh©n vËt. Vµ h¬n n÷a, nh− ng−êi nghÖ sÜ, m×nh võa lµ nh©n vËt, võa lµ m×nh. Hay nãi ®óng h¬n m×nh vÉn tØnh lóc biÕt m×nh ®ang t×m hiÓu nh©n vËt... trong kinh nghiÖm cña t«i, nhiÒu lÇn b¹n ®äc ®· gióp t«i ph¸t hiÖn ra nh÷ng ý l¹ mµ trong ®ã m×nh kh«ng nghÜ ra". §äc diÔn c¶m kh«ng ph¶i lµ mét thñ thuËt do chñ quan ng−êi ®äc t¹o nªn mµ chÝnh lµ mét h×nh thøc lao ®éng phï hîp víi b¶n chÊt cña h×nh t−îng vµ quy luËt s¸ng t¸c. M. Gorki ®· tõng nãi : "B»ng ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt, nhµ v¨n cã thÓ t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn tri gi¸c, thÝnh gi¸c, xóc gi¸c cña ng−êi ®äc, lµm cho hä c¶m gi¸c ®−îc nh©n vËt mét c¸ch vËt chÊt". §äc diÔn c¶m còng lµ mét ho¹t ®éng s¸ng t¹o nghÖ thuËt. Cã kh¸c ch¨ng lµ nhµ v¨n ®i tõ t− t−ëng ®Õn ng«n ng÷ ; ng−êi ®äc l¹i ®i tõ ng«n ng÷ ®Õn t− t−ëng. §äc diÔn c¶m kh«ng nh÷ng cã ý nghÜa quan träng ®èi víi viÖc gi¶ng d¹y v¨n häc mµ còng cÇn thiÕt cho nhiÒu ngµnh nghÖ thuËt kh¸c. TiÕc r»ng cho ®Õn nay h×nh thøc ho¹t ®éng nghÖ thuËt nµy ch−a ®−îc ®Æt ra ®óng møc trong còng nh− ngoµi nhµ tr−êng. Trong c¸c gi¸o tr×nh vÒ ph−¬ng ph¸p v¨n häc hoÆc mét sè bµi viÕt vÒ bé m«n nµy, ®äc diÔn c¶m nh− lµ mét ph−¬ng ph¸p cã thÓ nãi lµ ch−a hÒ ®−îc ®Æt ra tõ tr−íc ®Õn nay. Do nhËn thøc kh«ng ®Çy ®ñ tÇm quan träng ®Æc biÖt cña ph−¬ng ph¸p ®äc diÔn c¶m, mét sè anh chÞ em gi¸o viªn chØ coi ®ã lµ lo¹i c«ng viÖc më ®Çu cho giê d¹y v¨n. HoÆc ®Ó g©y mét Ên t−îng hoµn chØnh vÒ bµi v¨n, hoÆc ®Ó g©y kh«ng khÝ cho giê häc, hoÆc ®Ó rÌn luyÖn kü n¨ng cña häc sinh. V× vËy, ®äc diÔn c¶m th−êng chØ lµ viÖc lµm mét hai lÇn trong suèt giê häc. 88