Giáo trình Phương pháp giảng dạy văn học: Phần 1 - Phan Trọng Luận

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:68

Thêm vào BST

Báo xấu

632
lượt xem 97
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Phương pháp giảng dạy văn học - Phần 1 có nội dung giới thiệu về những lý luận chung về bộ môn với 2 chương đầu. Trong đó chương 1 nêu phương pháp dạy học văn, chương 2 trình bày môn văn ở nhà trường phổ thông, chương 3 trình bày về học sinh trong cơ chế dạy học văn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Phương pháp giảng dạy văn học: Phần 1 - Phan Trọng Luận

®¹i häc huÕ trung t©m ®µo t¹o tõ xa Phan Träng LuËn Ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc (S¸ch dïng cho hÖ ®µo t¹o tõ xa) T¸i b¶n lÇn thø hai Nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc − 2006
Môc lôc Lêi ®Çu s¸ch ............................................................................................................................ 4 PHÇN I: NH÷NG VÊN §Ò Lý LUËN CHUNG VÒ Bé M¤N........................................................ 6 Ch−¬ng I: khoa häc vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n............................................... 6 I − T×nh h×nh nghiªn cøu ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc ........................................ 6 II − Vai trß cña ph−¬ng ph¸p trong nhµ tr−êng ...........................................................10 Ch−¬ng II: m«n v¨n ë nhµ tr−êng phæ th«ng ......................................................30 I − M«n V¨n trong nhµ tr−êng cò .................................................................................30 II − M«n V¨n trong nhµ tr−êng c¸ch m¹ng ..................................................................33 III − V¨n häc lµ m«n häc .................................................................................................36 IV − VÞ trÝ vµ søc m¹nh riªng cña m«n v¨n .................................................................38 V − Nh÷ng ph−¬ng diÖn thèng nhÊt cña mét nhiÖm vô lín lao ...............................40 VI − Nh÷ng nguyªn t¾c x©ydùng ch−¬ng tr×nh V¨n trongnhµ tr−êng phæ th«ng .44 VII −MÊy vÊn ®Ò v¨n häc nhµ tr−êng hiÖn nay ...........................................................48 Ch−¬ng III: häc sinh trong c¬ chÕ d¹y häc v¨n.................................................63 PHÇN II: PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC Bé M¤N...........................................................................69 Ch−¬ng IV: ph−¬ng ph¸p d¹y häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng ë trung häc phæ th«ng .............................................................................................................69 A − VÊn ®Ò gi¶ng v¨n ë trung häc phæ th«ng ..............................................................69 B − Nh÷ng c«ng viÖc chÝnh cña gi¶ng v¨n ë trung häc phæ th«ng ..........................75 Ch−¬ng V: ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n häc ë trung häc phæ th«ng...........193 A − §Æc ®iÓm vµ søc m¹nh riªng cña v¨n häc sö ë trung häc phæ th«ng ............193 B − C¸c nguyªn t¾c vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n häc sö ......................................212 Ch−¬ng VI: ph−¬ng ph¸p d¹y häc lµm v¨n..........................................................222 I − T×nh h×nh d¹y häc lµm v¨n ë trung häc phæ th«ng ............................................222 II − M«n v¨n víi vÞ trÝ riªng trong ch−¬ng tr×nh trung häc phæ th«ng .................227 III − MÊy vÊn ®Ò cã tÝnh nguyªn t¾c cña viÖc d¹y häc lµm v¨n trong nhµ tr−êng ........230 IV − Ph−¬ng ph¸p d¹y häc lµm v¨n ë tr−êng trung häc phæ th«ng .......................239 V − Bµi tËp thùc hµnh .....................................................................................................254 Ch−¬ng VII: ph−¬ng ph¸p d¹y häc lý luËn v¨n häc ........................................262 2
I − Lý luËn v¨n häc ®èi víi chÊt l−îng häc v¨n cña häc sinh trung häc phæ th«ng .....262 II − VÒ ch−¬ng tr×nh lý luËn v¨n häc ë trung häc phæ th«ng .................................272 III − Nguyªn t¾c d¹y häc lý luËn v¨n häc ë trung häc phæ th«ng .........................274 IV − Ph−¬ng ph¸p h×nh thµnh kh¸i niÖm lý luËn v¨n häc .......................................279 Ch−¬ng VIII: tæng kÕt gi¸o tr×nh ...........................................................................285 I − Yªu cÇu tæng kÕt........................................................................................ 285 II − Néi dung tæng kÕt ....................................................................................................285 III − C¸ch tiÕn hµnh ........................................................................................................287 IV − T− liÖu cÇn dïng ®Ó «n tËp tæng kÕt ...................................................................287 3
Lêi ®Çu s¸ch §©y lµ cuèn gi¸o tr×nh biªn so¹n chñ yÕu dµnh cho c¸c sinh viªn, häc viªn ®−îc ®µo t¹o theo ph−¬ng thøc míi, ph−¬ng thøc ®µo t¹o tõ xa. Do ®Æc thï cña ph−¬ng thøc ®µo t¹o míi, gi¸o tr×nh còng cã nh÷ng ®iÒu chØnh ®¸ng kÓ vÒ néi dung vµ ph−¬ng ph¸p biªn so¹n nh»m gióp cho anh chÞ em sinh viªn, häc viªn cã thÓ tù ®äc, tù häc trong ®iÒu kiÖn kh«ng cã gi¸o viªn trùc tiÕp gi¶ng d¹y. Gi¸o tr×nh vÉn b¶o ®¶m hai häc phÇn (bèn häc tr×nh) víi thêi l−îng 60 tiÕt häc. Nh−ng néi dung ®· ®−îc gi¶m nhÑ h¬n so víi gi¸o tr×nh dïng cho c¸c líp tËp trung. Cã nhiÒu phÇn ®· ®−îc m¹nh d¹n l−îc bít ®i nh− phÇn v¨n häc sö chØ ®Ó l¹i phÇn kiÕn thøc chung mµ bá ®i c¸c phÇn cô thÓ vÒ c¸c giai ®o¹n, t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm. XÐt thÊy nh÷ng kiÕn thøc chung còng ®ñ ®Ó øng dông vµo c¸c bµi cô thÓ. Cã nh÷ng phÇn ®i s©u nh− N¨ng lùc v¨n häc, Gi¶ng v¨n theo lo¹i thÓ tuy cã trong gi¸o tr×nh tËp trung nh−ng ®−îc l−îc bít ë gi¸o tr×nh nµy. Cã nh÷ng phÇn quan träng nh−ng sî nÆng nÒ cho häc viªn th× ng−êi biªn so¹n chuyÓn vµo Phô lôc ®Ó häc viªn, nÕu cã ®iÒu kiÖn, vÉn cã thÓ tham kh¶o thªm. V× häc viªn ph¶i tù häc, tù ®äc lµ chÝnh nªn gi¸o tr×nh ®· chó träng ®Õn viÖc h−íng dÉn c¸ch ®äc vµ x¸c ®Þnh râ yªu cÇu cña tõng ch−¬ng vÒ nhËn thøc còng nh− thùc hµnh ®Ó anh chÞ em häc viªn cã mét sù ®Þnh h−íng tr−íc nh÷ng ch−¬ng s¸ch kh«ng ph¶i ®· dÔ g× cã thÓ n¾m ch¾c mét c¸ch nhanh chãng. Nh÷ng bµi tËp ë cuèi ch−¬ng lµ nh÷ng vÊn ®Ò thuéc träng t©m cÇn ph¶i n¾m v÷ng. Häc viªn khi lµm nh÷ng bµi tËp thùc hµnh lµ cã thÓ tù ®¸nh gi¸ tr×nh ®é am hiÓu néi dung chÝnh cña gi¸o tr×nh mµ m×nh ®· ®äc. VÒ kÕt cÊu cuèn s¸ch, chóng t«i vÉn ®Ó lªn phÇn ®Çu néi dung c¸c ch−¬ng, sau ®ã míi ®−a ra c¸c phÇn giai ®o¹n yªu cÇu còng nh− c¸c bµi tËp thùc hµnh. Chóng t«i nghÜ kÕt cÊu nh− vËy lµ hîp lý v× mét sè häc viªn nhÊt lµ häc viªn kh¸, ch−a muèn bÞ lÖ thuéc vµo h−íng dÉn ngay tõ khi míi b¾t ®Çu ®äc gi¸o tr×nh. Cßn anh chÞ em nµo muèn ngay tõ ®Çu cã sù h−íng dÉn ®Ó nhanh chãng n¾m néi dung m×nh s¾p ®äc th× vÉn cã thÓ t×m ®äc ë phÇn cuèi mçi ch−¬ng. Sau ®©y lµ mÊy lêi h−íng dÉn chung tr−íc khi häc viªn nghiªn cøu c¸c ch−¬ng cña gi¸o tr×nh. Tr−íc khi ®i vµo tõng phÇn, tõng ch−¬ng cô thÓ, häc viªn cÇn chó ý nh÷ng chØ dÉn sau ®©y : 1. Häc viªn cÇn hiÓu râ kÕt cÊu l«gic cña toµn bé gi¸o tr×nh ®Ó cã mét c¸i nh×n tæng quan tr−íc khi ®i cô thÓ vµo tõng phÇn, tõng ch−¬ng. Gi¸o tr×nh chia lµm hai phÇn : PhÇn 1 lµ nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn chung vÒ bé m«n bao gåm nh÷ng vÊn ®Ò : Khoa häc vÒ ph−¬ng ph¸p ; M«n V¨n trong nhµ tr−êng ; C¬ chÕ d¹y häc v¨n trong nhµ tr−êng. §©y lµ 3 vÊn ®Ò cã ý nghÜa nguyªn lý ®èi víi viÖc d¹y häc V¨n trong nhµ tr−êng. Nã sÏ chØ ®¹o chung nh÷ng vÊn ®Ò vÒ nguyªn t¾c vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc c¸c ph©n m«n ë trong phÇn 2. VÝ dô : NÕu kh«ng n¾m v÷ng ®Æc thï cña m«n V¨n trong nhµ tr−êng phæ th«ng th× khi ®i vµo nh÷ng vÊn ®Ò ph−¬ng ph¸p cô thÓ ë phÇn 2, häc viªn sÏ dÔ ®ång nhÊt viÖc c¾t nghÜa, ph©n tÝch t¸c phÈm trong vµ ngoµi nhµ tr−êng. HoÆc nÕu kh«ng n¾m v÷ng c¬ chÕ d¹y häc v¨n trong nhµ tr−êng th× khi ®i vµo c¸c ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y, sÏ kh«ng thÊy râ vai trß cña häc sinh trong qu¸ tr×nh häc c¸c ph©n m«n gi¶ng v¨n, v¨n häc sö hay lµm v¨n v.v... Cã mét c¸i nh×n nhÊt qu¸n, tæng thÓ vÒ toµn bé néi dung gi¸o tr×nh lµ mét b−íc ®Çu v« cïng quan träng mµ häc viªn kh«ng thÓ kh«ng quan t©m. §©y kh«ng chØ lµ ®iÒu cÇn thiÕt ®èi víi viÖc ®äc gi¸o tr×nh nµy mµ ®ã còng lµ yªu cÇu chung ®èi víi bÊt cø ai khi b¾t tay vµo nghiªn cøu mét v¨n b¶n khoa häc nhÊt lµ nh÷ng v¨n b¶n cã dung l−îng lín kh«ng thÓ n¾m ngay trong mét vµi lÇn ®äc. 2. VÒ c¸ch ®äc gi¸o tr×nh. Anh chÞ em häc viªn chóng ta ®Òu cã kinh nghiÖm ®äc s¸ch. Tuy nhiªn tù ®äc, tù häc gi¸o tr×nh dï sao còng lµ mét h×nh thøc ®µo t¹o vµ tù ®µo t¹o ch−a quen thuéc ®èi víi chóng ta. Tr−íc ®©y, chóng ta vÉn quen víi ph−¬ng thøc lªn 4
líp nghe gi¶ng, ghi nhí råi lµm bµi kiÓm tra. Víi c¸ch häc tõ xa, tù häc, tù ®äc l¹i lµ chÝnh. Mét vµi lêi l−u ý, thiÕt nghÜ còng lµ cÇn thiÕt. B−íc ®Çu tiªn khi ®äc mét ch−¬ng hay tõng phÇn trong ch−¬ng, häc viªn ®äc l−ít ®Ó n¾m chung néi dung sau ®ã ®äc chËm ®Ó n¾m hÖ thèng c¸c ý chÝnh, c¸c luËn ®iÓm chÝnh. Khi ®· s¬ bé n¾m ®−îc hÖ thèng ý chÝnh, chóng ta sÏ lÇn l−ît t×m hiÓu c¸c luËn ®iÓm chÝnh ®· ®−îc luËn gi¶i nh− thÕ nµo. Trong qu¸ tr×nh ®äc cã nh÷ng th¾c m¾c g×, nªn ghi l¹i ®Ó ®Õn ®ît häc tËp trung chóng ta sÏ trao ®æi. Khi gÆp nh÷ng trÝch dÉn, chóng ta cã thÓ lÇn theo c¸c chó dÉn ®Ó t×m ®äc thªm trong c¸c t− liÖu tham kh¶o ®Ó ®µo s©u c¸c ý kiÕn mµ t¸c gi¶ ch−a cã ®iÒu kiÖn ®i s©u. Trong qu¸ tr×nh ®äc nh− ®· nãi trªn, anh chÞ em häc viªn, nhÊt lµ c¸c gi¸o viªn ®· cã kinh nghiÖm gi¶ng d¹y nªn cã ý thøc liªn hÖ nh÷ng ®iÒu m×nh ®ang ®äc víi thùc tiÔn gi¶ng d¹y vµ häc tËp trong nhµ tr−êng ®Ó suy ngÉm, c©n nh¾c vµ kh¼ng ®Þnh hay b¸c bá. Cã thÕ, viÖc ®äc gi¸o tr×nh míi thùc sù bæ Ých vµ høng thó. C«ng viÖc cuèi cïng cña viÖc tù häc gi¸o tr×nh lµ lµm bµi tËp. Nh÷ng bµi tËp sau mçi ch−¬ng ®Òu xoay quanh nh÷ng träng ®iÓm cña gi¸o tr×nh nh»m gióp anh chÞ em häc viªn tù kiÓm tra kÕt qu¶ tù ®äc cña m×nh ®ång thêi còng kh¬i gîi sù suy nghÜ, vËn dông hiÓu biÕt vµo nh÷ng t×nh huèng s− ph¹m kh¸c nhau. T¸c gi¶ Phan Träng LuËn 5
PHÇN I: NH÷NG VÊN §Ò Lý LUËN CHUNG VÒ Bé M¤N Ch−¬ng I KHOA HäC VÒ PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC V¡N I − T×NH H×NH NGHI£N Cøu PH¦¥NG PH¸P GI¶NG D¹Y V¡N HäC Cuéc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m ®· më ra cho nhµ tr−êng vµ khoa häc gi¸o dôc nh÷ng tiÒn ®Ò c¬ b¶n ®Ó ph¸t triÓn lý luËn vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ë n−íc ta. Víi ®Æc ®iÓm t©m hån d©n téc vµ truyÒn thèng ®µo t¹o nh©n tµi cho ®Êt n−íc, cha «ng ta ®· sím coi träng v¨n ch−¬ng ; do ®ã khi nhµ tr−êng c¸ch m¹ng ®−a m«n TiÕng ViÖt vµ V¨n häc vµo néi dung ch−¬ng tr×nh cña nhµ tr−êng th× c¸c thÇy gi¸o ®· cã ®−îc nh÷ng tri thøc vµ kinh nghiÖm thÈm v¨n, b×nh v¨n, häc v¨n, d¹y v¨n cña c¸c nhµ nho tiÕn bé ®ång thêi lµ nh÷ng nhµ s− ph¹m −u tó cña c¸c thêi ®¹i ®i tr−íc. Song sù h×nh thµnh ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n víi t− c¸ch lµ mét m«n khoa häc g¾n liÒn víi sù tr−ëng thµnh cña khoa s− ph¹m trong nhµ tr−êng míi, râ nhÊt lµ tõ sau nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XX. Muèn x©y dùng ngµnh LÞch sö ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n, ph¶i c¨n cø vµo truyÒn thèng d¹y häc v¨n tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m vµ ph¶i ®Æc biÖt nghiªn cøu sù ph¸t triÓn cña nã tõ nh÷ng n¨m 1960 cña thÕ kû XX ®Õn nay. Nh÷ng ý kiÕn vÒ v¨n häc vµ gi¸o dôc cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vµ cña c¸c nhµ l·nh ®¹o §¶ng vµ Nhµ n−íc ta, cña ®ång chÝ Ph¹m V¨n §ång lµ nh÷ng chØ dÉn phong phó cã gi¸ trÞ l©u dµi cÇn ®−îc nghiªn cøu c«ng phu vµ cã hÖ thèng h¬n. Ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n víi t− c¸ch lµ mét khoa häc ë ViÖt Nam cßn rÊt trÎ, nã míi xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn nh− mét bé m«n ®éc lËp ë ®¹i häc ®−îc vµi thËp kû nay. Trong khi ®ã, bé m«n khoa häc nµy ë c¸c n−íc kh¸c nh− Nga, §øc, Ph¸p ®· cã lÞch sö trªn tr¨m n¨m. Tuy sinh sau ®Î muén nh−ng ngµnh Ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n cña ta ®· ph¸t triÓn v÷ng vµng tõng b−íc trªn c¬ së vËn dông ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc hiÖn ®¹i vµ kinh nghiÖm d¹y häc v¨n trong n−íc vµ ngoµi n−íc. §iÒu ®¸ng mõng lµ ¶nh h−ëng cña lý luËn d¹y häc tiªn tiÕn cña Liªn X« (cò) vµo ngµnh khoa häc nµy tõ sau nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XX ngµy ®−îc t¨ng c−êng h¬n. C¸c nhµ nghiªn cøu vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y v¨n vµ nh÷ng gi¸o viªn tù thÊy kh«ng thÓ chØ bã hÑp tÇm hiÓu biÕt trong mét sè c«ng tr×nh mét thêi ®· ®−îc ng−ìng mé nh−ng ®Õn nay ®· béc lé kh¸ nhiÒu nh−îc ®iÓm nh− c¸c cuèn s¸ch cña Faghª, Tuph¬r¬, Crudª, L¨ngx«ng vµ ngay c¶ nh÷ng cuèn gÇn ®©y cña P. Clar¾c,... H−íng vµo nh÷ng thµnh tùu vÒ lý luËn vµ gi¶ng d¹y v¨n häc cña Liªn X« (cò) kh«ng ph¶i chØ lµ biÓu hiÖn cña mét sù ®æi míi vÒ quan ®iÓm chÝnh trÞ vµ gi¸o dôc ë c¸c nhµ s− 6
ph¹m ViÖt Nam. §©y cßn lµ vÊn ®Ò nhu cÇu ®æi míi vÒ ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc ë mét chuyªn ngµnh cßn rÊt non trÎ mµ c©u gi¶i ®¸p kh«ng thÓ t×m ®−îc ë trong nÒn gi¸o dôc cò. Nh÷ng bé gi¸o tr×nh vµ nh÷ng chuyªn luËn cña c¸c nhµ ph−¬ng ph¸p häc cã tªn tuæi ®· ®−îc c¸c giíi nghiªn cøu vµ gi¸o viªn häc tËp råi vËn dông tõng b−íc vµo thùc tiÔn ViÖt Nam. Gi¸o tr×nh cña ViÖn sÜ G¬lucèp vµ Cu®riasÐp ®· lµ nh÷ng chØ dÉn v« cïng bæ Ých cho viÖc biªn so¹n cuèn gi¸o tr×nh ®Çu tiªn vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc ë n−íc ta. Ngoµi ra, nh÷ng chuyªn luËn cã gi¸ trÞ còng ®−îc mét sè ng−êi nghiªn cøu, t×m ®äc vµ ®· nhËn ra trong ®ã cã nhiÒu ®Ò tµi phong phó, hÊp dÉn cho mét ®Þa bµn khoa häc cã khi ®· bÞ hiÓu nhÇm lµ h¹n hÑp. C¸c chuyªn luËn vÒ C¶m thô v¨n häc cña Nhikiph«r«va, vÒ Ph©n tÝch th¬ cña Lètman, vÒ Ph©n tÝch v¨n häc cña Maiamin, vÒ Ph©n tÝch nªu vÊn ®Ò cña Maranxman, vÒ Ph¸t triÓn v¨n häc cña Mand¸pxkaia, vÒ Ph−¬ng ph¸p d¹y v¨n cña Cu®riasÐp... §Æc biÖt, c«ng tr×nh xuÊt s¾c cña ViÖn sÜ SÐcbina vÒ vÊn ®Ò d¹y v¨n ë nhµ tr−êng phæ th«ng ®· ®−îc mét sè nhµ nghiªn cøu ph−¬ng ph¸p ViÖt Nam nghiªn cøu häc hái. Nh÷ng cuéc th¶o luËn s«i næi vÒ hiÖu qu¶ d¹y v¨n vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n, vÒ ch−¬ng tr×nh v¨n phæ th«ng trªn t¹p chÝ V¨n häc trong nhµ tr−êng còng ®· cã tiÕng vang vµo nhµ tr−êng ViÖt Nam, nh÷ng bµi viÕt trªn t¹p chÝ cña c¸c viÖn sÜ gi¸o s− quen thuéc nh− Mikhancèp, Xunxèp, Coãc, Belenki, Cuadium«va,... ®· gióp ®ì cho c¸c nhµ nghiªn cøu ViÖt Nam theo s¸t ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò thêi sù trong chuyªn ngµnh ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n X« viÕt, ®Ó soi tá nh÷ng m¾c mí trong thùc tiÔn d¹y häc v¨n ë n−íc ta. Gi¸o tr×nh Ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc ë tr−êng phæ th«ng cña Nhic«nxki ®· ®−îc dÞch vµ giíi thiÖu réng r·i víi b¹n ®äc ViÖt Nam. §©y lµ gi¸o tr×nh chÝnh thøc dïng cho c¸c tr−êng ®¹i häc s− ph¹m Liªn X« nh÷ng n¨m 60. Gi¸o tr×nh nµy ®Ò cËp nhiÒu vÊn ®Ò d¹y häc v¨n cho cÊp phæ th«ng. T¸c gi¶ ®· cè g¾ng ph©n biÖt riªng trong b¶n chÊt giê häc v¨n chñ yÕu dùa vµo viÖc h×nh thµnh kü n¨ng v¨n häc cho häc sinh mçi cÊp. V× ®©y lµ gi¸o tr×nh chÝnh thøc gi¶ng d¹y, häc tËp v¨n cho c¶ hai cÊp, nªn Nhic«nxki ®· chó träng nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ quan niÖm vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ®ång thêi chØ ra nh÷ng biÖn ph¸p, thñ thuËt cô thÓ trong qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y v¨n häc. GÇn ®©y, c«ng tr×nh tËp thÓ cña c¸c nhµ khoa häc vÒ ph−¬ng ph¸p do n÷ gi¸o s− tiÕn sÜ RÐt chñ biªn ®· ph¶n ¸nh sù tr−ëng thµnh vÒ tr×nh ®é khoa häc cña bé m«n Ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc. C¸c t¸c gi¶ ®· n¾m b¾t nh÷ng ph−¬ng h−íng nghiªn cøu, ph−¬ng ph¸p luËn bé m«n cã triÓn väng, hiÖu qu¶ nhÊt vµ ®Ò xuÊt mét c¸ch s¸ng t¹o, cã hÖ thèng nh÷ng ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc. HÖ thèng ph−¬ng ph¸p cña gi¸o tr×nh do RÐt chñ biªn nh»m vµo c¸i c¬ b¶n, kh¸i qu¸t, ph¶n ¸nh ®−îc nh÷ng thµnh tùu lý luËn cña c¸c ngµnh khoa häc liªn quan nh− lý luËn d¹y häc hiÖn ®¹i cña §anhilèp, LÐcnhe, Sk¸txkin,... Ngoµi ra, gi¸o tr×nh còng ®· vËn dông thÝch hîp lý thuyÕt tiÕp nhËn v¨n ch−¬ng vµo chuyªn ngµnh ph−¬ng ph¸p häc v¨n. C¶ hai gi¸o tr×nh kÓ trªn ®Òu xem träng viÖc tiÕp xóc vµ lµm viÖc víi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng vµ dµnh nhiÒu trang bµn ®Õn nh÷ng ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y cô thÓ. Sù ph©n chia vÒ ph−¬ng ph¸p ë Nhic«nxki chñ yÕu dùa vµo møc ®é phøc t¹p cña tµi liÖu gi¶ng d¹y, dùa 7
vµo tr×nh ®é nhËn thøc vµ c¸c kü n¨ng v¨n ch−¬ng cÇn h×nh thµnh cho häc sinh. Cßn víi RÐt th× ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng chñ yÕu dùa vµo ph−¬ng h−íng nghiªn cøu b¶n chÊt nghÖ thuËt cña t¸c phÈm kÕt hîp víi biÖn ph¸p thóc ®Èy t− duy s¸ng t¹o vµ trÝ tr−ëng t−îng s¸ng t¹o cña häc sinh. Thùc chÊt ®ã lµ con ®−êng kÕt hîp nhuÇn nhÞ tÝnh nghÖ thuËt vµ tÝnh s− ph¹m trong qu¸ tr×nh d¹y häc v¨n. Nh÷ng c«ng tr×nh vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc cña n−íc Céng hoµ d©n chñ §øc tr−íc ®©y nãi chung còng ®Òu vËn dông mét c¸ch kh¸ trung thµnh nh÷ng thµnh tùu cña Liªn X« cò. Riªng mét vµi nhµ ph−¬ng ph¸p kh¸c ®Æc biÖt lµ B−tèp ®· cã phÇn ®ãng gãp riªng kh¸ râ ®−îc giíi s− ph¹m th−êng nh¾c ®Õn. Víi B−tèp ph−¬ng diÖn t¸c ®éng chøc n¨ng cña v¨n häc ®· ®−îc chó ý h¬n. Do ®ã tÝnh ¸p ®Æt trong ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc ®· sím ®−îc phª ph¸n ë CHDC §øc. ¶nh h−ëng cña khoa ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y cña CHDC §øc ®èi víi nhµ tr−êng chóng ta hÇu nh− kh«ng cã g×. Tõ sau §¹i héi VI trong hoµn c¶nh giao l−u b−íc ®Çu Ýt nhiÒu ®−îc khai th«ng, mét vµi c«ng tr×nh vÒ lý luËn d¹y häc vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n næi tiÕng cña Ph¸p, Anh, Mü l¸c ®¸c ®· ®Õn tay mét vµi nhµ nghiªn cøu vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ë ViÖt Nam. Mét vµi cuèn MÐthodiques cña Nhµ xuÊt b¶n Hachette hay chuyªn luËn cña P. Clar¾c, cña Guy Palmad, mét vµi tµi liÖu vÒ d¹y v¨n vµ d¹y tiÕng cña ®¹i häc Cambridge (Anh) hay cuèn gi¸o tr×nh d¹y v¨n ë trung häc cña Beach vµ Marshall (Mü) cã ®Õn víi mét vµi nhµ ph−¬ng ph¸p nh¹y c¶m vÒ khoa häc th× dï sao ®ã còng chØ míi lµ nh÷ng tÝn hiÖu th«ng tin ch¾p v¸, ngÉu nhiªn, ch−a t¹o ®−îc ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho mét cuéc tiÕp xóc cã hÖ thèng vµ c¬ b¶n víi nh÷ng thµnh tùu cña ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc ë ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i. ë ta, nÕu tÝnh tõ n¨m 1950 khi cuèn Gi¶ng v¨n "Chinh phô ng©m" cña gi¸o s− §Æng Thai Mai ®−îc Ên hµnh ë Liªn khu IV trong thêi kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p ®Õn nay, sè l−îng nh÷ng c«ng tr×nh lín nhá vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y v¨n, ®Æc biÖt kho¶ng mét chôc n¨m nay ®· t¨ng lªn mét c¸ch râ rÖt. Nh÷ng c«ng tr×nh ®ã ®· ®¸nh dÊu kh¸ râ nÐt b−íc ®−êng ®i lªn ®¸ng mõng tuy cßn chËm ch¹p vÊt v¶ cña ngµnh ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ë ViÖt Nam non nöa thÕ kû qua. Nh÷ng c«ng tr×nh ra ®êi tõ nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû 60 cßn thiªn vÒ øng dông lý luËn v¨n häc (MÊy vÊn ®Ò gi¶ng d¹y trong nhµ tr−êng phæ th«ng cña T¹ Phong Ch©u ; MÊy vÊn ®Ò gi¶ng d¹y v¨n häc sö ë cÊp 3 cña Phan Träng LuËn) hoÆc thiªn vÒ øng dông lý luËn d¹y häc, cô thÓ (Gi¸o ¸n gi¶ng v¨n cÊp 3, Gi¸o ¸n gi¶ng v¨n cÊp 2, 3 cña Vô cÊp 3 do Phan Träng LuËn chñ biªn ; Kinh nghiÖm gi¶ng d¹y v¨n häc cÊp 3 cña tËp thÓ Tr−¬ng DÜnh, Phan Träng LuËn, §ç Quang L−u, Vò Ngäc Kh¸nh). Ph¶i ®Õn cuèi thËp kû 60 cña thÕ kû XX l¹i ®©y, nh÷ng c«ng tr×nh chuyªn ngµnh míi ®−îc n©ng lªn mét b−íc vÒ chÊt l−îng. NhiÒu chuyªn luËn lÇn l−ît ra ®êi : RÌn luyÖn t− duy häc sinh qua gi¶ng d¹y v¨n häc (1969) cña Phan Träng LuËn ; VÊn ®Ò gi¶ng d¹y v¨n häc theo thÓ lo¹i (1970) cña TrÇn Thanh §¹m, Hoµng Nh− Mai, Phan SÜ TÊn, Huúnh Lý, §µm Gia CÈn ; Ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n häc trong nhµ tr−êng (1977), Con ®−êng n©ng cao hiÖu qu¶ d¹y v¨n (1978) cña Phan Träng LuËn ; Tu tõ häc víi vÊn ®Ò gi¶ng d¹y ng÷ v¨n (1979) cña §inh Träng L¹c ; D¹y v¨n d¹y c¸i hay c¸i ®Ñp (1983) cña NguyÔn Duy B×nh ; C¶m thô v¨n häc 8
− Gi¶ng d¹y v¨n häc (1983) cña Phan Träng LuËn. V¨n häc − TÇm nh×n − BiÕn ®æi (1996) cña NguyÔn Thanh Hïng cã dµnh mét phÇn cho ph−¬ng ph¸p ngoµi phÇn nghiªn cøu vµ phª b×nh v¨n häc ; Ph−¬ng ph¸p tiÕp nhËn t¸c phÈm v¨n häc (1998) cña NguyÔn ThÞ Thanh H−¬ng gãp thªm mét tiÕng nãi vÒ ph−¬ng ph¸p theo h−íng chó ý ®Õn sù tiÕp nhËn cña häc sinh. §¸ng chó ý lµ nh÷ng n¨m gÇn ®©y mét sè nhµ nghiªn cøu, gi¸o s− kh«ng chuyªn vÒ ph−¬ng ph¸p nh−ng còng ®· viÕt nh÷ng c«ng tr×nh trùc tiÕp liªn quan ®Õn d¹y v¨n häc trong nhµ tr−êng. Tõ gãc ®é ng«n ng÷, §¸i Xu©n Ninh so¹n : Gi¶ng v¨n d−íi ¸nh s¸ng ng«n ng÷ häc hiÖn ®¹i (1979). NguyÔn §¨ng M¹nh tõ kinh nghiÖm nghiªn cøu vµ phª b×nh v¨n häc ViÖt Nam ®· viÕt : MÊy vÊn ®Ò vÒ quan ®iÓm vµ ph−¬ng ph¸p t×m hiÓu, ph©n tÝch th¬ cña Hå Chñ tÞch (1981) ; Hoµng TiÕn Tùu chuyªn nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y v¨n häc d©n gian ë ®¹i häc ®· cho ra cuèn MÊy vÊn ®Ò nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y v¨n häc d©n gian (1983) ; NguyÔn SÜ CÈn víi kinh nghiÖm gi¶ng d¹y v¨n häc cæ ViÖt Nam ®· viÕt MÊy vÊn ®Ò ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc cæ ViÖt Nam (l984) ; MÊy vÊn ®Ò gi¶ng v¨n ë §¹i häc cña Lª TrÝ ViÔn vµ bµi viÕt cña Bïi V¨n Nguyªn giíi thiÖu hai tËp Gi¶ng v¨n cña §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi còng ®¸ng l−u ý. Ngoµi ra mét sè bµi viÕt ®¨ng trªn c¸c T¹p chÝ V¨n häc, Ng«n ng÷ ; b¸o Nh©n D©n, V¨n nghÖ, tËp san Gi¸o dôc,... cña Hoµng TuÖ, NguyÔn V¨n H¹nh, NguyÔn §øc Nam, §ç Quang L−u vµ mét sè gi¸o viªn còng ®· gãp mét tiÕng nãi chung vµo viÖc d¹y v¨n trong nhµ tr−êng. Ngµnh ph−¬ng ph¸p hay bÊt cø mét bé m«n v¨n ho¸ nµo trong nhµ tr−êng S− ph¹m còng kh«ng thÓ ®øng biÖt lËp hay x©y l−ng l¹i víi nhau. Sù liªn kÕt khoa häc lµ cÇn thiÕt cho hiÖu qu¶ ®µo t¹o vµ cho sù ph¸t triÓn cña b¶n th©n mçi ngµnh. Nãi vÒ nh÷ng thµnh tùu cña ph−¬ng ph¸p d¹y v¨n kh«ng thÓ coi nhÑ hay bá quªn kinh nghiÖm phong phó cña ®«ng ®¶o gi¸o viªn trong nh÷ng héi nghÞ chuyªn ®Ò tõ n¨m 1960 ®Õn nay ®−îc tæ chøc nhiÒu lÇn ë Bé Gi¸o dôc vµ ë ®Þa ph−¬ng : Chuyªn ®Ò "Gi¶ng d¹y v¨n häc g¾n liÒn víi ®êi sèng" (1961) ë SÇm S¬n, "Gi¶ng d¹y v¨n häc sö" (1963) ë Hµ Néi, "RÌn luyÖn t− duy häc sinh" (1969) ë Hµ Néi, "Héi nghÞ gi¶ng v¨n" (1972) ë H¶i Phßng, "Héi nghÞ gi¶ng v¨n toµn quèc" ë §µ N½ng (1981), "Héi nghÞ gi¶ng v¨n" ( 1982) ë Long An,... Ngoµi nh÷ng héi nghÞ chuyªn ®Ò chÝnh kÓ trªn do Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o chØ ®¹o ®· cã nhiÒu héi nghÞ chuyªn ®Ò cña c¸c ®Þa ph−¬ng hay cña c¸c tr−êng §HSP Hµ Néi, HuÕ,... §Æc biÖt trong mÊy n¨m gÇn ®©y, cïng víi viÖc thay s¸ch V¨n vµ TiÕng ViÖt ë phæ th«ng c¬ së ®· dÊy lªn mét phong trµo ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n. H−íng ®i cã nhiÒu høa hÑn, gãp phÇn vµo sù ®æi míi lÇn nµy ph¶i ghi nhËn c«ng søc cña c¸c gi¸o s− NguyÔn §øc Nam, Phan Träng LuËn vµ mét sè chuyªn viªn cña Bé vµ c¸c t¸c gi¶ s¸ch gi¸o khoa c¶i c¸ch gi¸o dôc. TiÕc r»ng nh÷ng tËp kû yÕu tËp hîp kinh nghiÖm phong phó cña gi¸o viªn kh«ng cßn l¹i bao nhiªu. §©y lµ nh÷ng hiÓu biÕt tõ thùc tiÔn rÊt cÇn thiÕt cho viÖc x©y dùng mét hÖ thèng lý luËn d¹y v¨n ë n−íc ta. §¸ng ghi nhËn nh− mét mèc quan träng lµ víi NghÞ quyÕt Trung −¬ng II (kho¸ VIII) vÒ gi¸o dôc vµ khoa häc c«ng nghÖ, vÊn ®Ò néi dung vµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc ®· ®−îc ®Æc biÖt l−u ý, vÊn ®Ò ®æi míi ph−¬ng ph¸p ®−îc ®Æt ra mét c¸ch chÝnh thøc trong v¨n kiÖn cña §¹i héi §¶ng còng nh− trong c¸c v¨n b¶n ph¸p quy cña Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o. §æi míi 9
ph−¬ng ph¸p ®· thµnh vÊn ®Ò thêi sù khoa häc. Tõ nh÷ng bµi viÕt lÎ tÎ ®¨ng trªn c¸c t¹p chÝ §¹i häc vµ Trung häc chuyªn nghiÖp, t¹p chÝ Nghiªn cøu Gi¸o dôc, b¸o V¨n nghÖ, T¹p chÝ V¨n häc, v.v... vÒ mèi quan hÖ gi÷a t¸c phÈm víi häc sinh, h−íng ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng phæ th«ng ®· ®óc kÕt l¹i trong tµi liÖu båi d−ìng chÝnh thøc cho c¸c gi¸o viªn v¨n häc toµn quèc chu kú båi d−ìng 1992−1996. §ã lµ chuyªn luËn Häc sinh − b¹n ®äc s¸ng t¹o − con ®−êng ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng phæ th«ng do gi¸o s− Phan Träng LuËn biªn so¹n, chñ tr×. TiÕp ®ã lµ sù ra ®êi cña bé s¸ch ThiÕt kÕ bµi häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng do gi¸o s− Phan Träng LuËn chñ biªn víi sù tham gia cña nhiÒu nhµ ph−¬ng ph¸p ë c¸c tr−êng §¹i häc vµ Cao ®¼ng S− ph¹m trong n−íc nh− TS NguyÔn Xu©n L¹c, TS Hoµng H÷u Béi, TS NguyÔn Huy Qu¸t, PGS. TS. §ç Huy Quang vµ nhiÒu nghiªn cøu sinh, th¹c sÜ vµ c¶ nh÷ng gi¸o viªn trÎ míi ra tr−êng nhiÖt t×nh tham gia ®æi míi víi mong muèn biÕn t− t−ëng khoa häc thµnh phong trµo thùc thi ë nhµ tr−êng phæ th«ng. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh lµ viÖc ®æi míi gi¶ng v¨n ë phæ th«ng lÇn ®Çu tiªn, ®· ®−îc triÓn khai vµ tiÕn hµnh mét c¸ch cã bµi b¶n suèt hai m−¬i n¨m tõ lý thuyÕt ®Õn øng dông, tõ c¸c nhµ khoa häc ë c¸c tr−êng ®¹i häc cao ®¼ng s− ph¹m vµ phæ th«ng, víi c¸c gi¸o viªn dµy d¹n kinh nghiÖm ®Õn ®éi ngò trÎ míi b−íc vµo nghÒ. Tuy nhiªn mäi cè g¾ng bÒn bØ, liªn tôc nãi trªn vÉn ®ang n»m trong giai ®o¹n khëi ®Çu cña mét cuéc vËn ®éng, mét cuéc c¸ch m¹ng thùc sù vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc ë nhµ tr−êng phæ th«ng trong c¶ n−íc. §Æc biÖt lµ cÇn ph¶i cã ®−îc sù phèi hîp ®ång bé gi÷a c¸c tr−êng ®¹i häc s− ph¹m víi ViÖn Khoa häc gi¸o dôc(1) nhÊt lµ c¸c Vô chøc n¨ng cña Bé cïng c¸c nhµ biªn so¹n ch−¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa. NhiÒu vÊn ®Ò cã ý nghÜa thêi sù ®ang ®Æt ra cho c¸c nhµ nghiªn cøu ph−¬ng ph¸p còng nh− ®«ng ®¶o c¸c anh chÞ em gi¸o viªn ng÷ v¨n cïng gi¶i ®¸p : − Vai trß cña v¨n ch−¬ng trong thêi ®¹i ngµy nay vµ kh¶ n¨ng gi¸o dôc nh©n c¸ch cho tuæi trÎ cña m«n V¨n. − §Æc ®iÓm t©m lý thanh thiÕu niªn ngµy nay, n¨ng lùc, høng thó, thÞ hiÕu thÈm mü cña häc sinh phæ th«ng. − Ph−¬ng ph¸p ®Æc thï cña d¹y häc m«n V¨n. − Con ®−êng ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n trong nhµ tr−êng. − Nh÷ng n¨ng lùc vµ kü n¨ng cÇn h×nh thµnh cho häc sinh phæ th«ng. − PhÈm chÊt ng−êi gi¸o viªn v¨n häc. − §iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó thùc thi cã hiÖu qu¶ m«n V¨n ë tr−êng phæ th«ng. II − VAI TRß CñA PH¦¥NG PH¸P TRONG NHµ TR¦êNG 1. Ph−¬ng ph¸p − mét vÊn ®Ò thêi sù cña nhµ tr−êng Nh©n lo¹i ®· b−íc sang thÕ kû míi. Song c¸ch ®©y mÊy chôc n¨m, c¸c nhµ t−¬ng lai häc ®· nªu kh«ng Ýt lêi c¶nh b¸o bi quan vÒ nguån nhiªn liÖu c¹n kiÖt, vÒ th¶m ho¹ m«i sinh,... Nh−ng còng kh«ng Ýt dù b¸o l¹c quan vÒ søc bïng næ kú diÖu cña trÝ tuÖ con ng−êi. Dï cã ®øng ë gãc nh×n nµo ®i n÷a th× vÊn ®Ò næi bËt lªn nh− mét th¸ch thøc ®èi víi (1) ViÖn Khoa häc gi¸o dôc : nay ®æi lµ ViÖn ChiÕn l−îc vµ Ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc. 10
mäi d©n téc trong cuéc hµnh tr×nh xuyªn thÕ kû nµy lµ kh«ng thÓ kh«ng thay ®æi c¸ch nh×n vÒ con ng−êi mµ vÊn ®Ò con ng−êi l¹i kh«ng t¸ch rêi vÊn ®Ò gi¸o dôc. Nãi ®Õn gi¸o dôc l¹i kh«ng thÓ kh«ng quan t©m ®Õn yªu cÇu gi¶i phãng vµ ph¸t huy tµi n¨ng s¸ng t¹o cña thÕ hÖ trÎ. NhiÒu n−íc ®· coi gi¸o dôc lµ quèc s¸ch. Cã n−íc gäi ph¸t huy ãc s¸ng t¹o cho häc sinh còng lµ quèc s¸ch. Singapor d¸m chi ra gÇn hai tû USD cho viÖc ph¸t huy ph−¬ng ph¸p d¹y häc s¸ng t¹o. Cã häc gi¶ Mü dù ®o¸n r»ng n−íc NhËt sÏ kh«ng cßn lµ mét "thÇn kú" (miracle Japonais) v× thÊt b¹i n»m tõ trong nÒn gi¸o dôc, mét nÒn gi¸o dôc thùc hiÖn ph−¬ng ph¸p d¹y häc sè liÖu. Kh«ng ph¶i kh«ng cã lý khi viÖn sÜ KapÝtxa cho r»ng vÊn ®Ò ãc s¸ng t¹o cña häc sinh trong nhµ tr−êng kh«ng kÐm quan träng so víi vÊn ®Ò h¹t nh©n vµ hoµ b×nh. D¹y häc s¸ng t¹o, ph¸t huy tiÒm n¨ng s¸ng t¹o cña thÕ hÖ trÎ häc ®−êng lµ mét vÊn ®Ò chiÕn l−îc cña gi¸o dôc vµ lµ mét ®ßi hái bøc b¸ch ®èi víi mäi nhµ tr−êng ngµy nay. ThÕ nh−ng nh×n vµo bøc tranh gi¸o dôc thÕ giíi, nhµ khoa häc Ph¸p J.Vial kh«ng thÊy s¸ng sña l¾m. ¤ng cho r»ng vÉn ®ang tån t¹i mét nghÞch lý : chÕ ®é qu©n chñ, chÕ ®é thÇn quyÒn ®· sôp ®æ nh−ng ph−¬ng ph¸p d¹y häc gi¸o ®iÒu vÉn cø ngù trÞ kh¾p n¬i. Nhµ v¨n Ba Kim tõng xãt xa lo l¾ng cho ch¸u ngo¹i §oan §oan bÐ báng cña «ng ph¶i qu¸ − cùc nhäc vÒ lèi d¹y häc tiÓu häc c−ìng bøc nhåi nhÐt. Vµ liªn hÖ víi sù häc cña b¶n th©n ngµy x−a, cung c¸ch «ng ph¶i lµm viÖc viÕt v¨n theo ®¬n ®Æt hµng nh− hiÖn nay th× viÖc häc ngµy nay còng kh«ng kh¸c g× h¬n 70 n¨m vÒ tr−íc. C¸c chuyªn gia gi¸o dôc cña UNESCO nh− tiÕn sÜ Lyra Srinivasan nãi kh¸ m¹nh mÏ vµ s©u s¾c vÒ t¸c h¹i nÆng nÒ cña ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu. NhiÒu nhµ s− ph¹m ®· phª ph¸n gay g¾t lèi d¹y häc "ban ph¸t kiÕn thøc" (banking system) thãi quen v¨n ho¸ im lÆng (culture of silence) ®ang ngù trÞ hiÖn nay víi mét søc × nÆng nÒ, mét qu¸n tÝnh nghÒ nghiÖp khã th¸o bá. Nhµ s− ph¹m Freire coi ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu nh− "mét hÖ thèng n« dÞch ho¸ b¶n chÊt ¸p bøc cña toµn x· héi". Häc sinh lµ b×nh chøa, lµ ng−êi nhËn hµng, thÇy lµ ng−êi gãi hµng, giao hµng, lµ ng−êi rãt kiÕn thøc vµo b×nh,... Søc × cña ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu tuy vÉn ®Ì nÆng lªn nhµ tr−êng vµ häc sinh nh−ng kh«ng thÓ kh«ng thõa nhËn nh÷ng cè g¾ng tho¸t khái xiÒng xÝch cña ph−¬ng ph¸p cò. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p hîp t¸c, s¸ng t¹o, kh«ng ®iÒu khiÓn hay nh÷ng khuynh h−íng ®æi míi cña J. Dewey, cña Rogers, cña Skinner, cña Schmid cã khi, cã lóc kh¸ t¸o b¹o vµ cùc ®oan lµm cho hiÖu qu¶ thu l−îm ch¼ng ®−îc bao nhiªu nh−ng tÊt c¶ ®Òu to¸t lªn ý t−ëng ph¸ vì rµng buéc cña ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu nh»m ®æi míi d¹y häc theo h−íng d©n chñ ho¸ vµ nh©n v¨n ho¸. Mét sè khÈu hiÖu tiªn phong ®· ®−a ®Õn nh÷ng t×m tßi míi mÎ vÒ ph−¬ng ph¸p : d¹y häc kh«ng ph¶i lµ nãi, d¹y häc lµ t¹o Praxis, lµ t¹o Reflective thinking,... vµ ®· h×nh thµnh nhiÒu ph−¬ng ph¸p d¹y häc kh¸ míi mÎ nh»m ph¸t huy chñ thÓ ng−êi häc, nh»m t¹o kh«ng khÝ d©n chñ, t¹o ®éng lùc ho¹t ®éng ë ng−êi häc ®Ó cuèi cïng gióp tõng c¸ thÓ tù nhËn thøc, tù ph¸t triÓn. B×nh t©m nh×n vµo thùc tr¹ng d¹y häc v¨n ë nhµ tr−êng phæ th«ng vµ c¶ ë ®¹i häc, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng thõa nhËn mét b−íc tôt hËu kh¸ dµi vÒ nhËn thøc còng nh− thùc hµnh s− ph¹m so víi b−íc ®i cña mét sè n−íc tiªn tiÕn nhÊt lµ so víi yªu cÇu chiÕn l−îc cña thêi ®¹i. T×nh tr¹ng ®ã h×nh nh− cµng nÆng nÒ h¬n trong gi¶ng d¹y v¨n häc. LËp luËn v¨n häc cã ®Æc thï riªng, v¨n ch−¬ng lµ lÜnh vùc cña c¶m thô thÈm mü, cña s¸ng t¹o c¸ 11
nh©n, nhiÒu khi ®· t¹o ra mét ¸o gi¸p bao che cho sù chËm trÔ, cò kü vÒ ph−¬ng ph¸p. Mét vµi ®éng t¸c c¶i tiÕn giê d¹y cña mét sè gi¸o viªn vµ gi¸o s− cã uy tÝn vÉn hoµn toµn dùa vµo c¸i gäi lµ "t− duy hîp lý", vµo kinh nghiÖm vµ uy tÝn c¸ nh©n, vµo khèi l−îng th«ng tin khoa häc míi mÎ h¬n lµ dùa vµo nh÷ng së cø khoa häc hiÖn ®¹i mµ kh«ng Ýt nhµ khoa häc vµ gi¸o viªn giái ë phæ th«ng ch−a cã ®iÒu kiÖn tiÕp cËn. §· tõ l©u vÉn ®ang diÔn ra t×nh h×nh d¹y v¨n chØ cÇn biÕt ®Õn v¨n b¶n v¨n ch−¬ng vµ chØ quan t©m ®Õn nghÖ thuËt vµ tµi n¨ng kh¸m ph¸ cho s©u chç ®éc ®¸o cña t¸c phÈm v¨n ch−¬ng ®Ó råi t×m ra nh÷ng thñ ph¸p, nh÷ng h×nh thøc l«i cuèn häc sinh c¶m th«ng, ®ång ®iÖu víi nh÷ng g× gi¸o viªn ®· t×m tßi ph¸t hiÖn ®−îc. Mét c¸ch quan niÖm vÒ d¹y v¨n nh− vËy ®· qu¸ − lçi thêi. Ngay h¬n 50 n¨m tr−íc ®©y gi¸o s− §Æng Thai Mai ®· lªn ¸n lèi d¹y "th«i miªn", lèi häc "vÓnh tai cho ng−êi ta ngo¸y". Mét c¸ch d¹y gi¶ng v¨n nh− vËy lµ hËu qu¶ cña t×nh tr¹ng c« lËp hay biÖt lËp viÖc d¹y häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng ra khái nh÷ng thµnh tùu khoa häc liªn ngµnh vèn ®· vµ ®ang t¹o nh÷ng tiÒn ®Ò cho mét sù ®æi míi triÖt ®Ó vÒ c¸ch d¹y häc v¨n trong nhµ tr−êng. Lý luËn v¨n häc ®· ®iÒu chØnh cho c©n ®èi c¸c h−íng tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. T©m lý häc tiÕp nhËn ®· ph¸t hiÖn nh÷ng ®Æc tr−ng ho¹t ®éng ®Æc thï cña b¹n ®äc. T©m lý häc ho¹t ®éng, thµnh tùu næi bËt cña thÕ kû ®· ®Ò cao "h−íng néi", "chuyÓn vµo trong" cña chñ thÓ nhËn thøc. T− t−ëng s− ph¹m hiÖn ®¹i ®· kh¼ng ®Þnh l¹i môc ®Ých vµ b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Häc lµ c«ng viÖc c¸ nh©n. Häc lµ ho¹t ®éng cña b¶n th©n ng−êi häc. KÕt qu¶ häc tËp kh«ng thu nhËn b»ng con ®−êng truyÒn mím mµ th«ng qua ho¹t ®éng cña tõng c¸ nh©n (Learning by doing). V¨n ho¸ lµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng tõ c¸ nh©n, b»ng c¸ nh©n (En soi et par soi). D¹y nh− thÕ nµo cßn quan träng h¬n d¹y c¸ch häc. Häc lµ häc suèt ®êi. §ã lµ chiÕn l−îc gi¸o dôc cña mäi nhµ tr−êng hiÖn ®¹i. §¸ng tiÕc lµ c«ng viÖc d¹y häc v¨n cña chóng ta vÉn cßn qu¸ khÐp kÝn, nÕu kh«ng nãi lµ xoay l−ng l¹i víi nh÷ng thµnh tùu khoa häc hiÖn ®¹i. Gi¸o tr×nh ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ë Mü do Marshall vµ Beach biªn so¹n ®−îc dïng cho kh¸ nhiÒu tr−êng ®¹i häc ë San Diego, New York, Chicago, Austin, Washington, London, Sydney, Tokyo, Toronto,... C¸c gi¸o s− Mü ®· phª ph¸n lèi d¹y v¨n nhiÒu n¨m chÞu ¶nh h−ëng sai lÇm cña tr−êng ph¸i phª b×nh míi khiÕn cho viÖc häc v¨n bÞ khÐp kÝn (close reading). V¨n b¶n lµ ®èi t−îng ®éc nhÊt cho sù kh¸m ph¸ cña gi¸o viªn. Nh÷ng yÕu tè ngoµi t¸c phÈm, nhÊt lµ ph¶n øng vµ nhu cÇu cña ng−êi ®äc − häc sinh bÞ bá qua. V¨n b¶n nh− vËy chØ lµ mét v¨n b¶n chÕt. Khuynh h−íng gi¶ng v¨n chØ nhÊm nh¸p, khai ph¸ v¨n b¶n cho dï lµ kh¸m ph¸ mét c¸ch tµi hoa vÉn lµ mét khuynh h−íng cò kü vÒ khoa häc vµ Ýt hiÖu qu¶ gi¸o dôc. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng kh«ng ph¶i lµ mét v¨n b¶n duy nhÊt trong mèi quan hÖ ®¬n ph−¬ng víi ng−êi gi¸o viªn. Trong líp häc, mét v¨n b¶n Ýt nhÊt còng cã ba kiÓu ng−êi ®äc víi ba ®iÓm nh×n kh¸c nhau. V¨n b¶n cña t¸c gi¶, v¨n b¶n cña ng−êi gi¸o viªn vµ v¨n b¶n cña ng−êi häc sinh. Gi¶ng v¨n ph¶i ®Æt t¸c phÈm trong mèi t−¬ng t¸c cña ba mèi quan hÖ vèn cã gi÷a t¸c phÈm víi nhµ v¨n víi gi¸o viªn vµ víi b¶n th©n häc sinh. C¸c gi¸o tr×nh ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc míi ®ang ®Ò cao "lý thuyÕt ®¸p øng trong d¹y vµ häc t¸c phÈm nh− lµ mét sù ®èi träng l¹i ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y cò chØ biÕt v¨n b¶n trong quan hÖ víi gi¸o viªn. ë n−íc ta, vÊn ®Ò ng−êi häc, b¹n ®äc − häc sinh víi nh÷ng nhu cÇu kh¸t väng vµ ®Æc ®iÓm t©m lý nhËn thøc riªng ch−a ®−îc quan t©m. Mèi quan t©m cña gi¸o viªn vÉn lµ v¨n b¶n. V× thÕ mµ häc sinh lu«n ®ãng vai "thÝnh gi¶" "ng−êi ngoµi cuéc" h¬n lµ mét "ng−êi tham gia". Qu¸ tr×nh 12
gi¶ng v¨n theo quan niÖm cò bÞ phiÕn diÖn ho¸, ®¬n ph−¬ng ho¸ thµnh mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc thùc hiÖn bëi gi¸o viªn b»ng c«ng cô lµ t¸c phÈm v¨n häc. Do ®ã häc sinh Ýt c¶m xóc, Ýt ®ång c¶m còng lµ ®iÒu dÔ hiÓu trong chiÕn l−îc gi¶ng v¨n cò. §Õn b©y giê chóng ta l¹i cµng thÊm thÝa víi lêi dÆn c¸ch ®©y h¬n hai m−¬i n¨m cña ®ång chÝ Ph¹m V¨n §ång. Víi tÇm nh×n chiÕn l−îc, håi bÊy giê ®ång chÝ ®· c¨n dÆn ph¶i thay ®æi c¸ch d¹y v¨n v× "d¹y v¨n nh− cò kh«ng cã lîi cho ®µo t¹o vµ kh«ng cã lîi cho d¹y v¨n". Thay ®æi c¸ch d¹y cò kh«ng ph¶i lµ ch¾p v¸ mét vµi biÖn ph¸p, thñ ph¸p vÆt v·nh, h×nh thøc. Nãi nh− J.Vial lµ thªm vµo mét vµi chót "gia gi¶m" nh−ng thùc chÊt vÉn lµ dïng ph−¬ng ph¸p cò. Mét vµi gia gi¶m chØ cã t¸c dông ng−îc l¹i lµ trang ®iÓm, bao che cho ph−¬ng ph¸p cò mµ th«i. CÇn thùc sù cã mét ®æi míi triÖt ®Ó vÒ chiÕn l−îc d¹y häc v¨n trong nhµ tr−êng nh»m h−íng vµo häc sinh, gióp häc sinh tham gia kh¸m ph¸ chiÕm lÜnh t¸c phÈm ®Ó hä thùc sù ph¸t triÓn. C«ng viÖc cña gi¸o viªn kh«ng chØ tËp trung vµo trang v¨n, ¸ng v¨n mµ cßn lµ ë c«ng ®o¹n cùc nhäc vµ v« cïng s¸ng t¹o lµ h−íng dÉn, tæ chøc cho häc sinh thùc hiÖn ho¹t ®éng trªn líp ®Ó kh¸m ph¸ t¸c phÈm tõ ®ã ph¸t triÓn vµ ph¸t hiÖn con ng−êi m×nh. Trang gi¸o ¸n cña thÇy kh«ng thÓ lµ b¶n ®Ò c−¬ng néi dung thuyÕt gi¶ng vÒ c¸i hay c¸i ®Ñp cña ¸ng v¨n ®−îc thÇy t©m ®¾c, mµ lµ mét b¶n thiÕt kÕ c«ng viÖc lµm cña häc sinh ®Ó tõ h×nh t−îng, t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm t¹o dùng ®−îc mét h×nh ¶nh b¹n ®äc trong tõng c¸ thÓ häc sinh. ý t−ëng chiÕn l−îc lµ nh− vËy nh−ng ®Ó cho ý t−ëng thùc sù ®i vµo ®êi sèng s− ph¹m, cßn cã bao nhiªu yÕu tè hîp thµnh mét c¸ch ®ång bé tõ ch−¬ng tr×nh, s¸ch gi¸o khoa, c¸ch kiÓm tra, thi cö, ®¸nh gi¸,... mµ chóng ta sÏ bµn ë c¸c ch−¬ng sau. §æi míi tÊt nhiªn ph¶i ®ång bé vµ hÖ thèng, nh−ng kh«ng thÓ chê ®îi cã s½n ®ång bé míi ®æi míi. §æi míi lµ mét qu¸ tr×nh tõ b−íc thÊu triÖt nguyªn lý chiÕn l−îc ®Õn viÖc thùc thi trong thùc tiÔn s− ph¹m. Ng−êi ®øng líp xÐt cho cïng vÉn lµ ng−êi quyÕt ®Þnh sù thµnh b¹i cho mäi t− t−ëng khoa häc. Víi nhËn thøc míi, víi t×nh c¶m s¸ng t¹o, gi¸o viªn h»ng ngµy sÏ lµ ng−êi tiªn phong thÓ nghiÖm vµ thùc thi cuéc ®æi míi ph−¬ng ph¸p trong nhµ tr−êng chóng ta khi b−íc sang thÕ kû XXI. 2. Ph−¬ng ph¸p − kh©u ®ét ph¸ cho chÊt l−îng ®µo t¹o 2.1. C¸c nhµ khoa häc nhÊt lµ c¸c nhµ s− ph¹m tõ l©u ®· t©m ®¾c vµ t©m niÖm mét lêi c¶nh b¸o m¹nh mÏ cña ViÖn sÜ KapÝtxa cho r»ng vÊn ®Ò th«ng minh s¸ng t¹o cña tuæi trÎ kh«ng kÐm quan träng so víi vÊn ®Ò vò khÝ h¹t nh©n vµ chiÕn tranh, hoµ b×nh. Cïng víi ý t−ëng ®ã, Mikhancèp, viÖn sÜ Liªn X« tr−íc ®©y, ng−êi ®¹t hai lÇn danh hiÖu anh hïng ®· nh¾c nhë nhµ tr−êng r»ng : "§iÒu quan träng kh«ng ph¶i lµ d¹y c¸i g× mµ lµ d¹y nh− thÕ nµo. DiÖn m¹o tinh thÇn cña ®Êt n−íc ra sao tuú thuéc vµo viÖc nhµ tr−êng gi¶ng d¹y nh− thÕ nµo". Vµ còng kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ ®ång chÝ Ph¹m V¨n §ång tõ nh÷ng n¨m 60 ®· nhiÒu lÇn c¨n dÆn thÇy gi¸o ph¶i "gâ vµo trÝ th«ng minh" cña häc sinh vµ «ng ®· tha thiÕt kªu gäi lµ "ph¶i nh¾c l¹i ngh×n lÇn ý muèn lín cña chóng ta trong gi¸o dôc" lµ ®µo t¹o häc sinh thµnh nh÷ng thÕ hÖ th«ng minh s¸ng t¹o. Gi¸o s− T¹ Quang Böu håi cßn lµ Bé tr−ëng Bé §¹i häc vµ THCN ®· nhiÒu lÇn nãi ®Õn khÈu hiÖu "BiÕn qu¸ tr×nh ®µo t¹o thµnh qu¸ tr×nh tù ®µo t¹o". 13
2.2. Nh÷ng ý t−ëng khoa häc lín cã tÇm chiÕn l−îc trªn ®Òu ph¶n ¸nh ®ßi hái bøc b¸ch cña thêi ®¹i mµ loµi ng−êi ®ang tiÕn hµnh cuéc c¸ch m¹ng khoa häc c«ng nghÖ lÇn thø hai nh»m gi¶i phãng t− duy cho con ng−êi. Nhµ tr−êng, nhÊt lµ nhµ tr−êng ®¹i häc ë bÊt cø n−íc nµo còng kh«ng thÓ kh«ng nhËp cuéc nh− lµ mét thµnh viªn tÝch cùc nhÊt cña t−¬ng lai. Ai còng thõa hiÓu r»ng kho¶ng c¸ch gi÷a lý thuyÕt víi øng dông kü thuËt ®· ®−îc rót ng¾n lµ mét ®Æc tr−ng cña khoa häc c«ng nghÖ thêi ®¹i ngµy nay. ChÝnh v× thÕ nhµ tr−êng kh«ng thÓ chØ lµ mét n¬i nhåi nhÐt lý thuyÕt, kh«ng ®Þnh h−íng nghÒ nghiÖp, v× nhµ tr−êng ®¹i häc nµo còng ph¶i lµ n¬i ®µo t¹o nh÷ng c¸n bé chuyªn ngµnh cao cÊp. Trong thêi ®¹i khoa häc ngµy nay, môc ®Ých néi dung vµ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o ë ®¹i häc còng ®· cã nh÷ng ®iÒu chØnh c¬ b¶n hµng mÊy thËp kû nay ®Ó nhµ tr−êng kh«ng l¹c hËu víi thêi ®¹i míi. Nhµ tr−êng kh«ng thÓ nµo b¾t kÞp ®−îc l−îng th«ng tin khoa häc kü thuËt ®ang t¨ng tr−ëng víi tèc ®é vò trô. Bµi to¸n ®Ó gi¶i nghÞch lý gi÷a l−îng th«ng tin vò trô víi thêi gian h¹n chÕ cña tr−êng ®¹i häc lµ con ®−êng h×nh thµnh cho ng−êi häc mét nhu cÇu vµ kh¶ n¨ng tù m×nh bæ sung kiÕn thøc sau khi tèt nghiÖp ®¹i häc. Muèn vËy c¸c tr−êng ®¹i häc kh«ng thÓ chØ nh»m vò trang nhåi nhÐt tri thøc mµ cßn ph¶i ®Æc biÖt quan t©m ®Õn viÖc vò trang ph−¬ng ph¸p tù nghiªn cøu, tù bæ sung kiÕn thøc suèt c¶ cuéc ®êi lao ®éng häc tËp cña ng−êi häc. §ã lµ ch−a kÓ ®Õn ®ßi hái bøc b¸ch cña viÖc tù häc ®Ó lu©n chuyÓn th«ng tin tri thøc vµ nghÒ nghiÖp trong c¬ chÕ thÞ tr−êng lu«n lu«n biÕn ®éng. Trong nhiÒu thËp kû qua, tõ nh÷ng kh¶o s¸t thùc nghiÖm t©m lý t− duy cña nhµ t©m lý Mü Maiamin vµ nhiÒu nhµ khoa häc kh¸c, mét chuÈn mùc míi vÒ tri thøc ®· ®−îc h×nh thµnh theo ba cÊp ®é : kiÕn thøc t− liÖu, kiÕn thøc kh¸i qu¸t vµ quan träng h¬n c¶ lµ kiÕn thøc ph−¬ng ph¸p. KiÕn thøc ph−¬ng ph¸p lµ kiÕn thøc c«ng cô gióp cho th¨ng hoa kiÕn thøc vµ ph¸t triÓn tiÒm n¨ng con ng−êi sö dông kiÕn thøc. Cã thÓ nãi kiÕn thøc ph−¬ng ph¸p lµ kiÕn thøc siªu kiÕn thøc trong viÖc h×nh thµnh phÈm chÊt khoa häc cho sinh viªn còng nh− trong viÖc ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ ®µo t¹o 2.3. Mét sù thay ®æi nhËn thøc vÒ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o ë ®¹i häc kh«ng ph¶i lµ viÖc lµm nhiÔu sù cña c¸c nhµ s− ph¹m, c¸c nhµ t©m lý häc ho¹t ®éng mµ lµ mét ®ßi hái cã ý nghÜa thêi ®¹i nh− ®· nãi trªn. TiÕc r»ng nh÷ng lêi c¶nh b¸o, nh÷ng ®iÒu khuyÕn nghÞ hay nh÷ng lêi nh¾c nhë cña c¸c nhµ v¨n ho¸, khoa häc lín cã tÇm nh×n chiÕn l−îc trªn thÕ giíi vµ trong n−íc ch−a trë thµnh mét tiÕng nãi ®ång t×nh trong giíi khoa häc, nhÊt lµ nh÷ng nhµ khoa häc c¬ b¶n ë c¸c tr−êng ®¹i häc chóng ta. TiÕng nãi vÒ ®æi míi ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o, häc tËp trong c¸c tr−êng ®¹i häc cña chóng ta ch−a ®−îc ®¸p l¹i mét c¸ch xøng ®¸ng. Vµ trong lÜnh vùc nµy, kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng quan ®iÓm cùc ®oan phiÕn diÖn. Khuynh h−íng khÐp kÝn trong giíi h¹n khoa häc c¬ b¶n chuyªn ngµnh, khuynh h−íng gi¶ng d¹y theo kinh nghiÖm chñ quan, theo "t− duy hîp lý" vÉn ®ang thÞnh hµnh trong c¸c tr−êng ®¹i häc. T×nh tr¹ng tr× trÖ, tôt hËu vÒ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o ch−a trë thµnh mét mèi lo chung, ch−a trë thµnh d− luËn khoa häc trong nhµ tr−êng ®¹i häc. Nh÷ng th«ng tin míi vÒ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o hiÖn ®¹i ch−a ®Õn kÞp thêi, cËp nhËt víi c¸c nhµ gi¸o dôc ®¹i häc. Nh÷ng quan niÖm cò kü vÒ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o kinh viÖn, gi¸o ®iÒu vÉn ngù trÞ trong nhiÒu tr−êng ®¹i häc hiÖn nay. ChØ cÇn nh×n ra ngoµi sÏ thÊy c¸c tr−êng ®¹i häc vµ nÒn gi¸o dôc ®¹i häc c¸c n−íc tiªn tiÕn ®· nç lùc non 50 n¨m nay ®Ó t¹o ra mét ph−¬ng thøc 14
®µo t¹o gi¶ng d¹y vµ häc tËp míi, chóng ta sÏ thÊm thÝa vÒ sù tôt hËu cña chóng ta vÒ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o. §iÒu thó vÞ lµ trong c«ng cuéc ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc ë ®¹i häc th× khëi ®Çu cã khi l¹i kh«ng ph¶i c¸c nhµ s− ph¹m hay c¸c nhµ ph−¬ng ph¸p nh− ë Liªn X« tr−íc ®©y. Còng kh«ng ®−îc b¾t ®Çu tõ nh÷ng viÖn hµn l©m s− ph¹m hay c¸c trung t©m khoa häc gi¸o dôc. B¾t ®Çu l¹i chÝnh lµ nh÷ng nhµ khoa häc c¬ b¶n vÒ vËt lý ë mét tr−êng ®¹i häc trÎ ë N«v«xibiÕc. Nh÷ng nhµ khoa häc ch©n chÝnh bao giê còng nh¹y c¶m víi ®ßi hái cña thêi ®¹i lµ vËy. C¸c gi¸o tr×nh ®µo t¹o sinh viªn ë ph−¬ng T©y ®· lªn tiÕng ®¶ ph¸ nh÷ng ngé nhËn vÒ d¹y vµ häc. Häc ®−îc thùc hiÖn qua nh÷ng viÖc lµm (Learning by doing). Nãi ch−a ph¶i lµ d¹y häc. D¹y häc lµ tæ chøc ho¹t ®éng cho ng−êi häc. Häc sinh kh«ng ph¶i lµ b×nh chøa (recipient) mµ lµ ngän löa. ThÇy lµ ng−êi h−íng dÉn (guide) v.v. Ng−êi ta phª ph¸n lèi qu¶n lý thô ®éng (culture of silence), ng−êi ta ®¶ kÝch lèi gi¶ng d¹y "tõ miÖng ®Õn tai" (J. Vial) cña nÒn gi¸o dôc gi¸o ®iÒu v.v. Cã thÓ nãi d−íi nhiÒu h×nh thøc, b»ng nhiÒu biÖn ph¸p, nÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i ®· ph¶n c«ng quyÕt liÖt vµo thµnh tr× cña lèi d¹y häc gi¸o ®iÒu trong nhµ tr−êng. Khuynh h−íng chó träng ®Õn ng−êi häc nh»m ph¸t huy tiÒm n¨ng s¸ng t¹o cña b¶n th©n chñ thÓ sinh viªn theo t− t−ëng nh©n v¨n ho¸ vµ d©n chñ ho¸ nÒn gi¸o dôc lµ khuynh h−íng th¾ng thÕ trong nhµ tr−êng c¸c n−íc tiªn tiÕn. §· cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh lín nhá cña Bouchet, cña Dewey, cña Skinner, cña J. Vial, cña Guy Palmade, cña nhiÒu nhµ khoa häc kh¸c lÇn l−ît ra ®êi víi ý t−ëng thay ®æi ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o ë nhµ tr−êng hiÖn ®¹i. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p c¸ thÓ ho¸, ph−¬ng ph¸p ®¬n vÞ (Unit method), gi¶i bµi to¸n (Problem solving), hay Reflective thinking, Brainstorming, Tramp, Sharma, d¹y häc nªu vÊn ®Ò, d¹y häc t×nh huèng v.v. ®· ®−îc thùc thi trong nhiÒu n−íc vµ ®· ph¸ vì thÕ thô ®éng trong häc tËp lµm cho viÖc häc thùc sù lµ mét "hµnh vi s¸ng t¹o cña tõng c¸ nh©n", lµm cho c«ng viÖc häc thùc sù lµ mét cuéc tËp luyÖn toµn diÖn vÒ trÝ n¨ng, vÒ kü n¨ng. Ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®· ®−îc phong phó ho¸. Nguån th«ng tin tri thøc còng ®a d¹ng h¬n, phong phó h¬n, g¾n víi nhu cÇu ng−êi häc vµ h¬i thë ®êi sèng. §©y ch−a nãi ®Õn nh÷ng cè g¾ng ®−a thµnh tùu c«ng nghÖ vµo d¹y häc. ë Mü, tõ nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû XX, cã hµng mÊy tr¨m tr¹m ph¸t trung −¬ng vµ ®Þa ph−¬ng, nhµ n−íc vµ t− doanh. Ng−êi ta dù ®o¸n kh«ng biÕt cã qu¸ l¹c quan kh«ng Paper- free sÏ chiÕm −u thÕ trong d¹y häc ë thÕ kû XXI. §iÓm qua mét chót thµnh tùu ®æi míi vµ hiÖn ®¹i ho¸ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o ë mét sè n−íc ph¸t triÓn, chóng ta sÏ nhËn ra sù tôt hËu cña chóng ta trong ph−¬ng thøc vµ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o trªn ph−¬ng diÖn lý luËn còng nh− thùc tiÔn. 2.4. Cã thÓ kh¸i qu¸t chung mÊy ®iÓm chÝnh cña t×nh tr¹ng tôt hËu vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ®¹i häc cña chóng ta nh− sau : a) Thø nhÊt lµ chóng ta vÉn cßn ë t×nh tr¹ng "v« minh" ch−a ý thøc ®−îc mét c¸ch cã c¨n cø khoa häc vÒ thùc tr¹ng tr× trÖ cña lèi gi¶ng d¹y ë c¸c tr−êng häc cña chóng ta hiÖn nay. C¸c nhµ khoa häc c¬ b¶n vÉn ®ang thu m×nh trong giíi h¹n cña ®Þa bµn khoa häc c¬ b¶n mµ ch−a ®Ó m¾t ®Õn nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc s− ph¹m hiÖn ®¹i vèn cã kh¶ n¨ng t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c nhµ khoa häc c¬ b¶n hoµn thiÖn ®−îc hiÖu qu¶ ®µo t¹o cña chÝnh chuyªn ngµnh cña m×nh. Còng nªn nh¾c l¹i kinh nghiÖm thµnh c«ng cña Men®ªlªÐp khi lËp b¶ng cÊu t¹o c¸c nguyªn tè ho¸ häc nh− mét bµi häc vÒ sù liªn kÕt gi÷a tri thøc víi 15
ph−¬ng ph¸p. C¸c nhµ s− ph¹m còng ch−a thùc sù cã kh¶ n¨ng thuyÕt phôc ®−îc c¸c nhµ khoa häc c¬ b¶n b»ng chÝnh thµnh tùu khoa häc cña m×nh. Lý luËn d¹y häc ®¹i häc trªn thÕ giíi ra ®êi kh¸ muén, thùc ra míi cã ®−îc mÊy thËp kû nay. Nh−ng ë ta th× m¶ng khoa häc cÊp thiÕt nµy thùc chÊt l¹i cßn bá trèng, trõ mét vµi cè g¾ng ban ®Çu cña gi¸o s− §Æng Vò Ho¹t, phã gi¸o s− Lª Kh¸nh B»ng vµ phã gi¸o s− NguyÔn Ngäc B¶o,... b) Thø hai lµ trong ®µo t¹o vÉn cßn t×nh tr¹ng ch−a rót ng¾n ®−îc kho¶ng c¸ch gi÷a tri thøc khoa häc c¬ b¶n víi kh¶ n¨ng øng dông tri thøc vµo ho¹t ®éng ngµnh nghÒ vµ ®êi sèng. Sinh viªn tèt nghiÖp ®¹i häc ®−îc trang bÞ mét vèn liÕng tri thøc, cã khi kh¸ dµy dÆn nh−ng hä vÉn rÊt lóng tóng khi vËn dông kiÕn thøc vµo nh÷ng t×nh huèng cô thÓ. Sinh viªn ra tr−êng mét vµi n¨m, còng cã ng−êi hµnh nghÒ trªn m−êi n¨m nh−ng mçi khi cã mét chót thay ®æi vÒ ch−¬ng tr×nh hay s¸ch gi¸o khoa lµ lóng tóng, ph¶i cÇu cøu thÇy gi¸o cò hay c¸c c¬ quan qu¶n lý gi¸o dôc. Tù th©n hä kh«ng cã ®iÒu kiÖn nhÊt lµ kh«ng cã thãi quen, kh«ng cã kh¶ n¨ng tù m×nh bæ sung kiÕn thøc vµ xö lý nh÷ng bµi to¸n ®êi sèng nghÒ nghiÖp. c) Thø ba lµ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ë ®¹i häc hiÖn nay nãi chung vÉn n»m trong quü ®¹o cña lèi d¹y häc th«ng tin tiÕp thu tõ "måm ®Õn tai" nh− J. Vial ®· mØa mai. Gi¸o viªn thuyÕt tr×nh néi dung th«ng tin b»ng kªnh lêi vµ sinh viªn ghi chÐp nhí l¹i råi lµm bµi. ThÇy gi¸o ®¸nh gi¸ chÊt l−îng bµi lµm chñ yÕu theo tiªu chÝ nhí ®−îc bao nhiªu ®iÒu gi¸o viªn ®· thuyÕt tr×nh. Sinh viªn häc tËp trªn líp lµ chÝnh mµ nhiÖm vô chÝnh lµ l¾ng nghe, ghi nhí. Hä kh«ng cã nhu cÇu, kh«ng cã thãi quen ®i th− viÖn, tù t×m tßi bæ sung kiÕn thøc ngoµi lêi gi¶ng cña thÇy gi¸o. §¸ng buån lµ kh«ng hiÕm sinh viªn ch¼ng hÒ häc gi¸o tr×nh hay t− liÖu tham kh¶o. Nguån kiÕn thøc lµ lêi gi¶ng cña thÇy gi¸o. Häc ®¹i häc nh− vËy th× lµm sao chóng ta cã thÓ ®µo t¹o ®−îc nh÷ng chuyªn viªn cao cÊp cho ®Êt n−íc. Lµm sao khi ra tr−êng, hä cã thÓ lµ nh÷ng c«ng d©n, nh÷ng c¸n bé, nh÷ng nh©n viªn, nh÷ng chuyªn gia n¨ng ®éng s¸ng t¹o trong cuéc ch¹y ®ua cña ®Êt n−íc ta víi c¸c n−íc tiªn tiÕn trªn b−íc ngoÆt vÜ ®¹i cña loµi ng−êi sang thÕ kû XXI ? Nguån gèc s©u xa lµ do chóng ta ch−a thay ®æi quan niÖm d¹y vµ häc. Thãi quen t− duy gi¸o dôc cò kü, cø t−ëng r»ng truyÒn ®¹t kiÕn thøc lµ d¹y häc. Ng−êi lªn líp th«ng b¸o ®−îc kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc míi nhÊt t−ëng ®· lµ d¹y cã kÕt qu¶ cao nhÊt råi ! NhiÒu thËp kû nay, quan niÖm häc vµ d¹y tÝch cùc h¬n, hiÖn ®¹i h¬n vµ ®óng ®¾n h¬n, v−ît xa kiÓu t− duy gi¸o dôc gi¸o ®iÒu ngù trÞ hµng mÊy tr¨m n¨m nay trªn thÕ giíi. C©u nãi næi tiÕng h¬n tr¨m n¨m nay cña nhµ gi¸o dôc vÜ ®¹i J.J. Rousseau ®Õn nay vÉn cßn gi¸ trÞ nh− mét nguyªn lý nÒn t¶ng cho nhµ tr−êng hiÖn ®¹i : "VÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ ®−a ch©n lý cho häc sinh mµ lµm thÕ nµo ®Ó lóc nµo häc sinh còng cã thÓ biÕt c¸ch t×m ®Õn ch©n lý". TiÕc r»ng trong nhµ tr−êng ®¹i häc chóng ta, nh÷ng cè g¾ng cung cÊp tri thøc g¾n liÒn víi viÖc h×nh thµnh ph−¬ng ph¸p n¾m tri thøc ch−a thùc hiÖn ®ång ®Òu, ®ång bé, kiªn tr× ë tÊt c¶ c¸c gi¶ng viªn ®¹i häc. Lèi gi¶ng d¹y cao häc còng ch¼ng kh¸c g× ë ®¹i häc. §©y chÝnh lµ mét ®Çu mèi cña sù non kÐm vÒ chÊt l−îng ®µo t¹o ®¹i häc vµ trªn ®¹i häc cña chóng ta. Trong nhiÒu c¸i chèt cña quy tr×nh ®µo t¹o ®¹i häc th× c¸i chèt nµy ®· bÞ hoen rØ hay nãi cho thËt chÝnh x¸c lµ thiÕu hôt trong c¬ cÊu vËn hµnh cña bé m¸y gi¶ng d¹y ®¹i häc. 16
Ngoµi ra cßn cã nh÷ng dÊu hiÖu cña sù tr× trÖ vÒ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o nh− hiÖn t−îng thiÕu phèi hîp ®ång bé gi÷a c¸c chuyªn ngµnh, gi÷a c¸c c«ng ®o¹n hay hiÖn t−îng ®¬n kªnh trong gi¶ng d¹y hoÆc viÖc chËm ®−a thµnh tùu kü thuËt c«ng nghÖ vµo trong quy tr×nh d¹y häc v.v. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò sÏ lÇn l−ît bµn ®Õn ë sau. 3. Tõng b−íc ®−a bµi häc ra ngoµi quü ®¹o cña d¹y häc gi¸o ®iÒu 3.1. §iÖp khóc luËn téi ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu trong nhµ tr−êng ngµy cµng gay g¾t vµ hïng hån a) Nh÷ng lêi lªn ¸n ®· ®−îc nh¾c ®i nh¾c l¹i trong nhiÒu thËp kû gÇn ®©y ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi tõ tiÕng nãi cña nhiÒu nhµ khoa häc næi tiÕng, J. Via vµ Guy Palmade, mçi ng−êi cã h¼n mét c«ng tr×nh vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc. Gäi tªn ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu, hä kh«ng dÌ dÆt nãi ®ã lµ ph−¬ng ph¸p "tõ måm ®Õn tai". Nhµ b¸c häc Edgar Morin næi tiÕng thÕ giíi cña Ph¸p hay nhµ v¨n lín Ba Kim cña Trung Quèc cho ®Õn nh÷ng nhµ khoa häc Mü nh− Waning, Detmon, Mc.Kean, v.v. hay tiÕn sÜ Lyra Srinivasan tèt nghiÖp gi¸o dôc häc ë §¹i häc Haward, Phã viÖn tr−ëng ViÖn nghiªn cøu gi¸o dôc New Deli ®Òu cã nh÷ng nhËn ®Þnh rÊt thèng nhÊt vÒ ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu. LËp luËn chung lµ kh«ng thÓ ®Ó tån t¹i m·i mét nghÞch lý lµ ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu trong gi¸o dôc cø tån t¹i dai d¼ng khi mµ chÕ ®é x· héi s¶n sinh ra nã (chÕ ®é qu©n chñ vµ chÕ ®é thÇn quyÒn) ®· sôp ®æ nhiÒu thÕ kû nay. TiÕn sÜ Lyra Srinivasan nãi ®Õn hËu qu¶ n« dÞch con ng−êi cña lèi gi¸o dôc gi¸o ®iÒu, ®ßi hái ph¶i gi¶i phãng nam n÷ khái "m«i tr−êng c»n cçi thiÕu s¸ng t¹o, m«i tr−êng ¸p bøc bãc lét con ng−êi". Ba Kim phª ph¸n lèi häc gi¸o ®iÒu lµm cho con trÎ giµ cçi, nÆng nhäc, cùc h×nh trong häc ®−êng : trÎ lµ n¹n nh©n cña "nhåi nhÐt, häc thuéc lßng vµ nhí y x×, viÕt theo giäng bµ cô". ¤ng cho r»ng "chóng ta ®· nÕm cßn ch−a ®ñ nçi khæ do nãi su«ng, nãi dãc mµ cø nhÊt ®Þnh ®Ó con ch¸u chóng ta diÔn l¹i vë kÞch cña chóng ta". C¸i bi kÞch nÆng nÒ ®ã cña §oan §oan, ch¸u ngo¹i cña nhµ v¨n Ba Kim Trung Quèc còng ch¼ng kh¸c g× c« bÐ Akin« Xuxui ë NhËt. Hir« Odzava thñ lÜnh §¶ng Giíi h¹n NhËt B¶n ®· kh¼ng ®Þnh : "HÖ thèng gi¸o dôc hiÖn nay lµ céi nguån chÝnh cña nh÷ng khã kh¨n mµ n−íc NhËt ®ang gÆp ph¶i v× hÖ thèng nµy chØ buéc häc sinh nhí c¸c sù kiÖn vµ gi¶i c¸c bµi to¸n. §iÒu nµy cã thÓ lµ t¹m ®ñ khi NhËt B¶n chØ cÇn mét lo¹i viªn chøc ngoan ngo·n phôc tïng nh−ng râ rµng lµ kh«ng ®ñ ®Ó ®µo t¹o c¸c chuyªn gia cho ngµy mai". Gi¸o s− Waning cho r»ng nhµ tr−êng Mü ®ang lµ nguyªn nh©n cña mét "nçi buån s©u s¾c". ¤ng ®¸nh gi¸ häc sinh Mü "13 n¨m häc liªn tôc mµ vÉn v« cïng dèt n¸t, cã Ýt thùc tÕ vµ n¨ng lùc t− duy kÐm". Råi «ng kÕt luËn r»ng "mèi quan t©m ®Õn hÖ thèng gi¸o dôc nh− lóc nµo còng næi cém lªn xÐt trªn ph−¬ng diÖn c¸c nhu cÇu quèc gia... vµ liÖu cã ®ñ kh¶ n¨ng c¹nh tranh víi ng−êi NhËt vµ ng−êi Nga kh«ng". Tõ nh÷ng ý kiÕn s©u s¾c cña nh÷ng nhµ v¨n ho¸ lín, chóng ta dÔ nhËn ra r»ng ph−¬ng ph¸p d¹y häc gi¸o ®iÒu lµ mét c¨n bÖnh l©u ®êi ®ang ph¸ ho¹i søc sèng cña nhµ tr−êng. Ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu kh«ng chØ lµ c«ng viÖc, lµ c©u chuyÖn cña c¸c nhµ gi¸o mµ thùc sù lµ mét vÊn ®Ò sinh mÖnh thuéc t−¬ng lai vµ søc m¹nh cña mçi quèc gia. §óng nh− viÖn sÜ 17
Mikhancèp ®· tõng nhËn ®Þnh r»ng ®iÒu quan träng kh«ng chØ lµ d¹y C¸i g× mµ lµ d¹y Nh− thÕ nµo ë nhµ tr−êng. b) Nh−ng mét c©u hái th−êng ®Æt ra tõ phÝa ng−êi ®øng líp lµ lµm sao ph©n biÖt ®−îc b¶n chÊt cña ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu víi nh÷ng dÊu hiÖu ®Æc tr−ng cña nã. Cã nh÷ng c¸ch ph¸t biÓu, ph©n tÝch kh¸c nhau ë c¸c nhµ khoa häc. Cã ng−êi chia ra ®Õn 10 ®iÓm nh− Freire. Cßn J.Vial còng nhÊn m¹nh ®Õn hµng chôc ®iÓm víi c¸ch ph¸t biÓu cña m×nh. Tùu trung cã thÓ kh¸i qu¸t thµnh nh÷ng ®iÓm chñ yÕu sau ®©y : Ph−¬ng ph¸p d¹y häc gi¸o ®iÒu lÊy ng−êi d¹y lµm trung t©m. ThÇy gi¸o ®−îc ®Ò cao tuyÖt ®èi vÒ uy quyÒn, vÒ ch©n lý khoa häc vµ lµ mét nguån cung cÊp kiÕn thøc ®éc t«n c¹nh s¸ch gi¸o khoa. Trong ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu, nguån kiÕn thøc ®−îc "thÇn th¸nh ho¸", ®−îc cè ®Þnh ho¸ mét c¸ch tuyÖt ®èi nh− lµ nguån tri thøc kh«ng ph¶i bµn c·i, chØ cã viÖc tiÕp nhËn, ghi nhí. Trong giê häc gi¸o ®iÒu, kh«ng khÝ im lÆng nhµ thê bao trïm ng−êi häc (Silence religieux) ; cã nhµ s− ph¹m gäi ®ã lµ v¨n ho¸ im lÆng (Culture of silence). Ph−¬ng ph¸p ®éc t«n ®−îc sö dông, ®ã lµ lêi nãi. KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ tuú thuéc vµo chØ sè khèi l−îng kiÕn thøc ®−îc t¸i hiÖu nhiÒu hay Ýt, ®óng hay sai theo lêi gi¶ng cña thÇy hoÆc theo s¸ch gi¸o khoa. Ngay tõ nh÷ng n¨m 1962, gi¸o tr×nh tr−êng ®¹i häc Colorado (Mü) ®· tõng ph©n tÝch nh÷ng kiÕn gi¶i sai lÇm cña gi¸o dôc cò vµ t¸c gi¶ Mc.Kean cho r»ng kiÕn gi¶i sai lÇm ®· dÉn ®Õn c¸ch d¹y gi¸o ®iÒu. 3.2. NhËn thøc ®óng vÒ b¶n chÊt khoa häc vµ ý nghÜa x∙ héi réng lín, s©u s¾c cña ph−¬ng ph¸p d¹y häc trong nhµ tr−êng Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn n¨m 2000 n−íc Mü chi ra kho¶ng 2 tû USD ®Ó n©ng cao chÊt l−îng ®µo t¹o ë ®¹i häc. Còng kh«ng ph¶i tuú høng mµ Pie Lena, gi¸o s− vËt lý thiªn v¨n, viÖn sÜ ViÖn Hµn l©m khoa häc Ph¸p hay Giocgi¬ Saipac, viÖn sÜ ViÖn Hµn l©m khoa häc Ph¸p ®−îc gi¶i th−ëng Nobel n¨m 1992 ®· ®Ò x−íng phong trµo "Bµn tay nÆn bét" (Les mains µ la p©te) nh»m ph¸t triÓn t− duy s¸ng t¹o ngay tõ bËc tiÓu häc. ë Mü còng cã phong trµo Hands-on, ng−êi khëi x−íng còng lµ mét nhµ khoa häc lín, LÐon Lªdiman, ng−êi ®−îc gi¶i th−ëng Nobel n¨m 1988 vÒ vËt lý. §æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc trong nhµ tr−êng ®Ó xo¸ bá ph−¬ng ph¸p d¹y häc gi¸o ®iÒu lµ mét ®ßi hái cÊp b¸ch nh»m gi¶i phãng vµ ph¸t huy tiÒm n¨ng s¸ng t¹o cho ng−êi häc ngay tõ trªn ghÕ nhµ tr−êng. ThÕ kû XXI lµ thÕ kû cña chÊt x¸m, cña trÝ tuÖ, cña nÒn v¨n minh hËu c«ng nghiÖp. Con ng−êi muèn tån t¹i, muèn hoµ nhËp, muèn tù kh¼ng ®Þnh m×nh th× nhÊt ®Þnh ph¶i lµ nh÷ng thµnh viªn n¨ng ®éng s¸ng t¹o. §· thÕ, b−íc sang thÕ kû XXI cßn cã bao nhiªu dù b¸o còng kh¸ bi quan vÒ vËn mÖnh cña loµi ng−êi. N¹n c¹n kiÖt nguån n−íc, n¹n « nhiÔm m«i tr−êng sinh th¸i, sù ®e do¹ tµn ph¸ Tr¸i §Êt tõ nh÷ng cuéc va ch¹m cùc m¹nh cã thÓ x¶y ra cïng víi bao bÖnh ho¹n x· héi ch−a tõng cã... Con ng−êi muèn tù cøu vít m×nh kh«ng cã con ®−êng nµo kh¸c ngoµi con ®−êng khai th¸c kho b¸u tiÒm tµng cña nh©n lo¹i : §ã lµ kh¶ n¨ng t− duy v« h¹n cña con ng−êi. Mét ph−¬ng ph¸p d¹y häc, mét ph−¬ng thøc gi¸o dôc tr× trÖ, cæ hñ, gi¸o ®iÒu sÏ lµ nh÷ng trë lùc cho b−íc ®i cña nh©n lo¹i vµ cña mçi d©n téc trong cuéc ch¹y ®ua vÒ søc m¹nh siªu quèc gia. C¸c nhµ l·nh ®¹o lu«n nghÜ ®Õn néi lùc 18
cña gi¸o dôc mµ trong ®ã, ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o ®−îc coi nh− lµ mét chiÕn l−îc then chèt. Th«ng ®iÖp liªn bang cña Tæng thèng Mü n¨m 1998 ®· kh«ng quªn bµn ®Õn mét chiÕn l−îc gi¸o dôc ®Ó gi÷ lÊy vÞ trÝ hïng m¹nh cña n−íc Mü trong cuéc c¹nh tranh víi ng−êi Nga vµ ng−êi NhËt. Ngµy nay, c¸c nhµ v¨n ho¸ lín trªn thÕ giíi ®ang lo l¾ng t×m con ®−êng tho¸t cho x· héi ph¸t triÓn vÒ khoa häc kü thuËt. Edgar Morin, nhµ t− t−ëng næi tiÕng trªn thÕ giíi ®· ®−a nhËn xÐt r»ng : "TÊt c¶ nh÷ng g× t¹o nªn bé mÆt hµo nho¸ng cña nÒn v¨n minh ph−¬ng T©y hiÖn nay ®−a ra mét mÆt tr¸i cµng ngµy cµng ®en tèi". Khoa häc kü thuËt ph¸t triÓn nh−ng con ng−êi Ých kû, ®¹o ®øc b¨ng ho¹i. Cho nªn nÒn gi¸o dôc, ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o trong nhµ tr−êng ph¶i gãp phÇn lµm sao gióp cho con ng−êi tõ nhá ®· sím lµm chñ ®−îc b¶n th©n, n¨ng ®éng tr−íc cuéc sèng nh−ng lu«n lu«n chñ ®éng, tØnh t¸o. Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc gi¸o ®iÒu kh«ng thÓ ®¶m ®−¬ng ®−îc träng tr¸ch nµy. Trªn ph−¬ng diÖn ®ã, cuéc c¸ch m¹ng vÒ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o cã ý nghÜa nh©n v¨n vµ x· héi v« cïng s©u s¾c vµ réng lín mµ nhiÒu khi chóng ta ch−a nhËn thøc ®−îc ®Çy ®ñ. Nh×n vµo lÞch sö ph¸t triÓn cña nh©n lo¹i, chóng ta cµng thÊm thÝa ý nghÜa nh©n v¨n nµy. N¨m tr¨m n¨m tr−íc C«ng nguyªn, Socrate ®· ®Æt vÊn ®Ò t×m ®Õn tiÒm n¨ng cña b¶n th©n mçi con ng−êi. Nh÷ng nhµ t− t−ëng vÜ ®¹i vÒ sau nh− J.J. Rousseau, L.T«nxt«i, Macarenc«, M. Gorki hay J. Dewey, v.v. ®Òu cã nh÷ng ý t−ëng vµ cè g¾ng nh»m ph¸t triÓn tiÒm n¨ng s¸ng t¹o, ý thøc lµm chñ cho ng−êi häc ngay tõ khi cßn ë tuæi Êu th¬. Chèng ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu, c¸ch m¹ng ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o chÝnh lµ nèi tiÕp truyÒn thèng nh©n v¨n, d©n chñ cña nÒn v¨n ho¸ nh©n lo¹i ®ang ®ßi hái mét cuéc phôc h−ng thùc sù ngay tõ trong nhµ tr−êng. Cã lÏ nhµ tr−êng s− ph¹m ph¶i lµ n¬i ®ét ph¸t toµn ngµnh. 3.3. Trong suèt lÞch sö gi¸o dôc, kh«ng ph¶i kh«ng Ýt nh÷ng ®Çu ãc vÜ ®¹i tiªn phong ®· ra søc x©y dùng lý thuyÕt cïng thùc nghiÖm øng dông ®Ó ®−a ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o trong nhµ tr−êng tho¸t ra khái quü ®¹o cña gi¸o dôc cæ truyÒn, gi¸o dôc gi¸o ®iÒu. Cã khuynh h−íng cùc ®oan ®· ®i ®Õn hËu qu¶ ngoµi ý muèn cña chÝnh ng−êi ®Ò x−íng. Cã khi ý t−ëng lµ d©n chñ ho¸, nh©n v¨n ho¸ gi¸o dôc nh−ng l¹i r¬i vµo gi¸o dôc ¶o t−ëng hay gi¸o dôc v« chÝnh phñ khi qu¸ ®Ò cao nhu cÇu, høng thó, ®éng lùc bªn trong cña ng−êi häc. Tr−íc yªu cÇu ®æi míi ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o ngµy nay, ngoµi khuynh h−íng cùc ®oan còng cã nh÷ng biÓu hiÖn c¶i l−¬ng. Nãi lµ ®Ò cao tÝnh tÝch cùc häc tËp cña ng−êi häc nh−ng thùc chÊt l¹i chØ ®Ò cao hiÖu qu¶ truyÒn thô cña ng−êi d¹y lµ chÝnh, J.Vial gäi ®ã lµ nh÷ng "gia gi¶m" (Amendement), chØ cã lîi cho ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc h¬n lµ cuéc c¸ch m¹ng thùc sù vÒ ph−¬ng ph¸p. §Ó cho nhµ tr−êng v−¬n tíi hiÖn ®¹i ho¸ ph−¬ng ph¸p, chóng ta ph¶i ®ång thêi ®i vµo c¶ hai ph−¬ng diÖn lý luËn vµ hµnh ®éng. Trong phong trµo ®æi míi ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o hiÖn nay vÉn ®ang tån t¹i nh÷ng c¸ch gäi tªn kh¸c nhau. Nãi lµ "c¶i tiÕn" e qu¸ dÌ dÆt vµ ch−a nhËn râ thùc chÊt cña cuéc vËn ®éng cã ý nghÜa c¸ch m¹ng nµy. C¶i tiÕn th× l¹i r¬i vµo ph¹m trï, vµo quü ®¹o cò nh− J.Vial tõng nh¾c nhë. Thùc chÊt, ®©y lµ mét sù thay ®æi cã tÝnh hÖ h×nh, mét sù thay ®æi vÒ nguyªn lý gèc cña ph−¬ng ph¸p d¹y häc. D¹y häc cò lµ d¹y häc v× gi¸o viªn, tõ gi¸o viªn, 19
"ng−êi d¹y trung t©m". D¹y häc míi lµ d¹y häc tõ ng−êi häc, b»ng chÝnh ng−êi häc. ThuËt ng÷ "häc sinh lµ trung t©m" v× c¸ch dÞch kh«ng chÝnh x¸c dÔ g©y ngé nhËn vÒ vai trß cña ng−êi thÇy. Nãi nh− Bé tr−ëng Bé Gi¸o gi¸o dôc Ph¸p "®Æt ng−êi häc vµo trung t©m cña qu¸ tr×nh d¹y häc" lµ hîp lý nhÊt. Mét c¸ch x©y dùng nguyªn lý nÒn t¶ng nh− vËy nhÊt ®Þnh sÏ ®−a ®Õn nh÷ng nhËn thøc míi vÒ môc ®Ých, môc tiªu ®µo t¹o, vÒ c¸ch ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ ®µo t¹o, vÒ chøc n¨ng cña ng−êi d¹y vµ ng−êi häc, vÒ b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh d¹y, vÒ hÖ thèng ph−¬ng ph¸p v.v. nghÜa lµ cã kh«ng Ýt nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn cña s− ph¹m häc hiÖn ®¹i mµ chóng ta cÇn th¶o luËn ®Ó ®i ®Õn nhÊt trÝ tr−íc khi bµn ®Õn chuyÖn n©ng cao chÊt l−îng ®µo t¹o hay tiªu chÝ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ ®µo t¹o còng nh− n¨ng lùc ng−êi häc cÇn ®−îc h×nh thµnh khi rêi khái ghÕ nhµ tr−êng s− ph¹m. §©y lµ c«ng viÖc ph¶i lµm mét c¸ch bµi b¶n, cã hÖ thèng víi sù nghiªn cøu nghiªm tóc, c«ng phu thµnh tùu cña khoa s− ph¹m hiÖn ®¹i mÊy thËp kû nay mµ chÝnh chóng ta ch−a cã ®iÒu kiÖn tiÕp cËn hay ch−a tiÕp cËn mét c¸ch cã hÖ thèng. Kh«ng ph¶i t×nh cê mµ vÞ Tæng thèng n−íc Mü trong b¶n Th«ng ®iÖp liªn bang cña m×nh ®· cho r»ng, môc ®Ých cuèi cïng ph¶i ®¹t cña gi¸o dôc lµ häc sinh tù biÕt häc. Tµi liÖu UNESCO hay dïng kh¸i niÖm "tù ph¶n ¸nh". Tµi liÖu gi¸o dôc vµ s− ph¹m hiÖn ®¹i lu«n nh¾c ®Õn kh¸i niÖm "tù ph¸t triÓn", "tù gi¸o dôc", "tù häc". ë Nga th× "Caµ", ë Mü th× "Self", ë Ph¸p th× "Soi-mªme". VÊn ®Ò quan hÖ gi÷a C¸i häc vµ C¸ch häc còng ®· ®Æt ra nh− mét nguyªn t¾c c¬ b¶n cña cuéc ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc. Ng−êi ta cho r»ng What cÇn nh−ng How cßn cÇn h¬n. Häc ®Ó biÕt lµ cÇn, nh−ng biÕt c¸ch ®Ó biÕt cßn quan träng h¬n nhiÒu. Ng−êi ta thay ®æi ®Þnh nghÜa d¹y häc cò b»ng mÖnh ®Ò d¹y häc lµ d¹y tù häc, häc lµ häc tù häc. B¶n chÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc còng ph¶i thay ®æi, kh«ng cßn lµ mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®¬n ph−¬ng, tõ ngoµi mµ lµ mét qu¸ tr×nh tæng hîp nhiÒu qu¸ tr×nh trong ®ã qu¸ tr×nh tù gi¸o dôc ph¶i lµ h¹t nh©n. Chøc n¨ng ng−êi d¹y còng thay ®æi, ë ph−¬ng T©y, ng−êi ta dïng kh¸i niÖm Guide (Mü) hay Organisateur (Ph¸p), v.v. Cã thÓ nãi cã rÊt nhiÒu luËn ®iÓm khoa häc cÇn ®−îc th¶o luËn nhÊt trÝ tr−íc khi b¾t tay vµo thùc thi mét cuéc ®æi míi vÒ ph−¬ng ph¸p. Kh«ng cã lý luËn, kh«ng cã phong trµo vµ kh«ng cã hµnh ®éng hiÖu qu¶. Ch¾c h¼n lµ trªn b−íc ®i chung ®ã cña khoa häc hiÖn ®¹i cßn bÒ bén bao nhiªu chuyÖn ph¶i lµm mét c¸ch bµi b¶n ®Ó héi nhËp ®−îc vµo thÕ giíi khoa häc quèc tÕ mµ c¸c tr−êng häc trong toµn quèc kh«ng thÓ kh«ng quyÕt t©m v−¬n tíi trong thÕ kû XXI. §−îc biÕt Trung Quèc ®· tÝnh ®Õn ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc cho n¨m 2020 ; Mü ®ang v¹ch ch−¬ng tr×nh cho n¨m 2061 víi tÝnh to¸n n¨m ®ã sao chæi Haclay l¹i xuÊt hiÖn. Ng−êi ta ®· ®−a m«n T−¬ng lai häc vµo ngay c¶ tr−êng tiÓu häc. Chóng ta kh«ng thÓ cø ru m×nh trong quü ®¹o t− duy gi¸o dôc cò n÷a. 4. Cuèi cïng lµ h×nh thµnh ph−¬ng ph¸p tù häc Tù häc − chuyÖn cò mµ míi Lªnin nãi : "Häc, häc n÷a, häc m·i". Hå ChÝ Minh nãi : "LÊy tù häc lµm cèt". Einstein nãi : "KiÕn thøc chØ cã ®−îc qua t− duy cña con ng−êi". Mét nhµ khoa häc Ph¸p nãi : "V¨n ho¸ kh«ng nhËn ®−îc tõ ngoµi vµo mµ lµ kÕt qu¶ cña viÖc lµm bªn trong, mét viÖc lµm cña m×nh víi m×nh"... Chóng ta cã thÓ trÝch ®Õn hµng tr¨m, hµng ngµn danh ng«n vÒ viÖc tù 20