Giáo trình Phương pháp nghiên cứu địa lý địa phương: Phần 1 - Nguyễn Đức Vũ

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:78

Thêm vào BST

Báo xấu

289
lượt xem 47
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Phương pháp nghiên cứu địa lý địa phương - Phần 1 có nội dung trình bày một số cơ sở lý luận nghiên cứu khoa học giáo dục trong địa lý nhà trường, các phương pháp nghiên cứu khoa học giáo dục cụ thể trong địa lý nhà trường. Toàn bộ nội dung của phần 1 được tóm tắt trong 2 chương đầu, mời các bạn cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Phương pháp nghiên cứu địa lý địa phương: Phần 1 - Nguyễn Đức Vũ

ĐẠI HỌC HUẾ TRUNG TÂM ĐÀO TẠO TỪ XA NguyÔn ®øc vò Gi¸o tr×nh ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Þa lú ®Þa ph−¬ng HuÕ - 2007 1
Môc lôc LêI NãI §ÇU .......................................................................................................... 3 Ch−¬ng I:................................................................................................................... 6 MéT Sè C¥ Së Lý LUËN NGHI£N CøU KHOA HäC GI¸O DôC TRONG §ÞA Lý NHμ TR¦êNG ............................................................................................................ 6 Ch−¬ng II................................................................................................................. 30 c¸C PH¦¥NG PH¸P NGHI£N CøU KHOA HäC GI¸O DôC Cô THÓ TRONG §ÞA Lý NHμ TR¦êNG ..................................................................................................... 30 Ch−¬ng III ............................................................................................................... 79 CÊU TRóC L¤GÝC QU¸ TR×NH NGHI£N CøU MéT C«NG TR×NH NGHI£N CøU KHOA HäC GI¸O DôC TRONG §ÞA Lý NHμ TR¦êNG.......................................... 79 Ch−¬ng IV ............................................................................................................... 98 §¸NH GI¸ KÕT QU¶ NGHI£N CøU KHOA HäC GI¸O DôC TRONG §ÞA Lý NHμ TR¦êNG ................................................................................................................... 98 PHô LôC I ........................................................................................................... 103 PHô LôC II .......................................................................................................... 108 2
LêI NãI §ÇU Mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng cña gi¸o viªn ®Þa lý phæ th«ng trung häc (PTTH) lμ kh«ng ngõng c¶i tiÕn, ®æi míi ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc nãi chung vμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc nãi riªng nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ gi¸o dôc vμ chÊt l−îng gi¶ng d¹y cña m×nh. D¹y häc, nh− ®· biÕt võa lμ mét khoa häc, võa lμ nghÖ thuËt nh−ng nghÖ thuËt còng lμ sù th¨ng hoa trªn c¬ së cña mét tr×nh ®é chuyªn m«n giái, tr×nh ®é tay nghÒ, nghiÖp vô v÷ng vμng. §ã còng lμ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh l©u dμi tæng kÕt kinh nghiÖm, nghiªn cøu, s¸ng t¹o, ®æi míi vμ thùc nghiÖm nh÷ng ®æi míi cña c¸ nh©n, cña ®ång nghiÖp. XÐt cho cïng ®Êy chÝnh lμ nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc cña gi¸o viªn ®Þa lý ë c¸c tr−êng phæ th«ng. Tuy cã ý nghÜa ®èi víi ho¹t ®éng d¹y häc vμ gi¸o dôc, nh−ng viÖc nghiªn cøu khoa häc hiÖn nay cña gi¸o viªn PTTH cßn cã nhiÒu bÊt cËp so víi yªu cÇu. Nguyªn nh©n c¬ b¶n n»m ë chç phÇn lín gi¸o viªn dμnh nhiÒu thêi gian vμ søc lùc cho c«ng t¸c gi¶ng d¹y vμ chñ nhiÖm líp, Ýt quan t©m tíi c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc; mét sè cã t©m huyÕt víi nghiªn cøu khoa häc th× thiÕu kinh nghiÖm vμ ch−a ®−îc trang bÞ c¸c kiÕn thøc tèi thiÓu vÒ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc nªn gÆp nhiÒu lóng tóng. §Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng ®ã vμ nh»m t¨ng c−êng n¨ng lùc néi sinh vÒ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc cho c¸c gi¸o viªn PTTH t−−¬ng lai, trong Ch−¬ng tr×nh phÇn gi¸o dôc cèt lâi chuyªn nghiÖp dïng cho c¸c tr−êng §HSP vμ C§SP (theo QuyÕt ®Þnh 2677/GD-§T ngμy 3-12-1993) cña Bé GD vμ §T ®· cã häc phÇn "Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc trong gi¸o dôc" vμ trong ch−¬ng tr×nh §TTX cö nh©n ngμnh ®Þa lý cã häc phÇn "Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng". Häc phÇn nμy sÏ cung cÊp cho häc viªn nh÷ng kiÕn thøc chung vÒ ph−¬ng ph¸p luËn, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng, cÊu tróc mét c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc, c¸c giai ®o¹n tiÕn hμnh mét ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng vμ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng. §©y lμ mét häc phÇn t−¬ng ®èi khã ®èi víi ng−êi häc hiÖn nay v× nã cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p, biÖn ph¸p, qui tr×nh vÒ nghiªn cøu khoa häc míi, nhiÒu lý luËn vÒ nghiªn cøu khoa häc kh¸ trõu t−îng trong khi kinh nghiÖm thùc tiÔn vÒ nghiªn cøu khoa häc cña häc viªn hÇu nh− ch−a cã, hoÆc rÊt Ýt ái . §−îc sù ®ång ý cña Dù ¸n ViÖt - BØ vÒ §μo t¹o tõ xa cïng víi sù chØ ®¹o vμ h−íng dÉn cña Trung t©m §ttx §¹i häc HuÕ, t¸c gi¶ ®· cè g¾ng tr×nh bμy c¸c néi dung häc phÇn mét c¸ch ng¾n gän, râ rμng trong tõng ch−¬ng theo tr×nh tù sau ®©y: I. Môc ®Ých cña ch−¬ng II. Néi dung cña ch−¬ng 3
III. Néi dung träng t©m IV. Mét sè kh¸i niÖm cÇn n¾m v÷ng trong ch−¬ng V. Néi dung cô thÓ ch−¬ng VI. C©u hái h−íng dÉn häc tËp VII. Tμi liÖu Trong qu¸ tr×nh tù häc, häc viªn b¾t ®Çu nghiªn cøu kü môc ®Ých vμ néi dung cña ch−¬ng ®Ó n¾m ®−îc tinh thÇn c¬ b¶n cña néi dung ch−¬ng tr×nh s¾p xÕp nghiªn cøu. Sau ®ã nhÊt thiÕt ph¶i nghiªn cøu vμ n¾m ch¾c c¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n. Trªn c¬ së nh÷ng kh¸i niÖm ®· cã, ®i s©u vμo nghiªn cøu néi dung cô thÓ cña ch−¬ng, tËp trung nhiÒu vμo c¸c néi dung träng t©m. Häc viªn cÇn chó ý quan t©m ®Õn c¸c mÉu vÝ dô (case study) sau mçi néi dung lý thuyÕt vμ liªn hÖ chóng vμo thùc tÕ ®Ó trªn c¬ së ®ã h×nh dung ra nh÷ng vÝ dô t−¬ng tù cuèi mçi ch−¬ng. §Ó tù kiÓm tra møc ®é hiÓu thÊu vμ n¾m v÷ng néi dung tμi liÖu häc tËp, häc viªn cÇn t×m c¸ch tr¶ lêi c¸c c©u hái h−íng dÉn häc tËp. NÕu gÆp c©u nμo ch−a thÓ tù gi¶i quyÕt ®−îc th× quay trë l¹i nghiªn cøu thªm hoÆc liªn hÖ víi cè vÊn häc tËp hay t¸c gi¶ s¸ch ®Ó ®−îc gi¶i thÝch cô thÓ. Mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p ho¹t ®éng dμnh cho tμi liÖu nμy lμ trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, häc viªn liªn hÖ nh÷ng néi dung cã thÓ ®−îc víi thùc tiÔn c«ng t¸c d¹y häc, gi¸o dôc cña m×nh vμ ®ång nghiÖp, ®Æt ra mét sè vÊn ®Ò thùc tÕ, thö ¸p dông c¸c lý thuyÕt ®· häc vμo gi¶i quyÕt cô thÓ. Néi dung cña gi¸o tr×nh gåm 4 ch−¬ng vμ phÇn phô lôc. Ch−¬ng I: Mét sè c¬ së lý luËn nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng Ch−¬ng II: C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc cô thÓ trong ®Þa lý nhμ tr−êng Ch−¬ng III: CÊu tróc l«gÝc qu¸ tr×nh nghiªn cøu mét c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng. Ch−¬ng IV: §¸nh gi¸ kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng. Trõ ch−¬ng I thiªn vÒ tr×nh bμy c¸c kh¸i niÖm, quan ®iÓm cã tÝnh chÊt lý luËn, cßn 3 ch−¬ng sau ®i vμo tr×nh bμy c¸c ph−¬ng ph¸p, biÖn ph¸p, thao t¸c, qui tr×nh cô thÓ t¹o thuËn lîi cho ng−êi häc liªn hÖ vμ vËn dông trong thùc tiÔn ®Ó n¾m v÷ng h¬n c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc. PhÇn phô lôc tr×nh bμy néi dung vμ ph−¬ng ph¸p viÕt luËn v¨n khoa häc, gióp cho c¸c häc viªn cã mÉu cô thÓ ®Ó tr×nh bμy luËn v¨n tèt nghiÖp cña m×nh cuèi kho¸ häc. §ång thêi 4
cã mÉu ®Ò c−¬ng nghiªn cøu ®Ò tμi khoa häc hiÖn ®ang sö dông phæ biÕn trong nghiªn cøu khoa häc ë cÊp Bé. §Ó biªn so¹n tμi liÖu nμy, t¸c gi¶ ®· dùa vμo mét sè tμi liÖu hiÖn cã cña c¸c nhμ nghiªn cøu, nhμ gi¸o trong ®ã chñ yÕu lμ cuèn “Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc" cña Vò Cao §μm (1996), mét sè bμi b¸o liªn quan cña c¸c nhμ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc ®¨ng trªn T¹p chÝ Nghiªn cøu gi¸o dôc vμ Th«ng tin khoa häc gi¸o dôc. Mét sè néi dung cña c¸c luËn ¸n phã tiÕn sÜ chuyªn ngμnh ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ®Þa lý, cña c¸c ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc cÊp Bé, cña c¸c luËn v¨n vμ kho¸ luËn tèt nghiÖp §HSP ngμnh §Þa lý trong mét sè n¨m gÇn ®©y ®· ®−îc trÝch dÉn lμm c¸c vÝ dô mÉu trong gi¸o tr×nh. Mét sè kinh nghiÖm nghiªn cøu khoa häc cña ®ång nghiÖp vμ b¶n th©n còng ®−îc nªu ra trong gi¸o tr×nh. Nh©n ®©y, t¸c gi¶ xin bμy tá lßng biÕt ¬n ch©n thμnh ®Õn tÊt c¶ c¸c quÝ vÞ vμ xin c¸c quÝ vÞ l−îng thø c¸c sai sãt nÕu cã trong gi¸o tr×nh. T¸c gi¶ còng mong anh (chÞ) em häc viªn trong qu¸ tr×nh häc tËp gãp thªm nhiÒu t− liÖu bæ Ých, nhiÒu ý kiÕn vÒ ph−¬ng ph¸p tr×nh bμy néi dung gi¸o tr×nh ®Ó hoμn thiÖn h¬n gi¸o tr×nh trong nh÷ng lÇn t¸i b¶n sau. T¸c gi¶ 5
Ch−¬ng I MéT Sè C¥ Së Lý LUËN NGHI£N CøU KHOA HäC GI¸O DôC TRONG §ÞA Lý NHμ TR¦êNG I. Môc ®Ých cña ch−¬ng nh»m trang bÞ cho ng−êi häc nh÷ng kh¸i niÖm vμ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña nghiªn cøu khoa häc, ®Ò tμi nghiªn cøu, tri thøc khoa häc, mét sè quan ®iÓm nghiªn cøu khoa häc trong ®Þa lý nhμ tr−êng vμ nh÷ng xu h−íng míi trong ®Þa lý nhμ tr−êng hiÖn nay ®Ó ng−êi häc võa cã nh÷ng hiÓu biÕt vÒ nghiªn cøu khoa häc, võa cã ®−îc nh÷ng hiÓu biÕt cËp nhËt vÒ m«i tr−êng cña c¸c ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng. II. Néi dung cña ch−¬ng gåm c¸c vÊn ®Ò sau: 1. VÞ trÝ cña ®Þa lý nhμ tr−êng trong viÖc ®μo t¹o nh©n lùc cho sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc. 2. Mét sè xu h−íng míi trong d¹y häc ®Þa lý hiÖn nay. 3. Lý luËn d¹y häc ®Þa lý lμ mét bé phËn cña khoa häc gi¸o dôc. 4. Kh¸i niÖm vÒ nghiªn cøu khoa häc vμ ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc. 5. Mét sè quan ®iÓm nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng. III. Träng t©m cña ch−¬ng bao gåm c¸c néi dung sau: - Mét sè xu h−íng míi trong d¹y häc ®Þa lý hiÖn nay. - Kh¸i niÖm vÒ nghiªn cøu khoa häc vμ ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc. - Mét sè quan ®iÓm nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng IV. Mét sè kh¸i niÖm cÇn n¾m v÷ng trong ch−¬ng 1. §Þa lý nhμ tr−êng: Kh¸i niÖm chØ m«n häc ®Þa lý ë trong nhμ tr−êng phæ th«ng, ph©n biÖt víi khoa häc ®Þa lý ë môc tiªu, nhiÖm vô, khèi l−îng vμ tr×nh tù s¾p xÕp néi dung tri thøc. 6
2. Quan ®iÓm lÞch sö: trong d¹y häc ®Þa lý, cÇn xem xÐt, ®¸nh gi¸ c¸c sù vËt, hiÖn t−îng, mèi liªn hÖ gi÷a chóng trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn, trong tõng hoμn c¶nh thêi gian vμ kh«ng gian cô thÓ. 3. Quan ®iÓm kinh tÕ: khi d¹y cho häc sinh nh÷ng tri thøc ®Þa lý chó ý t¨ng c−êng bæ sung c¸c kiÕn thøc vÒ kinh tÕ häc cho häc sinh hoÆc gi¶i thÝch, ®¸nh gi¸ c¸c tri thøc thùc tiÔn b»ng ph−¬ng ph¸p kinh tÕ. 4. Quan ®iÓm sinh th¸i: trong d¹y häc ®Þa lý gióp häc sinh nh×n nhËn c¸c sù vËt, hiÖn t−îng, qu¸ tr×nh tù nhiªn vμ c¸c sù vËt hiÖn t−îng kinh tÕ - x· héi trong mèi quan hÖ h÷u c¬, biÖn chøng víi nhau. Tù nhiªn lμ yÕu tè tiÒn ®Ò cho c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt x· héi. Con ng−êi kh«ng ph¶i ®øng trªn, lμm chñ, thèng trÞ tù nhiªn mμ con ng−êi t×m c¸ch sèng thÝch nghi mét c¸ch th«ng minh víi tù nhiªn. 5. D¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m: lμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®Ò cao vai trß chñ thÓ cña häc sinh trong nhËn thøc, toμn bé qu¸ tr×nh d¹y häc ®Òu h−íng vμo nhu cÇu, kh¶ n¨ng, høng thó cña häc sinh. Kh¸c víi d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m, d¹y häc lÊy gi¸o viªn lμm trung t©m lμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®Ò cao vai trß quyÕt ®Þnh cña chñ thÓ gi¸o viªn trong qu¸ tr×nh nhËn thøc cña häc sinh. 6. Nghiªn cøu khoa häc: lμ qu¸ tr×nh ph©n tÝch nh÷ng c©u hái, nh÷ng m©u thuÉn xung ®ét n»m trong hiÖn tr¹ng cã liªn hÖ víi hoμn c¶nh, m«i tr−êng xung quanh, nh»m t×m ra nh÷ng gi¶i ph¸p hiÖu qu¶ cho sù ph¸t triÓn. Môc ®Ých cña nghiªn cøu khoa häc lμ nhËn thøc vμ c¶i t¹o thÕ giíi. 7. Tri thøc khoa häc: lμ nh÷ng hiÓu biÕt ®−îc tÝch luü tõ qu¸ tr×nh nghiªn cøu khoa häc, ®−îc biÓu hiÖn d−íi d¹ng c¸c kh¸i niÖm, ph¹m trï, tiªn ®Ò, qui luËt, ®Þnh luËt, ®Þnh lý, lý thuyÕt, häc thuyÕt. 8. Tri thøc th−êng nghiÖm: lμ nh÷ng hiÓu biÕt ®−îc tÝch luü tõ kinh nghiÖm sèng hμng ngμy. 9. Nghiªn cøu c¬ b¶n: lμ qu¸ tr×nh më réng vμ lμm s©u s¾c kiÕn thøc nh»m ph¸t hiÖn, t×m kiÕm nh÷ng nguyªn lý míi, kÕt qu¶ míi, qui luËt míi cña sù vËt hiÖn t−îng. 10. Nghiªn cøu øng dông: lμ sù vËn dông c¸c qui luËt tõ trong nghiªn cøu c¬ b¶n vμo m«i tr−êng thùc tÕ cña sù vËt vμ hiÖn t−îng ®Ó ®−a ra nguyªn lý vÒ gi¶i ph¸p. 11. Nghiªn cøu triÓn khai: lμ sù vËn dông c¸c qui luËt (thu ®−îc tõ trong nghiªn cøu c¬ b¶n) vμ c¸c nguyªn lý, gi¶i ph¸p (thu ®−îc tõ trong nghiªn cøu, øng dông) ®Ó ®−a ra c¸c h×nh mÉu víi nh÷ng tham sè mang tÝnh kh¶ thi vÒ kü thuËt. 12. Nghiªn cøu ph¸t triÓn: lμ lo¹i h×nh nghiªn cøu ph©n tÝch nh÷ng luËn cø, am hiÓu nguyªn nh©n cña thùc tr¹ng, xem xÐt nguån lùc ®iÒu tra, kh¶o s¸t ®èi t−îng, nh»m ®−a ra nh÷ng gi¶i ph¸p phôc vô c«ng cuéc ph¸t triÓn x· héi g¾n chÆt víi ®iÒu kiÖn ®Æc thï cña tõng 7
®Þa ph−¬ng vμ céng ®ång ®−îc thô h−ëng kÕt qu¶ nghiªn cøu. Nghiªn cøu ph¸t triÓn gåm nghiªn cøu øng dông vμ nghiªn cøu triÓn khai. 13. §Ò tμi nghiªn cøu khoa häc: lμ mét nhiÖm vô nghiªn cøu do mét ng−êi hoÆc mét nhãm ng−êi thùc hiÖn. Cô thÓ h¬n, ®ã lμ mét vÊn ®Ò khoa häc ch−a ®−îc gi¶i quyÕt, cÇn ph¶i ®−îc gi¶i quyÕt trªn c¬ së vËn dông ph−¬ng ph¸p luËn vμ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc. 14. Nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc: lμ nghiªn cøu khoa häc trong lÜnh vùc khoa häc gi¸o dôc, t©m lý, ph−¬ng ph¸p d¹y häc bé m«n. 15. Thùc nghiÖm: lμ viÖc ®Ò xuÊt gi¶ thuyÕt, kiÓm nghiÖm chóng qua thùc tiÔn, tõ ®ã ®Ò xuÊt cã tÝnh ch©n lý, c¶i t¹o hiÖn thùc. §©y lμ c«ng viÖc kh¶o cøu nh÷ng hiÖn t−îng nμo ®ã b»ng c¸ch t¸c ®éng tÝch cùc vμo c¸c hiÖn t−îng Êy th«ng qua viÖc t¹o ra c¸c ®iÒu kiÖn míi phï hîp víi nh÷ng môc ®Ých nghiªn cøu, hoÆc th«ng qua viÖc thay ®æi diÔn biÕn cña qu¸ tr×nh theo mét h−íng cÇn thiÕt. Thùc nghiÖm bao gåm viÖc t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt, lo¹i trõ tÊt c¶ nh÷ng t¸c ®éng vμ nh©n tè g©y c¶n trë, cè ®Þnh ®èi t−îng b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn kh¸c nhau hoÆc lμ viÖc t¹o ra hiÖn t−îng mét c¸ch nh©n t¹o, quan s¸t ®o ®¹c b»ng c¸ch sö dông nh÷ng thiÕt bÞ kü thuËt hay biÖn ph¸p nhÊt ®Þnh. V. Néi dung cô thÓ ch−¬ng I: MéT Sè C¥ Së Lý luËn NGHI£N CøU KHOA HäC GI¸O DôC TRONG §ÞA Lý NHμ TR¦êNG I. vÞ TRÝ CñA §ÞA Lý NHμ TR¦êNG TRONG VIÖC §μO T¹O NH¢N LùC CHO Sù NGHIÖP C¤NG NGHIÖP HO¸, HIÖN §¹i HO¸ §ÊT N¦íC Sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc vμo nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX vμ ®Çu thÕ kû XXI ®−îc tiÕn hμnh trong bèi c¶nh xu h−íng thêi ®¹i quèc tÕ ho¸ s¶n xuÊt vμ ®êi sèng ngμy mét gia t¨ng m¹nh mÏ vμ c¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt trªn thÕ giíi ®ang diÔn ra víi tèc ®é nhanh chãng. "Nh÷ng chÝnh s¸ch gi¶i ph¸p ®óng trong ph¸t triÓn gi¸o dôc vμ ®μo t¹o ph¶i h−íng tíi viÖc h×nh thμnh mét nguån nh©n lùc ®¸p øng yªu cÇu cña sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ trong thêi ®¹i ngμy nay. §ã lμ mét nguån nh©n lùc bao gåm nh÷ng con ng−êi cã ®øc, cã tμi, ham häc hái, th«ng minh, s¸ng t¹o, lμm viÖc quªn m×nh v× nÒn ®éc lËp vμ sù phån vinh cña Tæ quèc; ®−îc chuÈn bÞ tèt vÒ ®iÒu kiÖn v¨n ho¸, ®−îc ®μo t¹o thμnh th¹o vÒ kü n¨ng nghÒ nghiÖp, vÒ n¨ng lùc qu¶n lý s¶n xuÊt kinh doanh, vÒ ®iÒu hμnh vÜ m« nÒn kinh tÕ vμ toμn x· héi, cã tr×nh ®é khoa häc - kü thuËt v−¬n lªn ngang tÇm thÕ giíi " 1 . 1 §ç M−êi. §Èy tíi mét b−íc sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc v× môc tiªu d©n giμu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, v¨n minh. T¹p chÝ Céng s¶n sè 8 - 1994. 8
NhiÖm vô phøc t¹p, nÆng nÒ ®ã ®Æt lªn vai tÊt c¶ c¸c m«n häc trong nhμ tr−êng. Mçi m«n häc, tuú thuéc vμo ®Æc tr−ng cña m×nh mμ x¸c ®Þnh vÞ trÝ, chøc n¨ng vμ nhiÖm vô cña m×nh trong nhiÖm vô chung. §Þa lý nhμ tr−êng víi nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña m×nh còng cã vÞ trÝ x¸c ®Þnh trong viÖc thùc hiÖn nhiÖm vô ®ã. 1. Tr−íc hÕt, ®Þa lý nhμ tr−êng cã kh¶ n¨ng båi d−ìng cho häc sinh mét khèi l−îng tri thøc phong phó vÒ ®Þa lý tù nhiªn, kinh tÕ - x· héi vμ nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o cÇn thiÕt trong cuéc sèng, ®Æc biÖt lμ kü n¨ng b¶n ®å mμ kh«ng mét m«n häc nμo ®Ò cËp tíi. Nhê vμo ®èi t−îng nghiªn cøu c¸c ®Þa tæng thÓ tõ ph¹m vi hÑp ®Õn réng ra toμn thÕ giíi mμ ®Þa lý nhμ tr−êng cã kh¶ n¨ng cung cÊp cho häc sinh nh÷ng kiÕn thøc khoa häc vÒ tù nhiªn, vÒ c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi cña con ng−êi kh¾p n¬i trªn Tr¸i ®Êt. Häc sinh sÏ n¾m ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm cña l·nh thæ, mèi quan hÖ gi÷a c¸c sù vËt vμ hiÖn t−îng, nh÷ng qui luËt ph¸t triÓn cña m«i tr−êng ®Þa lý, cña ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi loμi ng−êi. Khoa häc ®Þa lý hiÖn ®¹i ngμy cμng cã nhiÒu ®ãng gãp tÝch cùc vμo viÖc t×m kiÕm c¸c biÖn ph¸p tæng hîp ®Ó qui ho¹ch l·nh thæ, sö dông, b¶o vÖ vμ c¶i t¹o tù nhiªn nh»m tèi −u ho¸ m«i tr−êng sèng, v× quyÒn lîi l©u dμi cña nh©n lo¹i. §ã còng lμ nh÷ng vÊn ®Ò mμ c¸c thÕ hÖ hiÖn nay cÇn ph¶i biÕt vμ sö dông kiÕn thøc ®Þa lý ®Ó söa so¹n cho m×nh con ®−êng ®i vμo thÕ kû XXI trong mèi liªn hÖ víi c¸c khoa häc kh¸c. §Þa lý nhμ tr−êng ®· ®ãng gãp phÇn m×nh vμo viÖc gi¶i quyÕt nhiÖm vô ®ã. Ngoμi ra ®Þa lý nhμ tr−êng cßn trang bÞ cho häc sinh mét sè kü n¨ng, kü x¶o ®Ó vËn dông c¸c tri thøc khoa häc ®Þa lý vμo thùc tiÔn, lμm quen häc sinh víi c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Þa lý. 2. §Þa lý nhμ tr−êng cã kh¶ n¨ng to lín trong viÖc båi d−ìng cho häc sinh thÕ giíi quan khoa häc vμ nh÷ng quan ®iÓm nhËn thøc ®óng ®¾n. Do tÝnh tæng hîp cña ®èi t−îng khoa häc ®Þa lý, häc sinh ph¶i lμm quen víi c¸ch t×m hiÓu, gi¶i thÝch c¸c mèi liªn hÖ gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t−îng trong qu¸ tr×nh th−êng xuyªn vËn ®éng vμ ph¸t triÓn cña chóng. §ã lμ nh÷ng c¬ së h×nh thμnh thÕ giíi quan khoa häc. Häc ®Þa lý, häc sinh nhËn thøc ®−îc mét c¸ch khoa häc vai trß cña tù nhiªn trong sù ph¸t triÓn cña x· héi loμi ng−êi, mèi quan hÖ gi÷a tù nhiªn vμ s¶n xuÊt x· héi, tõ ®ã cã ®−îc nh÷ng quan ®iÓm, nhËn thøc kh¸ch quan, ®óng ®¾n. 3. §Þa lý nhμ tr−êng còng cã nhiÒu kh¶ n¨ng h×nh thμnh cho häc sinh nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc cña ng−êi lao ®éng trong x· héi nhê vμo viÖc nghiªn cøu trùc tiÕp vμ liªn hÖ th−êng xuyªn gÇn gòi víi ®êi sèng ®Êt n−íc vμ thÕ giíi. 9
II. MéT Sè XU H¦íNG MíI TRONG D¹Y HäC §ÞA lý hiÖn nay II.1. VÒ néi dung, vμo nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû XX, ®Þa lý nhμ tr−êng ®· cã nhiÒu ®æi míi theo h−íng t¨ng c−êng tÝnh hiÖn ®¹i, tÝnh thùc tiÔn vμ ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc, n¨ng lùc vËn dông kiÕn thøc cña häc sinh. Mét trong nh÷ng thay ®æi cô thÓ ®ã lμ: - T¨ng c−êng kiÕn thøc kh¸i qu¸t, thÓ hiÖn qui luËt, gi¶m bít nh÷ng kiÕn thøc cã tÝnh sù kiÖn. - Qu¸n triÖt quan ®iÓm ®Þa lý tæng hîp, cung cÊp cho häc sinh kh¸i niÖm vÒ c¸c thÓ tæng hîp ®Þa lý, chó ý nhiÒu h¬n ®Õn c¸c mèi liªn hÖ ®Þa lý, chñ yÕu lμ c¸c mèi liªn hÖ nh©n qu¶. - Båi d−ìng cho häc sinh kh¶ n¨ng vËn dông c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Þa lý phï hîp víi tr×nh ®é cña häc sinh (kh¶o s¸t ®Þa ph−¬ng, ®iÒu tra thùc tÕ, ph©n tÝch b¶n ®å, b¶ng thèng kª). - N©ng cao chÊt l−îng nh÷ng kiÕn thøc ®Þa lý ViÖt Nam, chó träng ®Õn ®Æc ®iÓm nhiÖt ®íi giã mïa cña n−íc ta. - Qu¸n triÖt c¸c quan ®iÓm lÞch sö, kinh tÕ, sinh th¸i. ViÖc gi¶ng ®Þa lý ph¶i lμm cho häc sinh cã thãi quen nh×n nhËn vμo b¶n chÊt vμ ®¸nh gi¸ c¸c hiÖn t−îng ®Þa lý vÒ mÆt kinh tÕ, sinh th¸i. - Lμm cho häc sinh n¾m ®−îc ®Þa lý ®Þa ph−¬ng qua c¸c bμi tËp thùc hμnh vμ qua c«ng t¸c ngo¹i kho¸, kh¶o s¸t ®Þa ph−¬ng, tham quan. - Khai th¸c triÖt ®Ó ®Æc tr−ng cña m«n ®Þa lý ®Ó gi¸o dôc thÕ giíi quan khoa häc, ý thøc tham gia x©y dùng ®Êt n−íc, ph¸t triÓn n¨ng lùc trÝ tuÖ vμ nh÷ng kü n¨ng thùc tiÔn b»ng c¸ch t¨ng c−êng c¸c c«ng t¸c thùc hμnh, c«ng t¸c nghiªn cøu võa víi tr×nh ®é häc sinh. II.2. Ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®Þa lý còng ®· cã nh÷ng biÕn chuyÓn theo h−íng d¹y häc ph¸t huy tÝnh tÝch cùc häc tËp cña häc sinh. Bªn c¹nh c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc truyÒn thèng vμ c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc c¶i tiÕn, ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m vμ ngμy cμng cã nhiÒu gi¸o viªn thÓ nghiÖm trong thùc tiÔn ho¹t ®éng d¹y häc cña m×nh. Cho ®Õn nay, tuy cã nhiÒu tranh luËn, xung quanh kh¸i niÖm d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m, nh−ng c¬ b¶n ®· cã nh÷ng tiÕng nãi chung. Theo R. C. Sharma, th× "trong ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m, toμn bé qu¸ tr×nh d¹y - häc ®Òu h−íng vμo nhu cÇu kh¶ n¨ng, høng thó cña häc sinh. Môc ®Ých lμ nh»m ph¸t triÓn ë häc sinh kh¶ n¨ng vμ n¨ng lùc ®éc lËp häc tËp vμ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò. Kh«ng khÝ trong líp linh ho¹t vμ cëi më vÒ mÆt t©m lý. Häc sinh vμ gi¸o viªn cïng nhau kh¶o s¸t c¸c khÝa c¹nh cña vÊn ®Ò th× ®óng h¬n lμ gi¸o viªn nãi cho häc sinh vÒ gi¶i ph¸p 10
cña vÊn ®Ò. Vai trß cña ng−êi gi¸o viªn lμ t¹o ra nh÷ng t×nh huèng ®Ó ph¸t triÓn vÊn ®Ò, thu thËp sè liÖu, t− liÖu häc sinh cã thÓ sö dông ®−îc, vμ gióp häc sinh nhËn biÕt c¸c vÊn ®Ò, lËp gi¶ thiÕt lμm s¸ng tá vμ thö nghiÖm c¸c gi¶ thiÕt vμ rót ra kÕt luËn" 1 . D¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m bao hμm nh÷ng yÕu tè sau: - Tμi liÖu gi¸o khoa kh«ng ph¶i lμ nguån th«ng b¸o kiÕn thøc mμ thùc sù lμ tμi liÖu ®Ó häc sinh lμm viÖc, kh¸m ph¸, t×m tßi. §ång thêi ph¶i ®a d¹ng vÒ lo¹i h×nh vμ phong phó vÒ sè l−îng ®Ó ng−êi häc cã ®iÒu kiÖn chän cho m×nh c¸i cÇn thiÕt. - Ph−¬ng ph¸p d¹y häc kh«ng ph¶i lμ thÇy gi¶ng, trß nghe, ghi chÐp, kh«ng ph¶i lμ thÇy th«ng b¸o, trß thu nhËn mμ häc sinh tù kh¸m ph¸, tù chiÕm lÜnh kiÕn thøc d−íi sù gióp ®ì h−íng dÉn cña gi¸o viªn. Quan hÖ thÇy trß lμ quan hÖ hîp t¸c, th©n ¸i, th«ng hiÓu lÉn nhau. - H×nh thøc tæ chøc d¹y häc theo h−íng c¸ nh©n ho¸ ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh, chó träng häc theo nhãm, häc tay ®«i, häc c¸ nh©n, gi¶m dÇn h×nh thøc häc chung c¶ líp. - ThiÕt bÞ vμ ph−¬ng tiÖn d¹y häc phong phó, hiÖn ®¹i, thùc sù lμ c«ng cô cho häc sinh trong viÖc nghiªn cøu kh¸m ph¸ kiÕn thøc chø kh«ng ph¶i lμ ph−¬ng tiÖn th«ng b¸o kiÕn thøc. - KiÓm tra ®¸nh gi¸: häc sinh ®−îc tham gia nhiÒu vμo qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp. Nh− vËy gi÷a d¹y häc lÊy gi¸o viªn lμm trung t©m (GVTT) vμ d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m (HSTT) cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau c¬ b¶n. Theo R.C. Sharma th× ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy GVTT lμ ph−¬ng ph¸p lÊy tr×nh bμy, gi¶i thÝch lμm kh©u chñ yÕu. Träng t©m cña nã lμ nãi, ghi nhí vμ t¸i hiÖn th«ng tin. Häc sinh chØ lμ ng−êi tiÕp nhËn mét c¸ch thô ®éng. Sù tham gia cña häc sinh ®−îc giíi h¹n chñ yÕu ë hái vμ tr¶ lêi vÒ nh÷ng vÊn ®Ò mμ gi¸o viªn ®· gi¶ng. M«i tr−êng d¹y häc mang nÆng tÝnh h×nh thøc, ng−êi gi¸o viªn gi÷ vÞ trÝ trung t©m líp häc. - Nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt c¬ b¶n gi÷a ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy GVTT vμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy HSTT thÓ hiÖn ë nh÷ng mÆt sau: 2 - VÒ môc tiªu d¹y häc Trong GVTT, ng−êi ta quan t©m tr−íc hÕt ®Õn viÖc thùc hiÖn nhiÖm vô cña gi¸o viªn lμ truyÒn ®¹t cho hÕt nh÷ng kiÕn thøc ®· qui ®Þnh trong ch−¬ng tr×nh vμ s¸ch gi¸o khoa. Trong HSTT, ng−êi ta h−íng vμo viÖc chuÈn bÞ cho häc sinh sím thÝch øng víi ®êi sèng x· héi, hoμ nhËp vμ gãp phÇn ph¸t triÓn céng ®ång, t«n träng nhu cÇu, lîi Ých, kh¶ n¨ng cña häc sinh. 1 R.C. Sharma. Dan sè tμi nguyªn m«i tr−êng vμ chÊt l−îng cuéc sèng. Hμ Néi, 1990 2 TrÇn B¸ Hoμnh. Bμn tiÕp vÒ d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m. NCG§ sè 8 - 1995 11
- VÒ néi dung d¹y häc Trong GVTT, ch−¬ng tr×nh ®−îc thiÕt kÕ chñ yÕu theo l«gÝc néi dung c¸c m«n häc, chó ý tr−íc hÕt ®Õn hÖ thèng kiÕn thøc lý thuyÕt sù ph¸t triÓn tuÇn tù c¸c kh¸i niÖm, ®Þnh luËt, häc thuyÕt. Trong HSTT, ng−êi ta chó träng c¸c kü n¨ng thùc hμnh vËn dông kiÕn thøc lý thuyÕt, n¨ng lùc ph¸t hiÖn vμ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò thùc tiÔn. - VÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc Trong GVTT, ph−¬ng ph¸p chñ yÕu lμ thuyÕt tr×nh, gi¶ng gi¶i, thÇy nãi, trß ghi. Gi¸o viªn lo tr×nh bμy cÆn kÏ néi dung bμi häc, tranh thñ truyÒn thô vèn hiÓu biÕt vμ kinh nghiÖm cña m×nh. Häc sinh tiÕp thu thô ®éng, cè hiÓu vμ nhí nh÷ng ®iÒu gi¸o viªn ®· gi¶ng tr¶ lêi nh÷ng c©u hái gi¸o viªn nªu ra vÒ nh÷ng vÊn ®Ò ®· d¹y. Gi¸o ¸n ®−îc thiÕt kÕ theo tr×nh tù ®−êng th¼ng, chung cho c¶ líp häc. Gi¸o viªn chñ ®éng thùc hiÖn theo c¸c b−íc ®· chuÈn bÞ. Trong HSTT, ng−êi ta coi träng viÖc rÌn luyÖn cho häc sinh ph−¬ng ph¸p tù häc, ph¸t huy sù t×m tßi ®éc lËp hoÆc theo nhãm, th«ng qua th¶o luËn, thÝ nghiÖm, thùc hμnh, th©m nhËp thùc tÕ. Gi¸o viªn quan t©m vËn dông vèn hiÓu biÕt vμ kinh nghiÖm cña tõng c¸ nh©n vμ tËp thÓ häc sinh ®Ó x©y dùng bμi häc. Gi¸o ¸n ®−îc thiÕt kÕ theo kiÓu ph©n nh¸nh, ®−îc gi¸o viªn linh ho¹t ®iÒu chØnh theo diÔn tiÕn cña tiÕt häc víi sù tham gia tÝch cùc cña häc sinh, thùc hiÖn giê häc ph©n ho¸ theo tr×nh ®é vμ n¨ng lùc cña häc sinh, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù béc lé vμ ph¸t triÓn tiÒm n¨ng cña mçi häc sinh. - VÒ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc. Trong GVTT, bμi lªn líp ®−îc tiÕn hμnh chñ yÕu trong phßng häc mμ bμn gi¸o viªn vμ b¶ng ®en lμ ®iÓm thu hót chó ý cña mäi häc sinh, häc sinh th−êng ngåi theo bμn ghÕ dμi 5 chç, bè trÝ thμnh hai d·y cè ®Þnh. Trong HSTT, th−êng dïng bμn ghÕ c¸ nh©n, ®−îc bè trÝ thay ®æi linh ho¹t cho phï hîp víi ho¹t ®éng häc tËp trong tiÕt häc, thËm chÝ theo yªu cÇu s− ph¹m cña tõng phÇn trong tiÕt häc, nhiÒu bμi häc ®−îc tiÕn hμnh trong phßng thÝ nghiÖm, ngoμi trêi, t¹i viÖn b¶o tμng, c¬ së s¶n xuÊt. - VÒ ®¸nh gi¸ Trong GVTT, gi¸o viªn lμ ng−êi ®éc quyÒn ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña häc sinh, chó ý tíi kh¶ n¨ng ghi nhí vμ tμi liÖu c¸c th«ng tin gi¸o viªn ®· cung cÊp. Trong HSTT, häc sinh tù gi¸c chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ kÕt qu¶ häc tËp cña m×nh, ®−îc tham gia tù ®¸nh gi¸ vμ ®¸nh gi¸ lÉn nhau vÒ môc ®Ých ®¹t c¸c môc tiªu cña tõng phÇn trong 12
ch−¬ng tr×nh häc tËp chó träng bæ khuyÕt nh÷ng mÆt ch−a ®¹t ®−îc so víi môc tiªu tr−íc khi b−íc vμo mét phÇn míi cña ch−¬ng tr×nh. NghÞ quyÕt TW lÇn thø 4 vÒ "TiÕp tôc ®æi míi sù nghiÖp gi¸o dôc vμ ®μo t¹o" ®· chØ râ: "§æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y vμ häc ë tÊt c¶ c¸c cÊp häc, bËc häc... ¸p dông nh÷ng ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc hiÖn ®¹i ®Ó båi d−ìng cho häc sinh n¨ng lùc t− duy s¸ng t¹o, n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò". Thùc hiÖn ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m trong thùc tiÔn d¹y vμ häc hiÖn nay chÝnh lμ mét h−íng ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc theo tinh thÇn NghÞ quyÕt IV, bëi v× ®©y lμ mét ph−¬ng ph¸p tÝch cùc, cã chiÒu s©u, t¹o c¬ héi cho ng−êi häc ph¸t huy ®−îc trÝ tuÖ t− duy vμ ãc th«ng minh cña m×nh (ý cña cè vÊn Ph¹m V¨n §ång, bμi "Mét ph−¬ng ph¸p cùc kú quÝ b¸u", b¸o Nh©n d©n sè ra ngμy 18-11-1994). iii. lý luËn d¹y häc ®Þa lý lμ mét bé phËn cña khoa häc gi¸o dôc Lý luËn d¹y häc ®Þa lý lμ mét bé phËn cña khoa häc gi¸o dôc, nghiªn cøu qu¸ tr×nh d¹y häc vμ gi¸o dôc cña bé m«n ®Þa lý ë nhμ tr−êng nh»m gãp phÇn thùc hiÖn môc tiªu ®μo t¹o cña nhμ tr−êng. Lý luËn d¹y häc ®Þa lý nghiªn cøu c¸c ®Æc ®iÓm, c¸c hiÖn t−îng s− ph¹m cña qu¸ tr×nh d¹y häc ®Þa lý, néi dung cña d¹y häc ®Þa lý, nh÷ng nguyªn t¾c, qui luËt cña viÖc d¹y vμ häc ®Þa lý ë nhμ tr−êng. Qu¸ tr×nh d¹y häc ®Þa lý gåm 2 mÆt t−¬ng quan mËt thiÕt víi nhau: ho¹t ®éng d¹y cña gi¸o viªn vμ ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh. Trong qu¸ tr×nh d¹y häc ®Þa lý, ho¹t ®éng cña gi¸o viªn chñ yÕu nh»m vμo viÖc lμm cho häc sinh n¾m v÷ng tri thøc vμ kü n¨ng, kü x¶o ®Þa lý, ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc vμ n¨ng lùc hμnh ®éng, h×nh thμnh thÕ giíi quan khoa häc vμ nh÷ng hμnh vi ®¹o ®øc, tæ chøc c«ng t¸c ®éc lËp cho häc sinh, g©y høng thó häc tËp, khuyÕn khÝch vμ kiÓm tra ®¸nh gi¸ c¸c thμnh c«ng trong c¸c bμi tËp ë nhμ, ngoμi giê, gióp c¸c em kh¾c phôc khã kh¨n trong häc tËp, lμm cho c¸c em thu nhËn tri thøc vμ kü n¨ng mét c¸ch v÷ng ch¾c, tÝch cùc vμ tù gi¸c, biÕt vËn dông tri thøc vμo ®êi sèng vμ ho¹t ®éng thùc tiÔn. Qu¸ tr×nh häc tËp lμ mét qu¸ tr×nh cã hai ho¹t ®éng: ho¹t ®éng nhËn thøc vμ ho¹t ®éng c¶i biÕn tri thøc. Trong qu¸ tr×nh häc tËp häc sinh kh«ng chØ ®¬n thuÇn tiÕp thu mét c¸ch thô ®éng nh÷ng yªu cÇu do gi¸o viªn ®Æt ra, mμ cßn ph¶n øng l¹i chóng mét c¸ch cã lùa chän, tÝch cùc chuyÓn ho¸ chóng víi nh÷ng kinh nghiÖm tÝch luü cña b¶n th©n vμ víi tr×nh ®é ph¸t triÓn trÝ tuÖ. Nh− vËy, nh÷ng tri thøc mμ häc sinh lÜnh héi ®−îc lμ kÕt qu¶ cña mét sù hoμ trén ®éc ®¸o nh÷ng kinh nghiÖm cña x· héi vμ cña b¶n th©n. C¶ hai qu¸ tr×nh d¹y vμ häc lμm thμnh mét qu¸ tr×nh thèng nhÊt, trong ®ã viÖc d¹y cña thÇy ®ãng vai trß chñ ®¹o cã t¸c dông ®iÒu khiÓn, tæ chøc - cßn viÖc häc gi÷ vai trß chñ ®éng, tÝch cùc, tù lùc. Lý luËn d¹y häc hiÖn ®¹i ®Ò cao vai trß ®éc lËp cña trß. Lý luËn d¹y häc ®Þa lý tr¶ lêi 3 c©u hái: 13
- D¹y häc ®Ó lμm g×? (môc ®Ých vμ nhiÖm vô cña d¹y häc ®Þa lý). - D¹y vμ häc c¸i g×? (néi dung m«n häc) - D¹y vμ häc nh− thÕ nμo? (nguyªn t¾c, ph−¬ng ph¸p vμ c¸c h×nh thøc tæ chøc d¹y häc vμ gi¸o dôc). Lý luËn d¹y häc cã mét sè nhiÖm vô quan träng sau: 1. VÒ mÆt gi¶ng d¹y Tæng kÕt vμ vËn dông nh÷ng kinh nghiÖm tiªn tiÕn cña gi¸o viªn ®Þa lý, trªn c¬ së ®ã tiÕn hμnh thùc nghiÖm nh÷ng ph−¬ng ph¸p h×nh thμnh tæ chøc d¹y häc tÝch cùc vμ hiÖu nghiÖm nhÊt. - TiÕn hμnh c¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p d¹y häc, hoÆc m¹nh d¹n ¸p dông c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc míi, hiÖn ®¹i nh»m t¨ng c−êng vai trß chñ thÓ cña häc sinh trong nhËn thøc, lμm cho häc sinh tù gi¸c tÝch cùc vμ tù lùc häc tËp, tr¸nh lèi d¹y häc nhåi nhÐt tri thøc; xa rêi thùc tÕ, kh«ng ph¸t triÓn t− duy häc sinh. - Nghiªn cøu nh÷ng ph−¬ng ph¸p vμ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc míi, hiÖn ®¹i, phï hîp víi thùc tiÔn nhμ tr−êng ViÖt Nam. - Nghiªn cøu c¶i tiÕn thiÕt bÞ vμ ph−¬ng tiÖn d¹y häc ®Þa lý, phï hîp víi néi dung vμ ph−¬ng ph¸p d¹y míi. C¨n cø vμo t×nh h×nh thùc tiÔn ®Êt n−íc, lý luËn d¹y häc ®Þa lý nghiªn cøu vμ s¸ng t¹o nh÷ng ®å dïng d¹y häc, ®ång thêi tËn dông nh÷ng tiÕn bé cña kü thuËt hiÖn ®¹i (m¸y chiÕu phim, ti vi, video, vi tÝnh...) - T×m ra nh÷ng qui luËt chung vμ ®Æc tr−ng cña viÖc gi¶ng d¹y ë tõng cÊp häc vμ tõng lo¹i häc sinh phï hîp víi løa tuæi vμ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña häc sinh. 2. VÒ mÆt häc tËp - Nghiªn cøu chÊt l−îng tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o cña häc sinh kh¶o s¸t qui luËt h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn kh¸i niÖm, qui luËt ®Þa lý ë häc sinh thuéc c¸c løa tuæi kh¸c nhau. - Nghiªn cøu c¸c kü n¨ng ho¹t ®éng trÝ tuÖ vμ ho¹t ®éng thùc tiÔn trong qu¸ tr×nh häc tËp m«n ®Þa lý trªn líp còng nh− ho¹t ®éng ngoμi líp cña häc sinh. - Nghiªn cøu nh÷ng ph−¬ng ph¸p häc tËp (thu nhËn tri thøc vμ c¶i biÕn tri thøc) cña häc sinh phï hîp víi n¨ng lùc nhËn thøc cña c¸c em vμ t−¬ng øng víi c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y cña thÇy gi¸o. §Æc biÖt chó träng nghiªn cøu c¸c ho¹t ®éng ®éc lËp trong nhËn thøc cña c¸c em ®Ó t×m ra nh÷ng biÖn ph¸p t¸c ®éng tÝch cùc n©ng cao hiÖu qu¶ häc tËp cña häc sinh. - Nghiªn cøu nh÷ng ®Æc ®iÓm cña häc sinh nãi chung vμ nh÷ng ®èi t−îng c¸ biÖt nãi riªng (häc sinh giái, häc sinh kÐm, häc sinh lín tuæi). 14
- Nghiªn cøu nh÷ng ®iÒu kiÖn tèt nhÊt cho sù h×nh thμnh ë häc sinh thÕ giíi quan khoa häc, lßng yªu mÕn thiªn nhiªn, nh÷ng phÈm chÊt tèt ®Ñp cña ng−êi lao ®éng cã v¨n ho¸. Nãi tãm l¹i, lý luËn d¹y häc ®Þa lý cã nhiÖm vô nghiªn cøu néi dung m«n häc, viÖc d¹y vμ viÖc häc trong sù thèng nhÊt h÷u c¬ vμ trong mèi liªn hÖ qua l¹i chÆt chÏ. XÐt cho cïng nã cã nhiÖm vô t×m ra nh÷ng ®iÒu kiÖn tèi −u ®Ó viÖc häc tËp cña häc sinh ®¹t chÊt l−îng cao nhÊt mét c¸ch toμn diÖn. IV. KH¸I NIÖM VÒ NGHI£N CøU KHOA HäC Vμ §Ò Tμi NGHI£N CøU KHOA HäC IV.1. Nghiªn cøu khoa häc mét c¸ch chung nhÊt cã thÓ hiÓu lμ qu¸ tr×nh ph©n tÝch nh÷ng c©u hái, nh÷ng m©u thuÉn - xung ®ét n»m trong hiÖn tr¹ng cã liªn hÖ víi hoμn c¶nh, m«i tr−êng xung quanh nh»m t×m ra nh÷ng gi¶i ph¸p hiÖu qu¶ cho sù ph¸t triÓn. Trong "Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc" Vò Cao §μm cho r»ng: 1 " Nghiªn cøu khoa häc suy cho cïng lμ nh»m tho¶ m·n vÒ nhu cÇu nhËn thøc vμ c¶i t¹o thÕ giíi: - Kh¸m ph¸ nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt cña sù vËt hoÆc hiÖn t−îng (gäi chung lμ sù vËt). - Ph¸t hiÖn qui luËt vËn ®éng cña sù vËt. - VËn dông qui luËt ®Ó s¸ng t¹o gi¶i ph¸p t¸c ®éng vμo sù vËt. Nh− vËy môc ®Ých c¬ b¶n cña nghiªn cøu khoa häc lμ nhËn thøc vμ c¶i t¹o thÕ giíi. Môc ®Ých ®ã ®−îc thùc hiÖn th«ng qua nh÷ng chøc n¨ng cô thÓ cña nghiªn cøu khoa häc nh− m« t¶, gi¶i thÝch, tiªn ®o¸n, s¸ng t¹o". - M« t¶ lμ giai ®o¹n nghiªn cøu khoa häc, bao hμm viÖc ghi l¹i nh÷ng d÷ kiÖn thùc nghiÖm hoÆc quan s¸t, nhê nh÷ng hÖ thèng t− liÖu nhÊt ®Þnh ®−îc ¸p dông trong khoa häc. ViÖc m« t¶ ®−îc thùc hiÖn b»ng ng«n ng÷ th«ng th−êng, còng nh− b»ng nh÷ng ph−¬ng tiÖn ®Æc biÖt t¹o thμnh ng«n ng÷ khoa häc (ký hiÖu, ma trËn, ®å thÞ v v . ) Môc ®Ých cña m« t¶ lμ ®−a ra mét hÖ thèng tri thøc vÒ sù vËt, gióp cho con ng−êi mét c«ng cô nhËn d¹ng, ph©n biÖt ®−îc sù kh¸c nhau gi÷a c¸c sù vËt hiÖn t−îng. M« t¶ vμ gi¶i thÝch liªn quan chÆt chÏ víi nhau. Kh«ng m« t¶ c¸c sù kiÖn thùc tÕ th× kh«ng gi¶i thÝch chóng ®−îc, mÆt kh¸c, sù m« t¶ kh«ng cã gi¶i thÝch th× ch−a ph¶i lμ khoa häc. M« t¶ cã ®Þnh tÝnh vμ ®Þnh l−îng. M« t¶ ®Þnh tÝnh nh»m chØ râ ®Æc tr−ng vÒ chÊt cña sù vËt. M« t¶ ®Þnh l−îng nh»m chØ râ c¸c ®Æc tr−ng vÒ l−îng cña sù vËt. 1 Vò Cao §μm. Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc. Nxb KH&KT 1996. 15
- Gi¶i thÝch: lμ chøc n¨ng quan träng nhÊt cña nghiªn cøu khoa häc, v¹ch ra b¶n chÊt cña ®èi t−îng ®−îc nghiªn cøu. Nhê vμo gi¶i thÝch mμ c¸c nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù h×nh thμnh vμ qui luËt chi phèi qu¸ tr×nh vËn ®éng cña sù vËt ®−îc kh¸m ph¸. Môc ®Ých cña gi¶i thÝch lμ ®−a ra nh÷ng th«ng tin vÒ thuéc tÝnh b¶n chÊt sù vËt ®Ó nhËn d¹ng chóng. Gi¶i thÝch ®Ò cËp ®Õn nhiÒu khÝa c¹nh, nh− nguån gèc, quan hÖ gi÷a c¸c bé phËn cÊu thμnh chØnh thÓ, liªn hÖ gi÷a c¸c qu¸ tr×nh bªn trong vμ c¸c yÕu tè bªn ngoμi sù vËt, nguyªn nh©n vμ hËu qu¶ cña t¸c ®éng vμo sù vËt vμ gi¶i thÝch qui luËt chung chi phèi qu¸ tr×nh vËn ®éng cña sù vËt. Gi¶i thÝch g¾n liÒn víi m« t¶, th−êng dùa trªn sù m« t¶, vμ ®Õn l−ît m×nh, lμ c¬ së cho sù tiªn ®o¸n khoa häc. Thùc hiÖn chøc n¨ng gi¶i thÝch, khoa häc ®· n©ng tÇm tõ chøc n¨ng m« t¶ gi¶n ®¬n c¸c sù vËt tíi chøc n©ng ph¸t hiÖn qui luËt vËn ®éng cña sù vËt, trë thμnh c«ng cô nhËn thøc c¸c qui luËt b¶n chÊt cña thÕ giíi. - Tiªn ®o¸n: §o¸n tr−íc nh÷ng hiÖn t−îng tù nhiªn vμ x· héi ch−a quan s¸t ®−îc hoÆc cßn ch−a x¸c ®Þnh ®−îc, dùa trªn kinh nghiÖm, dùa vμo viÖc kh¸i qu¸t nh÷ng d÷ kiÖn lý luËn vμ thùc nghiÖm vμ viÖc tÝnh ®Õn nh÷ng qui luËt ph¸t triÓn kh¸ch quan. ChÝnh nhê vμo thùc hiÖn hai chøc n¨ng m« t¶ vμ gi¶i thÝch mμ con ng−êi cã kh¶ n¨ng ngo¹i suy, nh×n tr−íc xu thÕ vËn ®éng vμ qu¸ tr×nh h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn cña sù vËt. Tiªn ®o¸n khoa häc cã thÓ cã 2 lo¹i: - §èi víi hiÖn t−îng ch−a biÕt, kh«ng ghi nhËn ®−îc trong kinh nghiÖm, nh−ng ®ang tån t¹i, thÝ dô c¸c má kho¸ng s¶n míi... - §èi víi nh÷ng hiÖn t−îng chØ trong t−¬ng lai míi ph¶i xuÊt hiÖn khi cã nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh; vÝ dô hiÖu qu¶ vÒ mÆt ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña häc sinh trong häc tËp sÏ cao khi ¸p dông c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®Ò cao vai trß chñ thÓ, ho¹t ®éng ®éc lËp cña c¸c em. Tiªn ®o¸n khoa häc bao giê còng dùa trªn viÖc ¸p dông c¸c qui luËt nhËn thøc ®−îc cña tù nhiªn vμ x· héi vμo lÜnh vùc nh÷ng hiÖn t−îng ch−a biÕt hoÆc cßn ch−a xuÊt hiÖn, ë ®Êy nh÷ng qui luËt nμy vÉn ph¶i gi÷ nguyªn hiÖu lùc. Tiªn ®o¸n khoa häc mang c¶ nh÷ng yÕu tè cña nh÷ng gi¶ ®Þnh mang tÝnh x¸c suÊt, nhÊt lμ ®èi víi nh÷ng biÕn cè cô thÓ cña t−¬ng lai vμ thêi h¹n cña chóng. T×nh h×nh ®ã ®−îc t¹o nªn bëi sù xuÊt hiÖn trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nh÷ng mèi liªn hÖ nh©n qu¶ vμ nh÷ng kh¶ n¨ng míi vÒ chÊt mμ tr−íc ®©y ch−a cã vμ trong viÖc ¸p dông vμo x· héi vμ bëi t×nh tr¹ng ®Æc biÖt phøc t¹p cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x· héi. Tiªu chuÈn chÝnh x¸c cña tiªn ®o¸n khoa häc bao giê còng lμ thùc tiÔn. Ph−¬ng ph¸p luËn biÖn chøng duy vËt kh«ng cho phÐp ng−êi nghiªn cøu ®−îc tù tho¶ m·n víi nh÷ng tiªn ®o¸n hoÆc l¹m dông c¸c tiªn ®o¸n, dï lμ nh÷ng tiªn ®o¸n ®Çy luËn cø cña nh÷ng nhμ khoa 16
häc cã uy tÝn lín, ®Ó phñ ®Þnh nh÷ng kÕt luËn cña khoa häc ®· ®−îc kiÓm chøng trong ®êi sèng thùc tÕ. - S¸ng t¹o: lμ sù lμm ra mét sù vËt míi ch−a tõng tån t¹i. Sø mÖnh cã ý nghÜa lín lao cña khoa häc kh«ng ph¶i chØ dõng l¹i ë chøc n¨ng m« t¶, gi¶i thÝch vμ tiªn ®o¸n mμ ph¶i lμ s¸ng t¹o c¸c gi¶i ph¸p c¶i t¹o thÕ giíi. Theo Vò Cao §μm, gi¶i ph¸p ®−îc bμn ®Õn ë ®©y chøa ®ùng mét ý nghÜa tæng qu¸t nhÊt bao gåm c¸c ph−¬ng ph¸p vμ ph−¬ng tiÖn, biÖn ph¸p cô thÓ. §ã cã thÓ lμ nh÷ng gi¶i ph¸p kü thuËt trong s¶n xuÊt mét nguyªn lý c«ng nghÖ míi, mét ph−¬ng ph¸p míi vÒ khai th¸c vμ chÕ biÕn n¨ng l−îng, song cã thÓ lμ nh÷ng gi¶i ph¸p t¸c nghiÖp trong c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi, thÝ dô nh− kinh doanh, tiÕp thÞ, d¹y häc, qu¶n lý, vèn, thÞ tr−êng, chuyÓn giao kü thuËt míi... IV.2. Tri thøc khoa häc. Theo Vò Cao §μm, tri thøc khoa häc lμ nh÷ng hiÓu biÕt ®−îc tÝch luü tõ qu¸ tr×nh nghiªn cøu khoa häc, ®−îc biÓu hiÖn d−íi d¹ng c¸c kh¸i niÖm ph¹m trï, tiªn ®Ò, qui luËt, ®Þnh luËt, ®Þnh lý, lý thuyÕt, häc thuyÕt... Tri thøc khoa häc kh¸c víi tri thøc th−êng nghiÖm ë chç, tri thøc th−êng nghiÖm lμ nh÷ng hiÓu biÕt ®−îc tÝch luü tõ kinh nghiÖm sèng th−êng ngμy; cßn tri thøc khoa häc lμ s¶n phÈm cña ho¹t ®éng lao ®éng x· héi vμ t− duy cña con ng−êi, lμm t¸i hiÖn trong t− t−ëng d−íi h×nh thøc ng«n ng÷, nh÷ng mèi liªn hÖ kh¸ch quan, hîp qui luËt cña thÕ giíi kh¸ch quan ®ang ®−îc c¶i biÕn trªn thùc tÕ, lμ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh nghiªn cøu khoa häc. - Kh¸i niÖm lμ mét tri thøc khoa häc vÒ thuéc tÝnh b¶n chÊt chñ yÕu cña sù vËt hoÆc hiÖn t−îng. Kh¸i niÖm lμ mét trong nh÷ng h×nh thøc ph¶n ¸nh thÕ giíi vμo t− duy, nhê nã mμ ng−êi ta nhËn thøc ®−îc b¶n chÊt cña c¸c hiÖn t−îng, c¸c qu¸ tr×nh, kh¸i qu¸t ®−îc nh÷ng mÆt vμ nh÷ng dÊu hiÖu c¬ b¶n cña chóng. Kh¸i niÖm kh«ng ph¶i cã tÝnh chÊt tÜnh, kh«ng ph¶i lμ tuyÖt ®èi, mμ ®ang ë tr¹ng th¸i ph¸t triÓn, thay ®æi, tiÕn dÇn lªn theo phÝa ph¶n ¸nh mét c¸ch thÝch hîp. Chøc n¨ng l«gÝc chñ yÕu cña kh¸i niÖm lμ ë chç t¸ch riªng trong t− t−ëng theo nh÷ng dÊu hiÖu nhÊt ®Þnh, nh÷ng sù vËt mμ con ng−êi quan t©m ®Õn trong thùc tiÔn vμ trong nhËn thøc. Mçi mét khoa häc ®Òu sö dông mét hÖ thèng kh¸i niÖm nhÊt ®Þnh, trong ®ã tËp trung nh÷ng kiÕn thøc mμ khoa häc ®· tÝch luü ®−îc. - Tiªn ®Ò: luËn ®Ò (mÖnh ®Ò) cña mét lý thuyÕt khoa häc nμo ®ã mμ víi cÊu tróc tiªn ®Ò cña lý thuyÕt th× nã cã tÝnh chÊt lμ luËn ®Ò xuÊt ph¸t, kh«ng chøng minh ®−îc trong lý thuyÕt ®ã vμ tõ luËn ®Ò ®ã hoÆc tõ tËp hîp nh÷ng luËn ®Ò ®ã ng−êi ta rót ra tÊt c¶ c¸c mÖnh ®Ò kh¸c cña lý thuyÕt theo nh÷ng qui t¾c rót ra ®· ®−îc chÊp nhËn trong lý thuyÕt ®ã. Tiªn ®Ò lμ ®iÓm xuÊt ph¸t cho mét hÖ thèng lý thuyÕt cña mét bé m«n khoa häc míi. 17
IV.3. C¸c ®Æc ®iÓm cña nghiªn cøu khoa häc. Vò Cao §μm cho r»ng nghiªn cøu khoa häc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm: tÝnh míi, tÝnh tin cËy tÝnh th«ng tin, tÝnh kh¸ch quan, tÝnh kÕ thõa, tÝnh c¸ nh©n, tÝnh rñi ro, tÝnh phi kinh tÕ. - TÝnh míi. Lμ thuéc tÝnh quan träng ®Çu tiªn cña nghiªn cøu khoa häc (NCKH). VÒ b¶n chÊt, NCKH lμ qu¸ tr×nh th©m nhËp kh¸m ph¸ vμo thÕ giíi nh÷ng sù vËt vμ hiÖn t−îng ch−a biÕt hoÆc biÕt ch−a râ, ch−a ®ñ. Qu¸ tr×nh NCKH lu«n lμ qu¸ tr×nh h−íng tíi nh÷ng ph¸t hiÖn, kh¸m ph¸ hoÆc s¸ng t¹o míi, kh«ng lÆp l¹i nh÷ng ph¸t hiÖn hoÆc s¸ng t¹o ®· cã. HiÓu mét c¸ch ®Çy ®ñ th× tÝnh míi lμ dï cho ®· ®¹t ®−îc mét ph¸t hiÖn míi, ng−êi nghiªn cøu vÉn cßn tiÕp tôc t×m kiÕm nh÷ng ph¸t hiÖn míi h¬n, ®Çy ®ñ vμ trän vÑn h¬n. Bëi v× qu¸ tr×nh NCKH còng lμ qu¸ tr×nh nhËn thøc b¶n chÊt sù vËt vμ hiÖn t−îng. Qu¸ tr×nh ®ã lu«n vËn ®éng ph¸t triÓn kh«ng ngõng. - TÝnh tin cËy Mét kÕt qu¶ nghiªn cøu ®¹t ®−îc nhê mét ph−¬ng ph¸p nμo ®ã ph¶i cã kh¶ n¨ng kiÓm chøng l¹i nhiÒu lÇn do nhiÒu ng−êi kh¸c nhau thùc hiÖn trong nh÷ng ®iÒu kiÖn gièng nhau vμ víi nh÷ng kÕt qu¶ thu ®−îc hoμn toμn gièng nhau. NÕu cã mét kÕt qu¶ nμo ®ã thu ®−îc ngÉu nhiªn dï phï hîp víi gi¶ thuyÕt ®Ò ra tr−íc ®ã còng ch−a thÓ xem lμ ®ñ tin cËy ®Ó kÕt luËn vÒ b¶n chÊt cña sù vËt hoÆc hiÖn t−îng. - TÝnh th«ng tin. S¶n phÈm cña NCKH ®−îc thÓ hiÖn d−íi nhiÒu d¹ng: b¸o c¸o khoa häc, t¸c phÈm khoa häc, bμi b¸o, nh−ng còng cã thÓ lμ mét mÉu vËt liÖu míi, mÉu s¶n phÈm míi, m« h×nh thÝ ®iÓm vÒ mét ph−¬ng thøc tæ chøc s¶n xuÊt míi... Trong tÊt c¶ c¸c tr−êng hîp nμy, s¶n phÈm khoa häc lu«n mang ®Æc tr−ng th«ng tin. §ã lμ nh÷ng th«ng tin vÒ qui luËt vËn ®éng cña sù vËt hoÆc hiÖn t−îng th«ng tin vÒ qu¸ tr×nh c«ng nghÖ vμ c¸c tham sè ®i kÌm qu¸ tr×nh ®ã. - TÝnh kh¸ch quan: TÝnh kh¸ch quan võa lμ mét ®Æc ®iÓm cña NCKH, l¹i võa lμ mét tiªu chuÈn cña ng−êi NCKH. Trong NCKH c¸c nhËn ®Þnh cÇn ph¶i dùa trªn c¬ së t− liÖu, sè liÖu cô thÓ tin cËy, c¸c kÕt luËn cÇn ph¶i ®−îc x¸c nhËn b»ng kiÓm chøng míi ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan nÕu ng−êi nghiªn cøu nhËn ®Þnh véi v· nÆng nÒ c¶m tÝnh, kÕt luËn thiÕu c¬ së khoa häc tin cËy th× ®· lμm mÊt tÝnh kh¸ch quan trong ph¶n ¸nh tÝnh chÊt cña sù vËt hiÖn t−îng. 18
Th«ng th−êng, ®Ó ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan, ng−êi nghiªn cøu cÇn lu«n lu«n lËt ®i lËt l¹i nh÷ng kÕt luËn t−ëng nh− ®· hoμn toμn ®−îc x¸c nhËn. Cã thÓ sö dông mét d¹ng tr¾c nghiÖm ®Ó kiÓm tra tÝnh kh¸ch quan: 1. KÕt luËn cã ®óng kh«ng? Cã Kh«ng 3. Cã ®Ò ra ®−îc gi¶i ph¸p 2. Cã cßn c¸ch nμo kh¸c kiÓm chøng gi¶ thuyÕt? ®Ó ®¹t ®−îc kÕt qu¶? Cã Kh«ng Cã Kh«ng Nghiªn cøu B¸c bá gi¶ thuyÕt chÊm bæ sung døt nghiªn cøu - TÝnh kÕ thõa: Ngμy nay, do sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña NCKH vμ khèi l−îng tri thøc khoa häc khæng lå ngμy cμng t¨ng nhanh chãng trong mäi lÜnh vùc, nªn hÇu nh− kh«ng cã mét c«ng tr×nh NCKH nμo l¹i b¾t ®Çu tõ chç hoμn toμn trèng kh«ng vÒ kiÕn thøc. Mçi nghiªn cøu ph¶i kÕ thõa c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu trong c¸c lÜnh vùc khoa häc rÊt xa nhau, t−ëng chõng nh− kh«ng cã quan hÖ g× víi nhau. TÝnh kÕ thõa còng lμ mét tÊt yÕu trong NCKH liªn ngμnh - mét h−íng nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ - x· héi cã hiÖu qu¶ hiÖn nay. Ngoμi c¸c ®Æc tÝnh trªn, NCKH cßn cã tÝnh c¸ nh©n, tÝnh phi kinh tÕ, tÝnh rñi ro. IV.4. C¸c lo¹i h×nh nghiªn cøu khoa häc. Trong bÊt cø lÜnh vùc NCKH nμo (tù nhiªn, kü thuËt vμ c«ng nghÖ, x· héi vμ nh©n v¨n...) ®Òu tån t¹i hai lo¹i h×nh NCKH: nghiªn cøu c¬ b¶n (fundamental research) vμ nghiªn cøu ph¸t triÓn (development research). - Nghiªn cøu c¬ b¶n: lμ qu¸ tr×nh më réng vμ lμm s©u s¾c kiÕn thøc nh»m ph¸t hiÖn, t×m kiÕm nh÷ng nguyªn lý míi, kÕt qu¶ míi thuéc b¶n th©n tõng lÜnh vùc (to¸n, v¨n häc, triÕt häc, lÞch sö...). Nghiªn cøu c¬ b¶n cã thÓ thùc hiÖn trªn c¬ së nh÷ng nghiªn cøu thuÇn tuý lý thuyÕt, hoÆc dùa trªn c¬ së nh÷ng quan s¸t, thÝ nghiÖm; ®o ®¹c nh÷ng biÓu hiÖn, ¶nh h−ëng vμ t¸c ®éng cña mét qui luËt ch−a biÕt nμo ®ã. 19
S¶n phÈm cña nghiªn cøu c¬ b¶n cã thÓ lμ c¸c ph¸t hiÖn, ph¸t kiÕn, c«ng thøc, ph¸t minh vμ th−êng dÉn ®Õn viÖc h×nh thμnh mét hÖ thèng lý thuyÕt cã ¶nh h−ëng ®Õn mét hoÆc nhiÒu lÜnh vùc khoa häc kh¸c nhau. - Nghiªn cøu ph¸t triÓn: lμ lo¹i h×nh nghiªng vÒ ph©n tÝch nh÷ng luËn cø, am hiÓu nguyªn nh©n cña thùc tr¹ng, xem xÐt nguån lùc ®iÒu tra, kh¶o s¸t ®èi t−îng, nh»m ®−a ra nh÷ng gi¶i ph¸p phôc vô c«ng cuéc ph¸t triÓn x· héi g¾n chÆt víi ®iÒu kiÖn ®Æc thï cña tõng ®Þa ph−¬ng vμ cña céng ®ång ®−îc thô h−ëng kÕt qu¶ nghiªn cøu. 1 Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, ph¸t triÓn, cã thÓ t¸ch ra thμnh hai lo¹i h×nh: nghiªn cøu øng dông vμ nghiªn cøu triÓn khai. - Nghiªn cøu øng dông: (applied research) lμ sù vËn dông c¸c qui luËt tõ trong nghiªn cøu c¬ b¶n m«i tr−êng thùc tÕ cña sù vËt vμ hiÖn t−îng ®Ó ®−a ra nguyªn lý vÒ c¸c gi¶i ph¸p, cã thÓ bao gåm c«ng nghÖ, s¶n phÈm, vËt liÖu, thiÕt bÞ... S¶n phÈm cña nghiªn cøu øng ®ông cã thÓ lμ mét gi¶i ph¸p míi vÒ tæ chøc, qu¶n lý x· héi hoÆc c«ng nghÖ, vËt liÖu, s¶n phÈm... còng cã thÓ lμ mét gi¶i ph¸p h÷u Ých, s¸ng chÕ... - Nghiªn cøu triÓn khai: lμ sù vËn dông c¸c qui luËt (thu ®−îc tõ trong nghiªn cøu c¬ b¶n) vμ c¸c nguyªn lý, gi¶i ph¸p (thu ®−îc tõ trong nghiªn cøu øng dông) ®Ó ®−a ra c¸c h×nh mÉu víi nh÷ng tham sè ®ñ mang tÝnh kh¶ thi vÒ kü thuËt. S¶n phÈm cña ho¹t ®éng triÓn khai lμ nh÷ng vËt mÉu, h×nh mÉu cã tÝnh kh¶ thi vÒ kü thuËt. Theo Vò Cao §μm 2 , néi dung cô thÓ cña tõng lo¹i h×nh nghiªn cøu ®−îc tãm t¾t ë b¶ng sau: Lo¹i h×nh nghiªn cøu Néi dung Nghiªn cøu c¬ b¶n Ph¸t hiÖn quy luËt cña sù vËt, hiÖn t−îng (Fundamental research) - Tæng kÕt kinh nghiÖm tõ mét sù vËt - §iÒu tra tæng thÓ vÒ tù nhiªn hoÆc kinh tÕ - x· héi. - Nghiªn cøu chuyªn ®Ò vÒ b¶n chÊt cña mét sù vËt - X©y dùng c¸c c¬ së lý thuyÕt vÒ mét sù vËt. 1 §Æng Ngäc Dinh. Lêi nãi ®Çu cuèn s¸ch “Mét sè vÝ dô chän läc vÒ nghiªn cøu tham dù”. Chñ biªn Marc. P. Lammerink. Ivan Wolffers. Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu ViÖt Nam - Hμ Lan (VNRP) dÞch vμ xuÊt b¶n. H. 1996 2 Vò Cao §μm. S®d 20