Giáo trình Quản lý Nhà nước về Tài chính Công

Chia sẻ: Nhung Nhung | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:402

Thêm vào BST

Báo xấu

694
lượt xem 247
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Quản lý Nhà nước về Tài chính Công trình bày những vấn đề cơ bản về tài chính Nhà nước và quản lý tài chính nhà nước, ngân sách nhà nước và quản lý chu trình ngân sách nhà nước, quản lý thường xuyên của ngân sách nhà nước,...Đây là tài liệu tham khảo hữu ích cho sinh viên chuyên ngành Tài chính - Kế toán.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Quản lý Nhà nước về Tài chính Công

FORUM OF PUBLIC ADMINISTRATION’ STUDENT Giáo trình Quản lý Nhà nước về Tài chính Công (Sưu tầm bởi hanhchinhvn.com@gmail.com) 2004 WWW.HANHCHINH.COM.VN
Ch¬ng thø nhÊt Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ tµi chÝnh Nhµ níc vµ qu¶n lý tµi chÝnh nhµ níc PhÇn I Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ tµi chÝnh nhµ níc I. Kh¸i niÖm vµ ®Æc ®iÓm cña tµi chÝnh Nhµ níc 1. Kh¸i niÖm Tµi chÝnh Nhµ níc Tµi chÝnh Nhµ níc lµ mét bé phËn h÷u c¬ cña nÒn tµi chÝnh quèc gia. Nã ra ®êi, tån t¹i vµ ph¸t triÓn gÇn víi sù ra ®êi, tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña Nhµ níc vµ sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸, tiÒn tÖ. Nhµ níc xuÊt hiÖn ®ßi hái ph¶i cã nguån lùc vËt chÊt nhÊt ®Þnh ®Ó nu«i sèng bé m¸y Nhµ níc vµ thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng kinh tÕ, x· héi do céng ®ång giao phã. Trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸ tiÒn tÖ, c¸c nguån lùc vËt chÊt ®ã, kh«ng nh÷ng ®· ®îc tiÒn tÖ ho¸ mµ cßn ngµy cµng trë nªn dåi dµo. ChÝnh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh vËy, tµi chÝnh Nhµ níc míi ra ®êi, tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Ngµy nay, tµi chÝnh Nhµ níc, kh«ng chØ lµ c«ng cô ®éng viªn, khai th¸c mäi nguån lùc tµi chÝnh cña x· héi t¹o nªn søc m¹nh tµi chÝnh cña Nhµ níc mµ cßn lµ c«ng cô qu¶n lý, ®iÒu chØnh mäi ho¹t ®éng kinh tÕ, x· héi cña mäi quèc gia. XuÊt ph¸t tõ tÇm quan träng ®ã, sù tån t¹i, ph¸t triÓn tµi chÝnh Nhµ níc lµ mét ®ßi hái kh¸ch quan vµ hÕt søc cÇn thiÕt. Tuy nhiªn, ®Ó sö dông cã hiÖu qu¶ ph¹m trï tµi chÝnh Nhµ níc trong thùc tiÔn, ®ßi hái tríc hÕt ph¶i nhËn thøc mét c¸ch ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c ph¹m trï ®ã. Trong thùc tiÔn ®êi sèng x· héi, ho¹t ®éng tµi chÝnh thÓ hiÖn ra nh lµ c¸c hiÖn tîng thu, chi b»ng tiÒn - sù vËn ®éng cña c¸c nguån tµi chÝnh - g¾n liÒn víi viÖc t¹o lËp hoÆc sö dông c¸c quü tiÒn tÖ nhÊt ®Þnh. Trªn ph¹m vi toµn bé nÒn kinh tÕ, g¾n liÒn víi sù ho¹t ®éng cña c¸c chñ thÓ trong c¸c lÜnh vùc kinh tÕ - x· héi kh¸c nhau cã c¸c quü tiÒn tÖ kh¸c nhau ®îc h×nh thµnh vµ ®îc sö dông. Cã thÓ kÓ nh: Quü tiÒn tÖ cña c¸c hé gia ®×nh; quü tiÒn tÖ cña c¸c doanh nghiÖp; quü tiÒn tÖ cña c¸c tæ chøc b¶o hiÓm , tÝn dông; quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc … Quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc lµ mét bé phËn 2
cña hÖ thèng cña c¸c quü tiÒn tÖ trong nÒn kinh tÕ vµ cã mèi quan hÖ h÷u c¬ víi quü tiÒn tÖ kh¸c ®i liÒn víi mèi quan hÖ rµng buéc phô thuéc gi÷a c¸c chñ thÓ kinh tÕ - x· héi trong khi tham gia ph©n phèi c¸c nguån tµi chÝnh. G¾n víi chñ thÓ lµ Nhµ níc, c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc ®îc t¹o lËp vµ sö dông g¾n liÒn víi quyÒn lùc chÝnh trÞ cña Nhµ níc vµ viÖc thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng kinh tÕ - x· héi cña Nhµ níc. Nãi mét c¸ch kh¸c, c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc lµ tæng sè c¸c nguån lùc tµi chÝnh ®· ®îc tËp trung vµo trong tay Nhµ níc, thuéc quyÒn n¾m gi÷ cña Nhµ níc vµ ®îc Nhµ níc sö dông cho viÖc thùc hiÖn c¸c sø mÖnh x· héi cña m×nh. Trªn quan niÖm ®ã, quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc, cã thÓ ®îc xem nh lµ sù tæng hîp cña c¸c quü tiÒn tÖ chung cña Nhµ níc vµ quü tiÒn tÖ cña c¸c doanh nghiÖp thuéc së h÷u Nhµ níc. C¸c quü tiÒn tÖ chung cña Nhµ níc l¹i bao gåm: Quü Ng©n s¸ch Nhµ níc vµ c¸c quü ngoµi NSNN. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ sö dông c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc kÓ trªn chÝnh lµ qu¸ tr×nh Nhµ níc tham gia ph©n phèi c¸c nguån tµi chÝnh th«ng qua c¸c ho¹t ®éng thu, chi b»ng tiÒn cña tµi chÝnh Nhµ níc. C¸c ho¹t ®éng thu, chi b»ng tiÒn ®ã lµ mÆt biÓu hiÖn bªn ngoµi cña tµi chÝnh Nhµ níc, cßn c¸c quü tiÒn tÖ Nhµ níc n¾m gi÷ lµ biÓu hiÖn néi dung vËt chÊt cña tµi chÝnh Nhµ níc. Tuy vËy, cÇn nhËn râ r»ng, qu¸ tr×nh diÔn ra c¸c ho¹t ®éng thu, chi b»ng tiÒn do Nhµ níc tiÕn hµnh trªn c¬ së c¸c luËt lÖ do Nhµ níc quy ®Þnh ®· lµm n¶y sinh c¸c quan hÖ kinh tÕ gi÷a Nhµ níc víi c¸c chñ thÓ kh¸c trong x· héi. §ã chÝnh lµ c¸c quan hÖ kinh tÕ n¶y sinh trong qu¸ tr×nh Nhµ níc tham gia ph©n phèi vµ sö dông c¸c nguån tµi chÝnh ®Ó t¹o lËp hoÆc sö dông c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc. C¸c quan hÖ kinh tÕ ®ã chÝnh lµ mÆt b¶n chÊt bªn trong cña tµi chÝnh Nhµ níc, biÓu hiÖn néi dung kinh tÕ - x· héi cña tµi chÝnh Nhµ níc. Tõ nh÷ng ph©n tÝch trªn ®©y cã thÓ cã kh¸i niÖm tæng qu¸t vÒ tµi chÝnh Nhµ níc nh sau: Tµi chÝnh Nhµ níc lµ tæng thÓ c¸c ho¹t ®éng thu, chi b»ng tiÒn do Nhµ níc tiÕn hµnh trong qu¸ tr×nh t¹o lËp vµ sö dông c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc nh»m phôc vô c¸c chøc n¨ng kinh tÕ - x· héi cña Nhµ níc. Tµi chÝnh Nhµ níc ph¶n ¸nh hÖ thèng c¸c quan hÖ kinh tÕ gi÷a Nhµ níc víi c¸c chñ thÓ kh¸c trong x· héi n¶y sinh trong qu¸ tr×nh Nhµ níc tham gia ph©n phèi c¸c nguån tµi chÝnh. 3
Quan niÖm tµi chÝnh Nhµ níc nh trªn cho phÐp nh×n nhËn mét c¸ch ®Çy ®ñ, toµn diÖn vÒ tµi chÝnh Nhµ níc, quan niÖm ®ã võa chØ ra mÆt cô thÓ, h×nh thøc bªn ngoµi - néi dung vËt chÊt cña tµi chÝnh Nhµ níc lµ c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc; võa v¹ch râ mÆt trõu tîng, mÆt b¶n chÊt bªn trong - néi dung kinh tÕ - x· héi cña tµi chÝnh Nhµ níc lµ c¸c quan hÖ kinh tÕ n¶y sinh trong qu¸ tr×nh Nhµ níc ph©n phèi nguån tµi chÝnh ®Ó t¹o lËp vµ sö dông c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc. Nh ®· ph©n tÝch ë trªn, c¸c quan hÖ kinh tÕ cÊu thµnh b¶n chÊt tµi chÝnh Nhµ níc n¶y sinh do Nhµ níc tiÕn hµnh c¸c kho¶n thu, chi trªn c¬ së c¸c luËt lÖ do Nhµ níc quy ®Þnh. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ, c¸c quan hÖ kinh tÕ ®ã do Nhµ níc ®Þnh híng ®iÒu chØnh th«ng qua c¸c ho¹t ®éng thu, chi cña tµi chÝnh Nhµ níc. Tõ ®ã cho thÊy, b¶n chÊt cña tµi chÝnh Nhµ níc còng chÞu sù quy ®Þnh bëi b¶n chÊt vµ ph¹m vi chøc n¨ng cña Nhµ níc thÝch øng víi nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi kh¸c nhau. Tµi chÝnh Nhµ níc thùc sù trë thµnh c«ng cô cña Nhµ níc ®Ó phôc vô vµ thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng cña Nhµ níc. Nhµ níc sö dông tµi chÝnh Nhµ níc th«ng qua c¸c chÝnh s¸ch thu, chi cña tµi chÝnh Nhµ níc ®Ó t¸c ®éng tíi sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi nh»m gi÷ v÷ng c¸c quan hÖ tû lÖ hîp lý vµ thùc hiÖn c¸c môc tiªu cña kinh tÕ vÜ m« do Nhµ níc ®Þnh híng. 2. §Æc ®iÓm cña tµi chÝnh Nhµ níc Lu«n lu«n g¾n liÒn víi viÖc thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng nhiÒu mÆt cña Nhµ níc, ho¹t ®éng cña tµi chÝnh Nhµ níc còng rÊt ®a d¹ng, liªn quan ®Õn mäi lÜnh vùc kinh tÕ - x· héi vµ t¸c ®éng ®Õn mäi chñ thÓ trong x· héi. ChÝnh nÐt ®Æc thï ®ã lµ nh©n tè cã ¶nh hëng quyÕt ®Þnh tíi c¸c ®Æc ®iÓm cña tµi chÝnh nhµ níc. Cã thÓ kh¸i qu¸t ®Æc ®iÓm cña tµi chÝnh Nhµ níc trªn c¸c khÝa c¹nh sau ®©y: 2.1. §Æc ®iÓm vÒ tÝnh chñ thÓ cña tµi chÝnh Nhµ níc Tµi chÝnh Nhµ níc thuéc së h÷u Nhµ níc, do ®ã, Nhµ níc lµ chñ thÓ duy nhÊt quyÕt ®Þnh viÖc sö dông c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc. ViÖc sö dông c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc, ®Æc biÖt lµ Ng©n s¸ch Nhµ níc, lu«n lu«n g¾n liÒn víi bé m¸y Nhµ níc nh»m duy tr× sù tån t¹i vµ ph¸t huy hiÖu lùc cña bé m¸y Nhµ níc, còng nh thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô kinh tÕ - x· héi mµ Nhµ níc ®¶m nhËn. C¸c nhiÖm vô kinh tÕ - chÝnh trÞ - x· héi cña mét quèc gia trong tõng thêi kú ph¸t triÓn ®îc quyÕt ®Þnh bëi c¬ quan quyÒn lùc cao nhÊt cña Nhµ 4
níc - Quèc héi, do ®ã, Quèc héi còng lµ chñ thÓ duy nhÊt quyÕt ®Þnh c¬ cÊu, néi dung, møc ®é c¸c thu, chi Ng©n s¸ch Nhµ níc - quü tiÒn tÖ tËp trung lín nhÊt cña Nhµ níc - t¬ng øng víi c¸c nhiÖm vô ®· ®îc ho¹ch ®Þnh nh»m ®¶m b¶o thùc hiÖn cã kÕt qu¶ nhÊt c¸c nhiÖm vô ®ã. NhËn thøc ®Çy ®ñ ®Æc ®iÓm vÒ tÝnh chñ thÓ cña tµi chÝnh Nhµ níc cã ý nghÜa quan träng trong viÖc ®¶m b¶o quyÒn l·nh ®¹o tËp trung thèng nhÊt cña Nhµ níc, lo¹i trõ sù chia xÎ, ph©n t¸n quyÒn lùc trong viÖc ®iÒu hµnh Ng©n s¸ch Nhµ níc. NhËn thøc kÓ trªn còng cho phÐp x¸c ®Þnh quan ®iÓm ®Þnh híng trong viÖc sö dông tµi chÝnh lµm c«ng cô ®iÒu chØnh vµ xö lý c¸c quan hÖ kinh tÕ - x· héi, r»ng, trong hÖ thèng c¸c quan hÖ kinh tÕ, quan hÖ lîi Ých n¶y sinh khi Nhµ níc tham gia ph©n phèi c¸c nguån tµi chÝnh th× lîi Ých quèc gia, lîi Ých toµn thÓ bao giê còng ®îc ®Æt lªn hµng ®Çu vµ chi phèi c¸c mÆt lîi Ých kh¸c. 2.2. §Æc ®iÓm vÒ nguån h×nh thµnh thu nhËp cña tµi chÝnh Nhµ níc XÐt vÒ néi dung vËt chÊt, tµi chÝnh Nhµ níc bao gåm c¸c quü tiÒn tÖ thuéc quyÒn n¾m gi÷ vµ sö dông cña Nhµ níc (xem môc I.2). C¸c quü tiÒn tÖ ®ã lµ mét lîng nhÊt ®Þnh c¸c nguån tµi chÝnh cña toµn x· héi ®· ®îc tËp trung vµo tay Nhµ níc, h×nh thµnh thu nhËp cña tµi chÝnh Nhµ níc, trong ®ã NSNN lµ quü tiÒn tÖ tËp trung lín nhÊt cña Nhµ níc. ViÖc h×nh thµnh thu nhËp cña tµi chÝnh Nhµ níc mµ ®¹i diÖn tiªu biÓu lµ NSNN cã c¸c ®Æc ®iÓm chñ yÕu lµ: Thø nhÊt, Thu nhËp cña tµi chÝnh Nhµ níc cã thÓ ®îc lÊy tõ nhiÒu nguån kh¸c nhau, c¶ trong níc vµ ngoµi níc; tõ nhiÒu lÜnh vùc ho¹t ®éng kh¸c nhau, c¶ s¶n xuÊt, lu th«ng vµ ph©n phèi, nhng nÐt ®Æc trng lµ lu«n g¾n chÆt víi kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng kinh tÕ trong níc vµ sù vËn ®éng cña c¸c ph¹m trï gi¸ trÞ kh¸c nh: gi¸ c¶, thu nhËp, l·i suÊt… KÕt qu¶ cña c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ trong níc ®îc ®¸nh gi¸ b»ng c¸c chØ tiªu chñ yÕu nh: møc t¨ng trëng GDP, tû suÊt doanh lîi cña nÒn kinh tÕ... §ã lµ c¸c nh©n tè kh¸ch quan quyÕt ®Þnh møc ®éng viªn cña tµi chÝnh Nhµ níc. Sù vËn ®éng cña c¸c ph¹m trï gi¸ trÞ kh¸c võa cã t¸c ®éng ®Õn sù t¨ng gi¶m møc ®éng viªn cña tµi chÝnh Nhµ níc, võa ®Æt ra yªu cÇu sö dông hîp lý c¸c c«ng cô thu tµi chÝnh Nhµ níc ®Ó ®iÒu tiÕt c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ x· héi cho phï hîp víi sù biÕn ®éng cña c¸c ph¹m trï gi¸ trÞ. 5
NhËn thøc ®Çy ®ñ ®Æc ®iÓm trªn cã ý nghÜa quan träng, r»ng trong tæng thu nhËp cña tµi chÝnh nhµ níc ph¶i coi nguån thu trong níc lµ chñ yÕu, trong ®ã, chñ yÕu lµ nguån cña c¶i míi ®îc s¸ng t¹o ra trong c¸c ngµnh s¶n xuÊt. Kh¸i niÖm s¶n xuÊt ngµy nay ®îc hiÓu bao gåm kh«ng chØ c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt, mµ c¶ c¸c ho¹t ®éng dÞch vô. Tõ ®ã, cña c¶i míi ®îc s¸ng t¹o trong c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh«ng chØ do c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt, mµ cßn do c¸c ho¹t ®éng dÞch vô t¹o ra. ë c¸c quèc gia ph¸t triÓn vµ c¸c x· héi v¨n minh, c¸c ho¹t ®éng dÞch vô ph¸t triÓn rÊt m¹nh vµ nguån cña c¶i x· héi ®îc t¹o ra ë ®©y còng cã xu híng ngµy cµng t¨ng vµ chiÕm tû träng lín. §èi víi ViÖt Nam, xu híng ®ã còng lµ tÊt yÕu. Nh vËy, cïng víi c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt, c¸c ho¹t ®éng dÞch vô lµ n¬i t¹o ra nguån tµi chÝnh chñ yÕu cña quèc gia, nguån thu chñ yÕu cña tµi chÝnh Nhµ níc. Do ®ã, ®Ó t¨ng thu tµi chÝnh Nhµ níc, con ®êng chñ yÕu ph¶i lµ t×m c¸ch më réng s¶n xuÊt vµ n©ng cao hiÖu qu¶ cña nÒn s¶n xuÊt x· héi. Thø hai, Thu nhËp cña tµi chÝnh Nhµ níc cã thÓ ®îc lÊy vÒ b»ng nhiÒu h×nh thøc vµ ph¬ng ph¸p kh¸c nhau, cã b¾t buéc vµ tù nguyÖn, cã hoµn tr¶ vµ kh«ng hoµn tr¶, ngang gi¸ vµ kh«ng ngang gi¸… nhng, nÐt ®Æc trng lµ lu«n g¾n liÒn víi quyÒn lùc chÝnh trÞ cña Nhµ níc, thÓ hiÖn tÝnh cìng chÕ b»ng hÖ thèng luËt lÖ do Nhµ níc quy ®Þnh vµ mang tÝnh kh«ng hoµn tr¶ lµ chñ yÕu. ý nghÜa thùc tiÔn cña viÖc nhËn thøc ®Çy ®ñ ®Æc ®iÓm nµy lµ ë chç, ®Ó viÖc sö dông c¸c h×nh thøc vµ ph¬ng ph¸p ®éng viªn cña tµi chÝnh Nhµ níc hîp lý ®ßi hái ph¶i xem xÐt ®Õn tÝnh chÊt, ®Æc ®iÓm cña c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi vµ yªu cÇu ph¸t huy vai trß ®ßn bÈy cña c¸c c«ng cô tµi chÝnh trong ph©n phèi vµ ph©n phèi l¹i c¸c nguån tµi chÝnh phï hîp víi t×nh h×nh, ®Æc ®iÓm cña tõng thêi kú ph¸t triÓn x· héi. 2.3. §Æc ®iÓm vÒ tÝnh hiÖu qu¶ cña chi tiªu tµi chÝnh Nhµ níc Chi tiªu tµi chÝnh Nhµ níc lµ viÖc ph©n phèi vµ sö dông c¸c quü tiÒn tÖ (vèn) cña Nhµ níc. C¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc ®îc ®Ò cËp ë ®©y bao gåm quü NSNN vµ c¸c quü TCNN ngoµi NSNN, kh«ng bao gåm vèn vµ c¸c quü cña DNNN. §èi víi ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh ë c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ c¬ së, hiÖu qu¶ cña viÖc sö dông vèn thêng ®îc ®¸nh gi¸ b»ng c¸c chØ tiªu ®Þnh lîng nh: Tæng sè lîi nhuËn thu ®îc trong kú, sè vßng quay cña vèn lu 6
®éng trong kú, hÖ sè doanh lîi (lîi nhuËn/vèn, lîi nhuËn/gi¸ thµnh, lîi nhuËn/chi phÝ). Kh¸c víi ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh ë c¬ së, tÇm vi m«, viÖc dùa vµo c¸c chØ tiªu ®Þnh lîng ®Ó ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ c¸c kho¶n chi cña tµi chÝnh Nhµ níc sÏ gÆp ph¶i khã kh¨n vµ sÏ kh«ng cho phÐp cã c¸i nh×n toµn diÖn. Bëi v×, chi tiªu cña tµi chÝnh Nhµ níc kh«ng ph¶i lµ nh÷ng chi tiªu g¾n liÒn trùc tiÕp víi c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh ë c¸c ®¬n vÞ c¬ së, mµ lµ nh÷ng chi tiªu g¾n liÒn víi viÖc thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng cña Nhµ níc, tøc lµ g¾n liÒn víi viÖc ®¸p øng c¸c nhu cÇu chung, nhu cÇu cã tÝnh chÊt toµn x· héi - tÇm vÜ m«. MÆc dï hiÖu qu¶ cña c¸c kho¶n chi tiªu cña tµi chÝnh Nhµ níc trªn nh÷ng khÝa c¹nh cô thÓ vÉn cã thÓ ®¸nh gi¸ b»ng c¸c chØ tiªu ®Þnh lîng nh vay nî, mét sè vÊn ®Ò x· héi… nhng xÐt vÒ tæng thÓ, hiÖu qu¶ ®ã thêng ®îc xem xÐt trªn tÇm vÜ m«. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ, hiÖu qu¶ cña viÖc sö dông c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc ph¶i ®îc xem xÐt dùa trªn c¬ së ®¸nh gi¸ møc ®é hoµn thµnh c¸c môc tiªu kinh tÕ -x· héi ®· ®Æt ra mµ c¸c kho¶n chi cña tµi chÝnh Nhµ níc ph¶i ®¶m nhËn. Th«ng thêng viÖc ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ ho¹t ®éng tµi chÝnh Nhµ níc dùa vµo hai tiªu thøc c¬ b¶n: kÕt qu¶ ®¹t ®îc vµ chi phÝ bá ra. KÕt qu¶ ë ®©y ®îc hiÓu bao gåm: kÕt qu¶ kinh tÕ vµ kÕt qu¶ x· héi, kÕt qu¶ trùc tiÕp vµ kÕt qu¶ gi¸n tiÕp. NhËn thøc ®óng ®¾n ®Æc ®iÓm kÓ trªn cã ý nghÜa quan träng trong viÖc ®Þnh híng vµ cã biÖn ph¸p sö dông c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc tËp trung vµo viÖc xö lý c¸c vÊn ®Ò cña kinh tÕ vÜ m« nh: ®Çu t ®Ó t¸c ®éng ®Õn viÖc h×nh thµnh c¬ cÊu kinh tÕ míi; cÊp ph¸t kinh phÝ cho viÖc thùc hiÖn môc tiªu n©ng cao d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n lùc, båi dìng nh©n tµi; thùc hiÖn chÝnh s¸ch d©n sè vµ kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh; hç trî gi¶i quyÕt viÖc lµm vµ xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo; gãp phÇn kiÒm chÕ l¹m ph¸t, æn ®Þnh thÞ trêng, gi¸ c¶; ®¶m b¶o kinh phÝ cho viÖc thùc hiÖn môc tiªu xo¸ bá c¸c tÖ n¹n x· héi vµ ®¶m b¶o trËt tù an toµn x· héi, b¶o vÖ m«i trêng thiªn nhiªn… víi yªu cÇu lµ chi phÝ bá ra lµ thÊp nhÊt mµ kÕt qu¶ ®em l¹i lµ cao nhÊt. 2.4. §Æc ®iÓm vÒ ph¹m vi ho¹t ®éng cña tµi chÝnh Nhµ níc G¾n liÒn víi bé m¸y Nhµ níc, phôc vô cho viÖc thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng cña Nhµ níc vµ vai trß qu¶n lý vÜ m« cña nhµ níc ®èi víi toµn bé nÒn kinh tÕ, ph¹m vi ¶nh hëng cña tµi chÝnh Nhµ níc rÊt réng r·i, TCNN 7
cã thÓ t¸c ®éng tíi c¸c ho¹t ®éng khac nhau nhÊt cña mäi lÜnh vùc kinh tÕ - x· héi. Th«ng qua qu¸ tr×nh ph©n phèi c¸c nguån tµi chÝnh, tµi chÝnh Nhµ níc cã kh¶ n¨ng ®éng viªn, tËp trung mét phÇn nguån tµi chÝnh quèc gia vµo tay Nhµ níc tõ mäi lÜnh vùc ho¹t ®éng, tõ mäi chñ thÓ kinh tÕ x· héi; ®ång thêi, b»ng viÖc sö dông c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc, tµi chÝnh Nhµ níc cã kh¶ n¨ng t¸c ®éng tíi mäi lÜnh vùc ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi, ®¹t tíi nh÷ng môc tiªu ®· ®Þnh. NhËn thøc ®Çy ®ñ ®Æc ®iÓm kÓ trªn cã ý nghÜa quan träng trong viÖc sö dông tµi chÝnh Nhµ níc, th«ng qua thuÕ vµ chi tµi chÝnh Nhµ níc, ®Ó gãp phÇn gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ - x· héi ®îc ®Æt ra trong tõng thêi kú kh¸c nhau cña sù ph¸t triÓn x· héi. CÇn thiÕt ph¶i nhÊn m¹nh r»ng, trong c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ - x· héi ®îc ®Æt ra vµ ®ßi hái ph¶i ®îc gi¶i quyÕt, c¸c vÊn ®Ò vÒ x· héi vµ m«i trêng lµ nh÷ng vÊn ®Ò mµ khu vùc t nh©n vµ hé gia ®×nh kh«ng cã kh¶ n¨ng hoÆc chØ cã thÓ gãp ®îc mét phÇn rÊt nhá th× viÖc sö dông tµi chÝnh Nhµ níc, ®Æc biÖt lµ chi tµi chÝnh Nhµ níc ®Ó kh¾c phôc nh÷ng mÆt cßn h¹n chÕ, tiªu cùc vµ ®¹t tíi nh÷ng mÆt tiÕn bé, tÝch cùc lµ cã ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng, gãp phÇn quyÕt ®Þnh trong viÖc thùc hiÖn c¸c môc tiªu vµ yªu cÇu cÇn ®¹t ®îc cña sù ph¸t triÓn x· héi. II. Chøc n¨ng cña tµi chÝnh Nhµ níc Nh ®· biÕt, ph¹m trï tµi chÝnh vèn cã hai chøc n¨ng lµ ph©n phèi vµ gi¸m ®èc. Lµ mét bé phËn cña tµi chÝnh nãi chung, tµi chÝnh Nhµ níc còng cã nh÷ng chøc n¨ng kh¸ch quan nh vËy. Tuy nhiªn, do tÝnh ®Æc thï cña nã lµ lu«n g¾n liÒn víi Nhµ níc vµ ph¸t huy vai trß cña Nhµ níc trong qu¶n lý vÜ m« nÒn kinh tÕ, tµi chÝnh Nhµ níc l¹i biÓu lé kh¶ n¨ng kh¸ch quan ph¸t huy t¸c dông x· héi cña nã trªn c¸c khÝa c¹nh cô thÓ phï hîp víi tÝnh ®Æc thï ®ã. §ã lµ ba chøc n¨ng: ph©n bæ nguån lùc, t¸i ph©n phèi thu nhËp, ®iÒu chØnh vµ kiÓm so¸t. 1. Chøc n¨ng ph©n bæ nguån lùc Chøc n¨ng ph©n bæ nguån lùc cña tµi chÝnh Nhµ níc lµ kh¶ n¨ng kh¸ch quan cña TCNN mµ nhê vµo ®ã c¸c nguån tµi lùc thuéc quyÒn chi phèi cña Nhµ níc ®îc tæ chøc, s¾p xÕp, ph©n phèi mét c¸ch cã tÝnh to¸n, c©n nh¾c theo nh÷ng tû lÖ hîp lý nh»m n©ng cao tÝnh hiÖu qu¶ kinh tÕ - x· héi cña viÖc sö dông c¸c nguån tµi lùc ®ã ®¶m b¶o cho nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn 8
v÷ng ch¾c vµ æn ®Þnh theo c¸c tû lÖ c©n ®èi ®· ®Þnh cña chiÕn lîc vµ kÕ ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. §¬ng nhiªn, ngµy nay trong mét nÒn kinh tÕ ®ang chuyÓn ®æi nh ë níc ta, viÖc ph©n bæ nguån lùc kh«ng chØ duy nhÊt do tµi chÝnh Nhµ níc thùc hiÖn mµ cßn cã sù tham gia cña c¸c kh©u tµi chÝnh kh¸c. Xu híng chung lµ chøc n¨ng nµy ®èi víi tµi chÝnh Nhµ níc ®ang cã chiÒu híng gi¶m dÇn. ë níc ta, trong nh÷ng n¨m tríc thêi kú ®«Ø míi, nÒn kinh tÕ vËn hµnh theo c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, Nhµ níc thùc hiÖn chÕ ®é bao cÊp nguån tµi chÝnh tõ Ng©n s¸ch cho phÇn lín c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ x· héi. Trong ®iÒu kiÖn ®ã, cã ngêi ®· lÇm tëng mµ ngé nhËn r»ng, Ng©n s¸ch Nhµ níc ta lµ Ng©n s¸ch cña toµn bé nÒn kinh tÕ quèc d©n. Thùc ra, khi ®ã Ng©n s¸ch Nhµ níc chØ gi÷ vai trß nh mét c¸i tói ®ùng sè thu cña Nhµ níc vÒ ®Ó råi chia nhá nã cho c¸c ho¹t ®éng mµ kh«ng biÕt ®Õn tÝnh hiÖu qu¶ cña nã. Còng chÝnh trong ®iÒu kiÖn ®ã, chøc n¨ng ph©n bæ cña tµi chÝnh Nhµ níc, tëng nh mét chøc n¨ng rÊt quan träng, bao trïm cña tµi chÝnh Nhµ níc, nhng l¹i kh«ng ph¶i lµ mét kh¶ n¨ng ®Ó ph¸t huy vai trß thùc sù quan träng cña tµi chÝnh Nhµ níc ®èi víi c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi díi sù ®iÒu khiÓn cña Nhµ níc. ChuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng, víi viÖc Nhµ níc tõ bá dÇn nh÷ng sù can thiÖp trùc tiÕp vµo c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi, ®Ó chñ yÕu thùc hiÖn chøc n¨ng qu¶n lý vµ ®iÒu chØnh vÜ m« nÒn kinh tÕ, viÖc bao cÊp nguån tµi chÝnh tõ Ng©n s¸ch Nhµ níc cho c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ x· héi còng gi¶m dÇn. Trong ®iÒu kiÖn míi ®ã, chøc n¨ng ph©n bæ cña tµi chÝnh Nhµ níc cho c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ x· héi còng ®îc sö dông theo c¸ch kh¸c h¬n. C¸c nguån lùc tµi chÝnh tõ Ng©n s¸ch ®îc ph©n bæ cã sù lùa chän, c©n nh¾c, tÝnh to¸n h¬n, cã träng t©m, träng ®iÓm h¬n. §iÒu ®ã thÓ hiÖn xu híng míi trong viÖc sö dông chøc n¨ng nµy cña tµi chÝnh Nhµ níc . VËn dông chøc n¨ng ph©n bæ nguån lùc cña tµi chÝnh Nhµ níc vµo ®êi sèng thùc tiÔn, con ngêi tæ chøc qu¸ tr×nh ®éng viªn c¸c nguån lùc tµi chÝnh thuéc quyÒn chi phèi cña Nhµ níc ®Ó t¹o lËp c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc vµ tæ chøc qu¸ tr×nh ph©n phèi, sö dông c¸c quü tiÒn tÖ ®ã cho c¸c môc ®Ých ®· ®Þnh. 9
Trong c¸c qu¸ tr×nh kÓ trªn, Nhµ níc lµ chñ thÓ ph©n bæ víi t c¸ch lµ ngêi cã quyÒn lùc chÝnh trÞ, hoÆc lµ ngêi cã quyÒn së h÷u, hoÆc lµ nguêi cã quyÒn sö dông c¸c nguån tµi chÝnh vµ c¸c nguån lùc tµi chÝnh thuéc quyÒn chi phèi cña Nhµ níc chÝnh lµ ®èi tîng ph©n bæ. KÕt qu¶ trùc tiÕp cña viÖc vËn dông chøc n¨ng ph©n bæ nguån lùc qua tµi chÝnh Nhµ níc lµ c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc ®îc t¹o lËp, ®îc ph©n phèi vµ ®îc sö dông. §Õn lît nã, viÖc t¹o lËp, ph©n phèi vµ sö dông mét c¸ch ®óng ®¾n, hîp lý c¸c quü tiÒn tÖ ®ã, tøc lµ sù ph©n bæ mét c¸ch tèi u c¸c nguån lùc tµi chÝnh thuéc quyÒn chi phèi cña Nhµ níc l¹i cã t¸c ®éng m¹nh mÏ tíi viÖc sö dông cã hiÖu qu¶ c¸c nguån lùc tµi chÝnh; thóc ®Èy hoµn thiÖn c¬ cÊu s¶n xuÊt, c¬ cÊu kinh tÕ - x· héi b»ng viÖc tÝnh to¸n, s¾p xÕp c¸c tû lÖ c©n ®èi quan träng trong ph©n bæ c¸c nguån tµi chÝnh. Mét sù ph©n bæ nh thÕ sÏ lµ nh©n tè cã ¶nh hëng quan träng tíi sù ph¸t triÓn v÷ng ch¾c vµ æn ®Þnh cña nÒn kinh tÕ. Nh÷ng kÕt qu¶ cÇn ph¶i ®¹t ®îc ®ã cña sù ph©n bæ cã thÓ coi lµ nh÷ng tiªu chuÈn ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é ®óng ®¾n, hîp lý cña viÖc sö dông c«ng cô tµi chÝnh Nhµ níc trong viÖc ph©n bæ c¸c nguån lùc tµi chÝnh. Bªn c¹nh c¸c tiªu chuÈn ®ã, ®ßi hái sù ph©n bæ ph¶i ®îc tÝnh to¸n trªn c¬ së thùc lùc nguån tµi chÝnh cña toµn x· héi vµ cña Nhµ níc, cã c©n nh¾c cho phï hîp víi ®Æc ®iÓm, t×nh h×nh cña ®Êt níc trong tõng thêi kú vµ theo s¸t c¸c kÕ ho¹ch, chiÕn lîc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña Nhµ níc còng lµ mét tiªu chuÈn kh«ng kÐm phÇn quan träng. Chøc n¨ng ph©n bæ nguån lùc cña tµi chÝnh Nhµ níc lµ chøc n¨ng ®îc ®Ò cËp víi sù quan t©m nhiÒu h¬n tíi khÝa c¹nh kinh tÕ cña sù ph©n phèi. Ph©n bæ nguån lùc tµi chÝnh qua tµi chÝnh Nhµ níc mµ Nhµ níc lµ chñ thÓ ph¶i nh»m ®¹t tíi c¸c môc tiªu cña kinh tÕ vÜ m« lµ hiÖu qu¶, æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn. Nh»m ®¹t nh÷ng môc tiªu kÓ trªn, ph©n bæ nguån lùc tµi chÝnh cña tµi chÝnh Nhµ níc ph¶i chó ý xö lý mèi quan hÖ gi÷a khu vùc Nhµ níc vµ khu vùc t nh©n. Nh÷ng tû lÖ hîp lý trong ph©n bæ nguån lùc tµi chÝnh sÏ ®¶m b¶o n©ng cao tÝnh hiÖu qu¶ trªn c¶ hai khÝa c¹nh thuÕ kho¸ vµ chi tiªu cña Nhµ níc, tõ ®ã, cã t¸c dông võa thóc ®Èy tËp trung vèn vµo tay Nhµ níc, võa thóc ®Èy tÝch tô vèn ë c¸c ®¬n vÞ c¬ së; võa thóc ®Èy t¨ng tiÕt kiÖm trong khu vùc Nhµ níc, võa thóc ®Èy t¨ng tiÕt kiÖm vµ t¨ng ®Çu t 10
trong khu vùc t nh©n. Nh÷ng ®iÒu ®ã sÏ lµ nh©n tè quan träng ¶nh hëng tíi sù ph¸t triÓn vµ æn ®Þnh kinh tÕ. 2. Chøc n¨ng t¸i ph©n phèi thu nhËp Chøc n¨ng ph©n phèi vµ t¸i ph©n phèi thu nhËp cña tµi chÝnh Nhµ níc lµ kh¶ n¨ng kh¸ch quan cña TCNN mµ nhê vµo ®ã tµi chÝnh Nhµ níc ®îc sö dông vµo viÖc ph©n phèi vµ ph©n phèi l¹i c¸c nguån tµi chÝnh trong x· héi nh»m thùc hiÖn môc tiªu c«ng b»ng x· héi trong ph©n phèi vµ hëng thô kÕt qu¶ cña s¶n xuÊt x· héi. Trong chøc n¨ng nµy, chñ thÓ ph©n phèi lµ Nhµ níc chñ yÕu trªn t c¸ch lµ ngêi cã quyÒn lùc chÝnh trÞ, cßn ®èi tîng ph©n phèi lµ c¸c nguån tµi chÝnh ®· thuéc së h÷u nhµ níc hoÆc ®ang lµ thu nhËp cña c¸c ph¸p nh©n vµ thÓ nh©n trong x· héi mµ Nhµ níc tham gia ®iÒu tiÕt. C«ng b»ng trong ph©n phèi biÓu hiÖn trªn 2 khÝa c¹nh lµ c«ng b»ng vÒ mÆt kinh tÕ vµ c«ng b»ng vÒ mÆt x· héi. Nh ®· biÕt, c«ng b»ng vÒ kinh tÕ lµ yªu cÇu néi t¹i cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng. Do gi¸ c¶ thÞ trêng quyÕt ®Þnh mµ viÖc ®a c¸c yÕu tè vµo (chi tiªu) vµ viÖc thu nhËn c¸c yÕu tè (thu nhËp) lµ t¬ng xøng víi nhau, nã ®îc thùc hiÖn theo sù trao ®æi ngang gi¸ trong m«i trêng c¹nh tranh b×nh ®¼ng. Ch¼ng h¹n, viÖc ph©n phèi vËt phÈm tiªu dïng c¸ nh©n ®îc thùc hiÖn theo nguyªn t¾c ph©n phèi theo lao ®éng, trong ®ã, c¸ nh©n b»ng viÖc bá ra lao ®éng mµ cã ®îc thu nhËp, nhng thu nhËp mµ hä nhËn ®îc (thï lao cho lao ®éng) lµ t¬ng xøng víi sè lîng vµ chÊt lîng lao ®éng mµ hä bá ra. §ã lµ sù c«ng b»ng vÒ kinh tÕ. Tuy nhiªn, trong ®iÒu kiÖn cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng, do nh÷ng yÕu tè s¶n xuÊt cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ hoÆc c¸c c¸ nh©n kh«ng gièng nhau, do sù kh«ng gièng nhau vÒ søc khoÎ, ®é th«ng minh bÈm sinh, hoµn c¶nh gia ®×nh… mµ thu nhËp cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ hoÆc cña c¸c c¸ nh©n cã sù chªnh lÖch. Sù chªnh lÖch thu nhËp nµy vît qu¸ giíi h¹n nµo ®ã sÏ dÉn ®Õn vÊn ®Ò kh«ng c«ng b»ng x· héi. Nh vËy, c«ng b»ng x· héi lµ yªu cÇu cña x· héi trong viÖc duy tr× sù chªnh lÖch vÒ thu nhËp trong møc ®é vµ ph¹m vi hîp lý thÝch øng víi tõng giai ®o¹n mµ x· héi cã thÓ chÊp nhËn ®îc. Trong lÜnh vùc nµy, tµi chÝnh Nhµ níc, ®Æc biÖt lµ Ng©n s¸ch Nhµ níc, ®îc sö dông lµm c«ng cô ®Ó ®iÒu chØnh l¹i thu nhËp mµ c¸c chñ thÓ trong x· héi ®ang n¾m gi÷. Sù ®iÒu chØnh nµy ®îc thùc hiÖn theo hai híng lµ ®iÒu tiÕt bít c¸c thu nhËp cao vµ hç trî c¸c thu nhËp thÊp. §èi víi nh÷ng thu nhËp do thÞ trêng h×nh thµnh nh tiÒn l¬ng cña ngêi lao ®éng, lîi 11
nhuËn doanh nghiÖp, thu nhËp vÒ cho thuª, thu nhËp vÒ tµi s¶n, thu nhËp vÒ lîi tøc cæ phÇn… th× chøc n¨ng cña tµi chÝnh Nhµ níc lµ th«ng qua viÖc ph©n phèi l¹i ®Ó ®iÒu tiÕt. Nh÷ng nhu cÇu nh y tÕ, b¶o vÖ søc khoÎ, phóc lîi x· héi, b¶o ®¶m x· héi… th× tµi chÝnh Nhµ níc thùc hiÖn sù ph©n phèi tËp trung, hç trî thu nhËp tõ nguån tµi chÝnh ®· ®îc tËp trung trong tay Nhµ níc (cïng víi viÖc thùc hiÖn x· héi ho¸ vµ ®a d¹ng ho¸ c¸c nguån tµi chÝnh cho c¸c ho¹t ®éng nµy). Trong viÖc ®iÒu tiÕt thu nhËp, thu thuÕ lµ biÖn ph¸p chñ yÕu. Th«ng qua c¸c thø thuÕ gi¸n thu ®Ó ®iÒu tiÕt t¬ng ®èi gi¸ c¶ cña c¸c lo¹i hµng ho¸, tõ ®ã ®iÒu tiÕt sù ph©n phèi c¸c yÕu tè s¶n xuÊt cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ. Th«ng qua thuÕ thu nhËp doanh nghiÖp ®Ó ®iÒu tiÕt lîi nhuËn cña doanh nghiÖp. Th«ng qua thuÕ thu nhËp c¸ nh©n ®Ó ®iÒu tiÕt thu nhËp lao ®éng vµ thu nhËp phi lao ®éng cña c¸ nh©n (thu nhËp vÒ tµi s¶n, tiÒn cho thuª, lîi tøc…). Th«ng qua c«ng cô thuÕ, c¸c thu nhËp cao ®îc ®iÒu tiÕt bít mét phÇn vµ ®îc tËp trung vµo Ng©n s¸ch Nhµ níc. Trong viÖc hç trî thu nhËp, chi tµi chÝnh Nhµ níc lµ biÖn ph¸p chñ yÕu. Ng©n s¸ch Nhµ níc sö dông c¸c nguån tµi chÝnh ®· tËp trung ®îc, trong ®ã cã mét phÇn lµ nguån tµi chÝnh ®iÒu tiÕt tõ c¸c thu nhËp cao, ®Ó chi cho c¸c biÖn ph¸p v¨n ho¸ x· héi kÓ trªn nh»m hç trî thu nhËp cho nh÷ng ngêi cã thu nhËp thÊp. Nh vËy, víi t c¸ch lµ chñ thÓ cña chøc n¨ng ph©n phèi thu nhËp, Nhµ níc ®ãng vai trß nh ngêi trung gian trong viÖc ®iÒu hoµ thu nhËp gi÷a c¸c tÇng líp d©n c, h¹ thÊp bít c¸c thu nhËp cao vµ n©ng cao thªm c¸c thu nhËp thÊp nh»m rót ng¾n ®é chªnh lÖch vÒ thu nhËp gi÷a c¸c c¸ nh©n. Nh÷ng ph©n tÝch kÓ trªn cho thÊy t¸i ph©n phèi thu nhËp trë thµnh mét ®ßi hái kh¸ch quan cña x· héi. KÕt qu¶ cña viÖc thùc hiÖn chøc n¨ng nµy cña tµi chÝnh Nhµ níc chÝnh lµ nhê vµo nã cã thÓ ®iÒu chØnh ®Ó cã ®îc mét kho¶ng c¸ch hîp lý vÒ thu nhËp gi÷a c¸c tÇng líp d©n c nh»m híng tíi môc tiªu c«ng b»ng x· héi cho mäi thµnh viªn x· héi. Kh¸c víi chøc n¨ng ph©n bæ nguån lùc, chøc n¨ng t¸i ph©n phèi thu nhËp cña tµi chÝnh Nhµ níc ®îc ®Ò cËp víi sù quan t©m nhiÒu h¬n tíi khÝa c¹nh x· héi cña sù ph©n phèi. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò ®îc ®¨t ra ë ®©y lµ cÇn nhËn thøc vµ xö lý hîp lý mèi quan hÖ gi÷a môc tiªu c«ng b»ng vµ môc tiªu hiÖu qu¶ cña kinh tÕ vÜ m«. Trong nhiÒu trêng hîp, ®Ó ®¹t tíi môc tiªu c«ng b»ng, sù ph©n phèi 12
l¹i lµm tæn h¹i tíi môc tiªu hiÖu qu¶. Ch¼ng h¹n: mét sù ®¸nh thuÕ qu¸ cao vµo thu nhËp sÏ h¹n chÕ t¸c dông thóc ®Èy t¨ng tiÕt kiÖm vµ t¨ng ®Çu t cña t nh©n, ®ång thêi, cã thÓ dÉn ®Õn hiÖn tîng t×m c¸ch trèn thuÕ tøc lµ lµm gi¶m tÝnh hiÖu qu¶ cña viÖc thu thuÕ do t×nh tr¹ng qu¸ t¶i cña thuÕ mang l¹i. Mét vÝ dô kh¸c: Mét sù trî cÊp x· héi trµn lan, thiÕu tÝnh to¸n c©n nh¾c dÔ dÉn ®Õn t©m lý chê ®îc cøu tÕ, gi¶m tÝnh tÝch cùc lao ®éng, ®ång thêi lµm gi¶m t¸c dông t¨ng tiÕt kiÖm cña khu vùc Nhµ níc… Do ®ã, mét sù tÝnh to¸n c©n nh¾c trong chÝnh s¸ch ph©n phèi vµ t¸i ph©n phèi thu nhËp ®Ó cã thÓ ®¹t tíi môc tiªu c«ng b»ng trªn c¬ së ®¶m b¶o tÝnh hiÖu qu¶ kinh tÕ cña sù ph©n phèi vµ Ýt ¶nh hëng nhÊt tíi môc tiªu hiÖu qu¶ lµ ®iÒu cã ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng nh»m sö dông tµi chÝnh Nhµ níc lµm c«ng cô thùc hiÖn c¸c môc tiªu kinh tÕ vÜ m«. 3. Chøc n¨ng ®iÒu chØnh vµ kiÓm so¸t §Ó qu¶n lý mét c¸ch h÷u hiÖu c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi, viÖc tiÕn hµnh ®iÒu chØnh vµ kiÓm so¸t thêng xuyªn lµ sù cÇn thiÕt kh¸ch quan. Víi t c¸ch lµ mét c«ng cô qu¶n lý trong tay Nhµ níc, tµi chÝnh Nhµ níc thùc hiÖn chøc n¨ng ®iÒu chØnh vµ kiÓm so¸t nh mét sø mÖnh x· héi tÊt yÕu. Chøc n¨ng ®iÒu chØnh vµ kiÓm so¸t cña tµi chÝnh Nhµ níc lµ kh¶ n¨ng kh¸ch quan cña tµi chÝnh Nhµ níc ®Ó cã thÓ thùc hiÖn viÖc ®iÒu chØnh l¹i qu¸ tr×nh ph©n phèi c¸c nguån lùc tµi chÝnh vµ xem xÐt l¹i tÝnh ®óng ®¾n, tÝnh hîp lý cña c¸c qu¸ tr×nh ph©n phèi ®ã trong mäi lÜnh vùc kh¸c nhau cña nÒn kinh tÕ quèc d©n. §èi tîng ®iÒu chØnh vµ kiÓm so¸t cña tµi chÝnh Nhµ níc tríc hÕt lµ qu¸ tr×nh ph©n bæ c¸c nguån lùc thuéc quyÒn chi phèi cña Nhµ níc. Nãi kh¸c ®i, ®ã lµ qu¸ tr×nh t¹o lËp vµ sö dông c¸c quü tiÒn tÖ mµ Nhµ níc n¾m gi÷. Tuy nhiªn cÇn nhËn râ r»ng, viÖc t¹o lËp, ph©n phèi vµ sö dông c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc l¹i lu«n cã mèi liªn hÖ h÷u c¬ víi viÖc t¹o lËp, ph©n phèi vµ sö dông c¸c quü tiÒn tÖ cña mäi chñ thÓ kinh tÕ - x· héi kh¸c vµ ®îc tiÕn hµnh trªn c¬ së c¸c chÝnh s¸ch, chÕ ®é do Nhµ níc quy ®Þnh. Do ®ã, ®èi tîng ®iÒu chØnh vµ kiÓm so¸t cña tµi chÝnh Nhµ níc kh«ng chØ lµ b¶n th©n qu¸ tr×nh ph©n phèi cña tµi chÝnh Nhµ níc mµ cßn lµ c¸c qu¸ tr×nh ph©n phèi c¸c nguån tµi chÝnh ë mäi chñ thÓ kinh tÕ x· héi theo c¸c yªu cÇu ®Æt ra cña c¸c chÝnh s¸ch thu, chi tµi chÝnh. Víi ®èi tîng ®iÒu chØnh vµ kiÓm so¸t nh vËy, cã thÓ nhËn thÊy r»ng, ph¹m vi ®iÒu chØnh vµ kiÓm so¸t cña tµi chÝnh Nhµ níc lµ rÊt réng 13
r·i, nã bao trïm mäi lÜnh vùc kinh tÕ - x· héi trong suèt qu¸ tr×nh diÔn ra c¸c ho¹t ®éng ph©n phèi c¸c nguån tµi chÝnh ®Ó t¹o lËp vµ sö dông c¸c quü tiÒn tÖ. §iÒu chØnh vµ kiÓm so¸t cã cïng ®èi tîng qu¶n lý vµ t¸c ®éng, ®ã lµ qu¸ tr×nh ph©n bæ c¸c nguån lùc tµi chÝnh, qu¸ tr×nh t¹o lËp vµ sö dông c¸c quü tiÒn tÖ, nhng gi÷a chóng vÉn cã nh÷ng sù kh¸c nhau vÒ néi dung vµ c¸ch thøc qu¶n lý vµ t¸c ®éng. Néi dung cña kiÓm so¸t - kiÓm tra qu¸ tr×nh vËn ®éng cña c¸c nguån tµi chÝnh lµ: kiÓm tra viÖc khai th¸c, ph©n bæ vµ sö dông c¸c nguån lùc tµi chÝnh; KiÓm tra tÝnh c©n ®èi, tÝnh hîp lý cña viÖc ph©n bæ vµ kiÓm tra tÝnh tiÕt kiÖm, tÝnh hiÖu qu¶ cña viÖc sö dông chóng. Cßn néi dung cña ®iÒu chØnh qu¸ tr×nh vËn ®éng cña c¸c nguån tµi chÝnh lµ: ®iÒu chØnh vÒ mÆt tæng lîng cña nguån tµi chÝnh nh»m ®¹t tíi c©n ®èi vÒ mÆt tæng lîng cung cÊp vèn vµ tæng lîng nhu cÇu vèn; ®iÒu tiÕt c¬ cÊu vµ mèi quan hÖ tû lÖ gi÷a c¸c mÆt trong ph©n bæ c¸c nguån tµi chÝnh nh: quan hÖ tû lÖ gi÷a tÝch luü víi tiªu dïng, gi÷a tiªu dïng x· héi víi tiªu dïng c¸ nh©n, gi÷a trung ¬ng víi ®Þa ph¬ng, gi÷a c¸c ngµnh… KiÓm so¸t qu¸ tr×nh vËn ®éng cña c¸c nguån tµi chÝnh ®îc thùc hiÖn th«ng qua ®ång tiÒn vµ dùa vµo kÕ ho¹ch, nã ®îc tiÕn hµnh trong suèt qu¸ tr×nh kÕ ho¹ch ho¸ tµi chÝnh tõ khi x©y dùng, xÐt duyÖt, quyÕt ®Þnh, thùc hiÖn kÕ ho¹ch vµ c¶ sau khi kÕ ho¹ch ®îc thùc hiÖn xong. Th«ng qua ho¹t ®éng cña con ngêi viÖc kiÓm tra - kiÓm so¸t ®îc thùc hiÖn ë tr¹ng th¸i tÜnh, trong ph¹m vi nhÊt ®Þnh vµ thêng mang tÝnh chÊt ®éc quyÒn. Cßn ®iÒu chØnh qu¸ tr×nh vËn ®éng cña c¸c nguån tµi chÝnh cã thÓ ®îc thùc hiÖn th«ng qua nhiÒu c«ng cô nh kÕ ho¹ch, ph¸p luËt, hµnh chÝnh, c¸c ®ßn bÈy kinh tÕ, trong ®ã quan träng vµ chñ yÕu nhÊt lµ c¸c ®ßn bÈy tµi chÝnh vµ tÝn dông. §iÒu chØnh ®îc thùc hiÖn trong tr¹ng th¸i ®éng - tr¹ng th¸i biÕn ®æi vµ cã ph¹m vi réng lín, mang tÝnh kh¸ch quan nhiÒu h¬n. MÆc dï cã nh÷ng nÐt kh¸c nhau nh vËy, nhng gi÷a ®iÒu chØnh vµ kiÓm so¸t l¹i g¾n bã mËt thiÕt víi nhau, ®Òu nh»m môc ®Ých cuèi cïng lµ thùc hiÖn tèt c¸c môc tiªu chiÕn lîc ®· ®Æt ra, ®¶m b¶o cho nÒn kinh tÕ quèc d©n ph¸t triÓn mét c¸ch c©n ®èi, æn ®Þnh vµ v÷ng ch¾c. Mèi quan hÖ gi÷a ®iÒu chØnh vµ kiÓm so¸t ®îc thÓ hiÖn trªn hai mÆt: 1. Trªn c¬ së kÕt qu¶ cña kiÓm tra ph¸t hiÖn nh÷ng mÊt c©n ®èi, bÊt hîp lý trong qu¸ tr×nh ph©n bæ c¸c nguån tµi chÝnh mµ tiÕn hµnh nh÷ng ®iÒu chØnh cÇn thiÕt ®Ó 14
®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh ®ã ®îc hîp lý, ®óng ®¾n h¬n. Nh vËy, kiÓm tra lµ chç dùa vµ quü ®¹o cña ®iÒu chØnh; 2. Ngîc l¹i, kiÓm tra cã thùc hiÖn ®îc hay kh«ng vµ vËn dông cã kÕt qu¶ hay kh«ng l¹i phô thuéc vµo sù hîp lý, ®óng ®¾n cña ®iÒu chØnh. Bëi v×, c¸c quan hÖ tû lÖ trong ph©n bæ c¸c nguån lùc tµi chÝnh do ®iÒu chØnh tiÕn hµnh chÝnh lµ c¬ së ®Ó kiÓm tra xem xÐt tÝnh ®óng ®¾n, hîp lý cña nã. V× nh÷ng quan hÖ néi t¹i kh¨ng khÝt ®ã, ®iÒu chØnh vµ kiÓm so¸t g¾n bã víi nhau cÊu thµnh néi dung chøc n¨ng ®iÒu chØnh vµ kiÓm so¸t cña tµi chÝnh Nhµ níc. KÕt qu¶ cña ®iÒu chØnh vµ kiÓm so¸t cña tµi chÝnh Nhµ níc ®îc thÓ hiÖn trªn c¸c khÝa c¹nh: Thø nhÊt, ®¶m b¶o cho viÖc t¹o lËp, ph©n phèi vµ sö dông c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc ®îc ®óng ®¾n, hîp lý, ®¹t kÕt qu¶ tèi ®a nhÊt theo c¸c môc tiªu, yªu cÇu ®· ®Þnh. ViÖc b¶o ®¶m ®ã ®îc thùc hiÖn, tríc hÕt, nhê tÝnh tù ®éng cña ®iÒu chØnh ®èi víi c¸c qu¸ tr×nh ph©n bæ trªn c¬ së c¸c ®iÒu kiÖn thùc tÕ vµ ®ßi hái kh¸ch quan cña sù ph¸t triÓn; sau n÷a ®îc thùc hiÖn nhê qua kiÓm tra mµ ph¸t hiÖn ra nh÷ng bÊt hîp lý cña qu¸ tr×nh ph©n bæ ®Ó cã thÓ hiÖu chØnh l¹i qu¸ tr×nh ®ã theo c¸c môc tiªu vµ yªu cÇu ®· ®Þnh. Thø hai, gãp phÇn ®iÒu chØnh qu¸ tr×nh ph©n phèi c¸c nguån tµi chÝnh, qu¸ tr×nh t¹o lËp vµ sö dông c¸c quü tiÒn tÖ ë c¸c chñ thÓ kinh tÕ - x· héi kh¸c, ®¶m b¶o cho c¸c ho¹t ®éng thu, chi b»ng tiÒn ë ®ã ®îc thùc hiÖn theo ®óng c¸c quy ®Þnh cña chÝnh s¸ch, chÕ ®é Nhµ níc. C¸c chøc n¨ng cña tµi chÝnh Nhµ níc lµ sù thÓ hiÖn b¶n chÊt cña tµi chÝnh Nhµ níc. VËn dông c¸c chøc n¨ng nµy vµo ho¹t ®éng thùc tiÔn, tµi chÝnh Nhµ níc sÏ ph¸t huy nh÷ng vai trß to lín cña nã. III. HÖ thèng tµi chÝnh Nhµ níc Chñ thÓ cña c¸c quan hÖ tµi chÝnh Nhµ níc lµ c¸c cÊp chÝnh quyÒn Nhµ níc, c¸c c¬ quan qu¶n lý Nhµ níc, c¸c doanh nghiÖp Nhµ níc, gäi chung lµ Nhµ níc. G¾n víi chñ thÓ lµ Nhµ níc, c¸c quü tiÒn tÖ thuéc tµi chÝnh nhµ níc cã tÝnh ®Æc thï lµ viÖc t¹o lËp vµ sö dông chóng lu«n g¾n liÒn víi quyÒn lùc chÝnh trÞ cña Nhµ níc vµ viÖc thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng cña Nhµ níc, cßn c¸c chøc n¨ng cña Nhµ níc l¹i ®îc thùc hiÖn th«ng qua c¸c bé phËn cÊu thµnh cña bé m¸y Nhµ níc theo mét c¬ cÊu tæ chøc thÝch hîp víi tõng thêi kú lÞch sö cña sù ph¸t triÓn x· héi. Tõ ®ã cã thÓ cho r»ng, xÐt vÒ mÆt c¬ cÊu, tµi chÝnh nhµ níc ®îc xem lµ mét hÖ thèng bao 15
gåm nhiÒu bé phËn hîp thµnh. Tõ nh÷ng ph©n tÝch kÓ trªn cã thÓ cã kh¸i niÖm vÒ hÖ thèng tµi chÝnh nhµ níc nh sau: HÖ thèng Tµi chÝnh Nhµ níc lµ tæng thÓ c¸c ho¹t ®éng tµi chÝnh g¾n liÒn víi viÖc t¹o lËp hoÆc sö dông c¸c quü tiÒn tÖ cña Nhµ níc vµ c¬ cÊu tæ chøc cña bé m¸y Nhµ níc nh»m phôc vô vµ thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng, nhiÖm vô vÒ kinh tÕ - x· héi mµ Nhµ níc ®¶m nhËn. Tuú theo c¸c c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau dùa trªn c¸c tiªu thøc kh¸c nhau cã thÓ cã c¸c c¸ch ph©n lo¹i kh¸c nhau vÒ hÖ thèng tµi chÝnh Nhµ níc. 1. Theo chñ thÓ qu¶n lý trùc tiÕp cã thÓ chia tµi chÝnh Nhµ níc thµnh c¸c bé phËn: - Tµi chÝnh chung cña Nhµ níc. - Tµi chÝnh cña c¸c c¬ quan hµnh chÝnh Nhµ níc. - Tµi chÝnh cña c¸c ®¬n vÞ sù nghiÖp Nhµ níc. - Tµi chÝnh cña c¸c doanh nghiÖp Nhµ níc. 1.1. Tµi chÝnh chung cña Nhµ níc Tµi chÝnh chung cña Nhµ níc tån t¹i vµ ho¹t ®éng g¾n liÒn víi viÖc t¹o lËp vµ sö dông c¸c quü tiÒn tÖ chung cña Nhµ níc nh»m phôc vô cho ho¹t ®éng cña bé m¸y Nhµ níc vµ thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng kinh tÕ x· héi cña Nhµ níc. Theo tÝnh chÊt cña c¸c quü tiÒn tÖ, tµi chÝnh chung cña Nhµ níc bao gåm c¸c bé phËn: Ng©n s¸ch Nhµ níc vµ c¸c quü tµi chÝnh Nhµ níc ngoµi Ng©n s¸ch Nhµ níc Chñ thÓ trùc tiÕp qu¶n lý Ng©n s¸ch Nhµ níc lµ Nhµ níc (ChÝnh phñ TWvµ chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng c¸c cÊp) th«ng qua c¸c c¬ quan chøc n¨ng cña Nhµ níc (c¬ quan tµi chÝnh, Kho b¹c nhµ níc...). Chñ thÓ trùc tiÕp qu¶n lý c¸c quü tµi chÝnh Nhµ níc ngoµi Ng©n s¸ch Nhµ níc lµ c¸c c¬ quan Nhµ níc ®îc nhµ níc giao nhiÖm vô tæ chøc vµ qu¶n lý c¸c quü. 1.2. Tµi chÝnh cña c¸c c¬ quan hµnh chÝnh Nhµ níc ë níc ta, bé m¸y Nhµ níc ®îc tæ chøc bao gåm 3 hÖ thèng: C¸c c¬ quan lËp ph¸p, c¸c c¬ quan hµnh ph¸p vµ c¸c c¬ quan t ph¸p tõ trung ¬ng ®Õn ®Þa ph¬ng. C¸c c¬ quan hµnh chÝnh thuéc bé phËn thø 2 trong hÖ thèng kÓ trªn. 16
Tuy nhiªn, do ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan lËp ph¸p vµ c¸c c¬ quan t ph¸p còng mang tÝnh chÊt “hµnh chÝnh” nh c¸c c¬ quan hµnh chÝnh, ®ång thêi chóng còng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm t¬ng ®ång vÒ nguån tµi chÝnh ®¶m b¶o cho ho¹t ®éng vµ yªu cÇu sö dông kinh phÝ, do ®ã, trong lÜnh vùc qu¶n lý tµi chÝnh, 3 lo¹i c¬ quan kÓ trªn ®îc xÕp vµo cïng mét d¹ng lµ c¸c c¬ quan hµnh chÝnh. C¸c c¬ quan hµnh chÝnh nhµ níc cã nhiÖm vô cung cÊp c¸c dÞch vô c«ng céng cho x· héi. C¸c c¬ quan nµy ®îc phÐp thu mét sè kho¶n thu vÒ phÝ vµ lÖ phÝ nhng sè thu ®ã lµ kh«ng ®¸ng kÓ. Do ®ã, nguån tµi chÝnh ®¶m b¶o cho c¸c c¬ quan hµnh chÝnh ho¹t ®éng gÇn nh do Ng©n s¸ch Nhµ níc cÊp toµn bé. Nguån tµi chÝnh ë ®©y ®îc sö dông ®Ó duy tr× sù tån t¹i cña bé m¸y Nhµ níc vµ thùc hiÖn c¸c nghiÖp vô hµnh chÝnh, cung cÊp c¸c dÞch vô c«ng céng thuéc chøc n¨ng cña c¬ quan. Chñ thÓ trùc tiÕp qu¶n lý tµi chÝnh c¸c c¬ quan hµnh chÝnh Nhµ níc lµ c¸c c¬ quan hµnh chÝnh Nhµ níc. 1.3. Tµi chÝnh cña c¸c ®¬n vÞ sù nghiÖp Nhµ níc C¸c ®¬n vÞ sù nghiÖp Nhµ níc lµ c¸c ®¬n vÞ thùc hiÖn cung cÊp c¸c dÞch vô x· héi c«ng céng vµ c¸c dÞch vô nh»m duy tr× sù ho¹t ®éng b×nh thêng cña c¸c ngµnh kinh tÕ quèc d©n. Ho¹t ®éng cña c¸c ®¬n vÞ nµy kh«ng nh»m môc tiªu l¬i nhuËn mµ chñ yÕu mang tÝnh chÊt phôc vô. C¸c ®¬n vÞ nµy chñ yÕu ho¹t ®éng trong lÜnh vùc v¨n ho¸ - x· héi. Ho¹t ®éng trong lÜnh vùc kinh tÕ cã c¸c ®¬n vÞ sù nghiÖp cña c¸c ngµnh nh: sù nghiÖp n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, giao th«ng, thuû lîi... Do ho¹t ®éng mang tÝnh chÊt phôc vô lµ chñ yÕu, ë c¸c ®¬n vÞ sù nghiÖp sè thu thêng kh«ng lín vµ kh«ng æn ®Þnh hoÆc kh«ng cã thu. Do ®ã, thu nhËp cña c¸c ®¬n vÞ nµy chñ yÕu do Ng©n s¸ch Nhµ níc cÊp toµn bé hoÆc mét phÇn. C¸ biÖt, cã mét sè ®¬n vÞ sù nghiÖp cã sè thu kh¸ lín, Nhµ níc cã thÓ cho c¸c ®¬n vÞ nµy ¸p dông chÕ ®é tµi chÝnh riªng.* Víi c¸c dÞch vô kÓ trªn, chi tiªu cña c¸c ®¬n vÞ nµy chÝnh lµ nh»m phôc vô thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng cña Nhµ níc. Chñ thÓ trùc tiÕp qu¶n lý tµi chÝnh c¸c ®¬n vÞ sù nghiÖp Nhµ níc lµ c¸c ®¬n vÞ sù nghiÖp Nhµ níc. 1.4. Tµi chÝnh cña c¸c doanh nghiÖp Nhµ níc * Xem NghÞ ®Þnh sè 10/2002/N§-CP ngµy 16/01/2002 cña ChÝnh phñ vÒ chÕ ®é tµi chÝnh ¸p dông cho c¸c ®¬n vÞ sù nghiÖp cã thu. 17
DNN lµ tæ chøc kinh tÕ do Nhµ níc së h÷u toµn bé vèn ®iÒu lÖ hoÆc cã cæ phÇn, vèn gãp chi phèi, ®îc tæ chøc díi h×nh thøc c«ng ty nhµ níc, c«ng ty cæ phÇn, c«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n.* C¸c doanh nghiÖp Nhµ níc theo quan niÖm së h÷u kÓ trªn cã thÓ ho¹t ®éng trªn hai lÜnh vùc: - LÜnh vùc s¶n xuÊt kinh doanh hµng ho¸, dÞch vô phi tµi chÝnh, thêng gäi lµ c¸c doanh nghiÖp s¶n xuÊt kinh doanh. - LÜnh vùc kinh doanh c¸c dÞch vô tµi chÝnh nh c¸c Ng©n hµng th¬ng m¹i, C«ng ty tµi chÝnh, C«ng ty B¶o hiÓm… thêng gäi lµ c¸c tæ chøc tµi chÝnh trung gian hay doanh nghiÖp tµi chÝnh. C¸c doanh nghiÖp Nhµ níc kÓ trªn lµ c¸c doanh nghiÖp ho¹t ®éng kinh doanh chñ yÕu nh»m môc tiªu lîi nhuËn. Do ®ã, ph¬ng thøc qu¶n lý c¸c doanh nghiÖp nµy còng t¬ng tù nh ph¬ng thøc qu¶n lý ®èi víi mäi doanh nghiÖp kh¸c. Chñ thÓ trùc tiÕp qu¶n lý tµi chÝnh c¸c DNNN lµ c¸c DNNN Trong 4 bé phËn cÊu thµnh cña Tµi chÝnh Nhµ níc kÓ trªn, 3 bé phËn ®Çu lµ nh÷ng bé phËn hîp thµnh Tµi chÝnh c«ng, tµi chÝnh DNNN ®îc xÕp vµo tµi chÝnh t. So víi tµi chÝnh t, tµi chÝnh c«ng cã nh÷ng ®Æc trng c¬ b¶n lµ: Mét lµ, VÒ h×nh thøc së h÷u: C¸c nguån tµi chÝnh, c¸c quü tiÒn tÖ trong tµi chÝnh c«ng thuéc së h÷u c«ng céng mµ Nhµ níc lµ ngêi ®¹i diÖn, thêng gäi lµ së h÷u Nhµ níc. Hai lµ, VÒ môc ®Ých ho¹t ®éng: C¸c nguån tµi chÝnh, c¸c quü tiÒn tÖ trong tµi chÝnh c«ng ®îc sö dông v× lîi Ých chung cña toµn x· héi, cña toµn quèc, cña c¶ céng ®ång, kh«ng v× môc tiªu lîi nhuËn. Ba lµ, VÒ chñ thÓ quyÕt ®Þnh: C¸c ho¹t ®éng t¹o lËp vµ sö dông quü tiÒn tÖ trong tµi chÝnh c«ng do c¸c chñ thÓ c«ng quyÕt ®Þnh. C¸c chñ thÓ c«ng ë ®©y lµ Nhµ níc hoÆc c¸c c¬ quan, tæ chøc cña Nhµ níc ®îc Nhµ níc giao nhiÖm vô thùc hiÖn c¸c thu, chi b»ng tiÒn trong khi t¹o lËp vµ sö dông c¸c quü tiÒn tÖ. Bèn lµ, VÒ ph¸p luËt ®iÒu chØnh: C¸c quan hÖ tµi chÝnh c«ng chÞu sù ®iÒu chØnh bëi c¸c “luËt c«ng”, dùa trªn c¸c quy ph¹m ph¸p luËt mÖnh lÖnh * LuËt cña Quèc héi níc CHXHCN ViÖtNam sè 14/2003/QH11 ngµy 26/11/2003 vÒ doanh nghiÖp nhµ níc, §iÒu 1. 18
- quyÒn uy. Kh¸c víi tµi chÝnh c«ng, c¸c quan hÖ tµi chÝnh t ®îc ®iÒu chØnh b»ng c¸c “luËt t”, dùa trªn c¸c quy ph¹m ph¸p luËt híng dÉn, tho¶ thuËn. C¸c quan hÖ tµi chÝnh c«ng lµ c¸c quan hÖ kinh tÕ n¶y sinh g¾n liÒn víi viÖc t¹o lËp vµ sö dông c¸c quü c«ng mµ mét bªn cña quan hÖ lµ c¸c chñ thÓ c«ng. Tõ c¸c néi dung vµ ®Æc ®iÓm kÓ trªn cña tµi chÝnh c«ng cã thÓ nhËn thÊy: chÝnh s¸ch tµi chÝnh c«ng lµ ph¬ng thøc mµ Nhµ níc sö dông ®Ó t¸c ®éng tíi c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ x· héi ë tÇm vÜ m«, trong ®ã chÝnh s¸ch Ng©n s¸ch lµ bé phËn h¹t nh©n gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh. 2. Theo néi dung qu¶n lý cã thÓ chia tµi chÝnh Nhµ níc thµnh c¸c bé phËn - Ng©n s¸ch Nhµ níc. - TÝn dông Nhµ níc. - C¸c quü tµi chÝnh Nhµ níc ngoµi Ng©n s¸ch Nhµ níc. 2.1. Ng©n s¸ch Nhµ níc Ng©n s¸ch Nhµ níc lµ m¾t kh©u quan träng nhÊt gi÷ vai trß chñ ®¹o trong tµi chÝnh Nhµ níc. Thu cña Ng©n s¸ch Nhµ níc ®îc lÊy tõ mäi lÜnh vùc kinh tÕ - x· héi kh¸c nhau, trong ®ã thuÕ lµ h×nh thøc thu phæ biÕn dùa trªn tÝnh cìng chÕ lµ chñ yÕu. Chi tiªu cña Ng©n s¸ch Nhµ níc nh»m duy tr× sù tån t¹i ho¹t ®éng cña bé m¸y nhµ níc vµ phôc vô thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng cña Nhµ níc. Ng©n s¸ch Nhµ níc lµ mét hÖ thèng bao gåm c¸c cÊp Ng©n s¸ch phï hîp víi hÖ thèng chÝnh quyÒn Nhµ níc c¸c cÊp.* T¬ng øng víi c¸c cÊp Ng©n s¸ch cña hÖ thèng NSNN, quü NSNN ®îc chia thµnh: quü Ng©n s¸ch cña ChÝnh phñ Trung ¬ng, quü Ng©n s¸ch cña chÝnh quyÒn cÊp tØnh vµ t¬ng ®¬ng, quü Ng©n s¸ch cña chÝnh quyÒn cÊp huyÖn vµ t¬ng ®¬ng, quü Ng©n s¸ch cña chÝnh quyÒn cÊp x· vµ t¬ng ®¬ng. Phôc vô thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng, nhiÖm vô cña chÝnh quyÒn Nhµ níc c¸c cÊp, quü Ng©n s¸ch l¹i ®îc chia thµnh nhiÒu phÇn nhá ®Ó sö dông cho c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau, nh: phÇn dïng cho ph¸t triÓn kinh tÕ; phÇn dïng cho ph¸t triÓn v¨n ho¸, gi¸o dôc, y tÕ; phÇn dïng cho c¸c biÖn ph¸p x· héi, an ninh, quèc phßng... * Xem LuËt Ng©n s¸ch Nhµ níc 2002. 19
§Æc trng c¬ b¶n cña c¸c quan hÖ trong t¹o lËp vµ sö dông Ng©n s¸ch Nhµ níc lµ mang tÝnh ph¸p lý cao g¾n liÒn víi quyÒn lùc chÝnh trÞ cña Nhµ níc vµ kh«ng mang tÝnh hoµn tr¶ trùc tiÕp lµ chñ yÕu. 2.2. TÝn dông Nhµ níc TÝn dông nhµ níc bao gåm c¶ ho¹t ®éng ®i vay vµ ho¹t ®éng cho vay cña Nhµ níc. TÝn dông Nhµ níc thêng ®îc sö dông ®Ó hç trî Ng©n s¸ch Nhµ níc trong c¸c trêng hîp cÇn thiÕt. Th«ng qua h×nh thøc TÝn dông Nhµ níc, nhµ níc ®éng viªn c¸c nguån tµi chÝnh t¹m thêi nhµn rçi cña c¸c ph¸p nh©n vµ thÓ nh©n trong x· héi nh»m ®¸p øng nhu cÇu t¹m thêi cña c¸c cÊp chÝnh quyÒn Nhµ níc trong viÖc thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, chñ yÕu lµ th«ng qua viÖc cÊp vèn thùc hiÖn c¸c ch¬ng tr×nh cho vay dµi h¹n. ViÖc thu hót c¸c nguån tµi chÝnh t¹m thêi nhµn rçi qua con ®êng tÝn dông Nhµ níc ®îc thùc hiÖn b»ng c¸ch ph¸t hµnh tr¸i phiÕu ChÝnh phñ nh: TÝn phiÕu Kho b¹c Nhµ níc, tr¸i phiÕu Kho b¹c Nhµ níc, tr¸i phiÕu c«ng tr×nh (ë ViÖt Nam hiÖn cã h×nh thøc tr¸i phiÕu ®« thÞ), c«ng tr¸i quèc gia (ë ViÖt Nam lµ c«ng tr¸i x©y dùng Tæ quèc) trªn thÞ trêng tµi chÝnh. §Æc trng c¬ b¶n cña c¸c quan hÖ trong t¹o lËp vµ sö dông quü tiÒn tÖ qua h×nh thøc tÝn dông Nhµ níc lµ mang tÝnh tù nguyÖn vµ cã hoµn tr¶. 2.3. C¸c quü tµi chÝnh nhµ níc ngoµi Ng©n s¸ch Nhµ níc (gäi t¾t lµ c¸c quü ngoµi Ng©n s¸ch) C¸c quü TCNN ngoµi NSNN lµ c¸c quü tiÒn tÖ tËp trung do Nhµ níc thµnh lËp, qu¶n lý vµ sö dông nh»m cung cÊp nguån lùc tµi chÝnh cho viÖc xö lý nh÷ng biÕn ®éng bÊt thêng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ ®Ó hç trî thªm cho NSNN trong trêng hîp khã kh¨n vÒ nguån lùc tµi chÝnh. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c quü TCNN ngoµi NSNN lµ mét sù cÇn thiÕt kh¸ch quan b¾t nguån tõ chÝnh yªu cÇu n©ng cao hiÖu qu¶ qu¶n lý vÜ m« nÒn kinh tÕ - x· héi. §ã lµ: Thø nhÊt, §Ó huy ®éng thªm c¸c nguån lùc tµi chÝnh hç trî NSNN thùc hiÖn c¸c môc tiªu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi. MÆc dï NSNN lµ mét quü TCNN lín nhÊt, cã ph¹m vi ¶nh hëng lín nhÊt ®Õn mäi ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi, song do quy m« thu, chi NSNN lu«n cã giíi h¹n trong khi nhu cÇu cña nÒn kinh tÕ - x· héi l¹i rÊt lín nªn trong tõng giai ®o¹n, tõng hoµn c¶nh 20