Giáo trình về Xã hội học đại cương: Phần 2

Chương Vỉ<br /> <br /> MỘT SỐ P H Ư Ơ N G<br /> <br /> PHÁP NGHIÊN<br /> <br /> cứu<br /> <br /> XÃ HỘI H Ọ C<br /> <br /> 1. Một sô vấn đề về phương pháp luận nghiên cứu<br /> 1.1<br /> Cũng như bất kì một khoa học nào, việc nghiên cứu xã<br /> hội hcc cũng thường bắt đầu từ việc xác định các quan điểm<br /> nghiér cứu hay là phương pháp luận nghiên cứu, trong đó nổi<br /> bật là quan điểm vể đối tuợng nghiên cứu và phương pháp tiếp<br /> cân đới tượng.<br /> Chtng ta hiểu rằng, xã hội cũng giống như một thực thể. có<br /> đời sống, có sự vận động và phát triển liên tục theo những quy<br /> luật khách quan, vốn có của nó. Sự vận động và phát triển này<br /> cũng là một quá trình lịch sử, có những nguyên nhân, có động<br /> lực khích quan, tạo ra chính sự phát triển đó.<br /> Dù theo quan điếm, lí thuyết nào, xét cho cùng, có lí thuyết<br /> vể hình thái kinh tế xã hội, tồn tại và ý thức xã hội, lí luận về<br /> nhận ihức và hoạt động thực tiễn chính là những kiến thức có<br /> tính phương pháp luận cho các công trinh nghiên cứu xã hội học<br /> ở các :ấp độ khác nhau (vi mô hoậc vi mò).<br /> “Vơi quan điểm tổng quan, chúng ta quan niệm xã hội là một<br /> sự vật một cấu trúc có hệ thống, trong đó các bộ phận có mối<br /> quan tệ tương hỗ với nhau, sự vận động và phát triển cùa xã hội<br /> diễn ri theo những quy luật chung”.<br /> "Bằng cách tiếp cận xã hội đa diện, xã hội học chứng tỏ giá<br /> trị cao của I1Ó, không chì đối với các nhà xã hội học chuyên<br /> nghiệp mà còn cả đối với những người thuộc các ngành khoa<br /> học kiác như Lịch sử, Khoa học chính trị, Kinh tế, Tâm lí,<br /> Nhân chủng học, Doanh thương..." (Bruce J Cohen - Terri<br /> L.Orbich).<br /> <br /> 85<br /> <br /> Nghiên cứu xã hội học là công trình nghiên cứu mưng tinh<br /> tổng hợp, nghĩa là xem xét bất cứ hiện tượng, quá trinh xã hội<br /> nào cũng phái dặt chúng trong tính chỉnh thể, toàn vẹn did nó.<br /> Chính vì vậy trong nghiên cứu, nhà nghiên cứu phải có kiến<br /> thức rộng và cần vận dụng, áp dụng nhiều phương pháp của các<br /> khoa học có liên quan.<br /> 1.2. Nghiên cứu xã hội học còn là nghiên cứu một hiện tượng<br /> xã hội, một quá trình xã hội với ý nghĩa là kết quà của hoạt<br /> động của con người trong thể thống nhất giữa các yếu tô' cliủ<br /> quan và khách quan (môi liên hệ giữa các điều kiện khách quan<br /> với nhu cầu, nguyện vọng của con người).<br /> Theo Durkheim, xã hội học với tư cách là một khoa học thực<br /> nghiệm, do đó cần coi các sự kiện xã hội như là các "dồ vật",<br /> nhà xã hội học xuất phát từ các sự kiện xã hội, những hành vi<br /> và ứng xử thực tế và mô tả, giải thích chúng một cách khách<br /> quan. Xã hội có những cơ chế và quy luật khách quan, kliỏng<br /> phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của cá nhân, vì thế chỉ có thể<br /> giải thích sự kiện xã hội này bằng các sự kiện xã hội khác,<br /> không thê quy về những nguyên nhân tâm lí, động cơ hay khát<br /> vọng của cá nhàn. Và như vậy thì các sự kiện xã hội chỉ trở<br /> thành đổi tượng nghiên cứu của xã hội học khi chúng dược đưa<br /> vào phân tích trong khuôn khổ xã hội học.<br /> 1.3. Mục đích và tẩm quan trọng của nghiên cứu xã liội học.<br /> Như trên đã trình bày, nếu nói một cách khái quát thì nghiên<br /> cứu xã hội học là nghiên cứu về sự tương tác giữa người và<br /> người trong đời sống xã hội, mối tương tác này liên quan đến<br /> toàn bộ nền vãn hóa rộng lớn, với sự di động và biến chuyển<br /> của cơ cấu xã hội. Do vậy nghiên cứu xã hội học có V nghĩa và<br /> <br /> tầm quan trọng lớn lao đối với nhiều khía cạnh và lĩnh vực khác<br /> nhau của đời sống của con người. •<br /> Xã hội học cho chúng ta cách nhìn mới mẻ vể xà hội, giúp<br /> chúng ta có kiến thức và phương pháp để tự khảo sát, tìm hiểu<br /> vị trí đích thực của bản thân trong các nhóm xã hội, từ đó mà tự<br /> điều chỉnh, thích ứng với sự mong đợi của xã hội.<br /> <br /> 86<br /> <br /> - Với kiên thức và kĩ năng thu hoạch được, nhìn bao quát đôi<br /> vr'íi xung quanh, chúng ta có cơ sở đê nhận thức đúng động lực<br /> của xã hội, ánh hưởng cùa nó đôi với hành vi của cá nhân cũng<br /> như đối với các nhóm (với tư cách là thành phấn của cơ câu xã<br /> hội .<br /> <br /> - Nám bắt được xã hội học, chúng ta sẽ giám bớt dược các<br /> thành kiến, dịnh kiến xã hội, phát huy tính mềm déo, năng động<br /> trong hànli vi hoạt động, thích ứng với sự phát trien và tiến bộ<br /> của xã hội.<br /> - Do biết phàn tích có phương pháp tìm ra bản chất của xã<br /> hội, tiếp cận các thiết chế xã hội, các nhóm xã hội, chúng ta sẽ<br /> có sự hiểu biết và kĩ năng tổ chức, thiết kế các mô hình, các quá<br /> trĩnh lioạt động xã hội, hướng các hoạt động đạt tới hiệu quả<br /> cao hơn.<br /> Nghiôn cứu về thực trạng xã hội, sự vận động và quá trình<br /> phát triển cùa xã hội, xã hội học đem lại cho các lĩnh vực hoạt<br /> động khác như chính trị, vãn hóa, giáo dục, các nhà quản lí...<br /> những dự báo có giá trị, giúp vào việc lập kế hoạch phát triển,<br /> hoạch định các chính sách xã hội một cách khách quan, sát với<br /> thực tế hơn.<br /> ỈA. Chọn dc tài nghiên cứu<br /> Đối với những người mới làm nghiên cứu thì việc chọn và<br /> xác định để tài có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Có thể chọn để<br /> tài từ những mâu thuản đang nảy sinh trong thực tế đời sông:<br /> những vấn đề mới đane xuất hiện mà nhận thức cũ hoặc lí<br /> thuyết cũ không đủ để giải quyết. Cũng có thê đó là một lỗ<br /> hóng vể kiến thức, xưa nay được quan tâm tìm hiểu, thậm chí là<br /> một vấn dề cũ nhưng lại được giải quyết có hiệu quà bàng<br /> phương pháp mới...<br /> Thổng thường người ta hay phản biệf thành hai loại đé tài<br /> chính: đề tài Iighièn cứu cơ bản (basic research) và để tài thực<br /> tiẻn (applied research, action research).<br /> Các LỈề tải nghiên cứu cơ bán thường được nảy sinh từ động<br /> cơ muốn tìm hiểu thực trạng xã hội, lí giải thực tại, từ đó mà<br /> 87<br /> <br /> tiên đoán, dự báo về các dữ kiện sẽ xảy ra. Với nội dung và tính<br /> chất như vậy, nghiên cứu cơ bản có khả năng bổ sung kiến thức,<br /> lí thuyết mới; hoăc để kiểm chứng các giả thuyết chúng ta có<br /> thể kiểm chứng chúng qua các thực nghiệm xã hội (ví dụ trong<br /> kế hoạch hóa gia đình, trong giáo dục giới tính...).<br /> Các để tài thực tiễn - trong xã hội học phần lớn ta có các (tể<br /> tài thực tiễn, này sinh ra từ các yêu cầu thực tế cùa đời sống,<br /> đối khi rất bức xúc: một hiện tượng mới, cơ chế mới cần ctưực<br /> mồ tả kĩ càng thực trạng. Tất nhiên không chỉ thuần túy là mô<br /> tả mà còn từ thực trạng vạch ra nguyên nhân hoặc dự báo xu thế<br /> phát triển trong tương lai. Ví như: mô tả về dặc điểm của sự<br /> tãng dân sô' ở Việt Nam, hiện trạng và xu thế phát triển; ảnh<br /> hưởng của tâm lí truyền thống trong cộng đồng dân cư và víín<br /> đề tăng dân số... Cũng có khi để tài thực tiễn hướng vào việc<br /> đánh giá các chính sách xã hội, các biện pháp quản lí xã hội<br /> đang được áp dụng (ví như chương trình xóa đói giảm nghèo ở<br /> miền núi và vấn đề ổn định dân cư; vấn đề xã hội hóa giáo dục<br /> ở địa bàn nông thôn...)<br /> Thật ra sự phân loại trên chì có ý nghĩa tương đối, trong thực<br /> tế nghiên cứu các tính chất trên thường dan xen vào nhau, vẠy<br /> nên khi xác định loại để tài, thường là nhấn mạnh đến mạt đạc<br /> trưng chủ yếu mà thỏi.<br /> Khi lựa chọn, xác định đề tài cần chú ý các vấn đề sau:<br /> - Tính chất cấp thiết của vấn để nghiên cứu.<br /> - Tính chất hữu ích về mật khoa học và về thực tiễn;<br /> - Khả năng thực hiện và điẽu kiện của nhà nghiên cứu;<br /> - Tính khả thi, tính mới mẻ (dự kiến vể đóng góp của kết quả<br /> nghiên cứu...). Để nghiên cứu một đề tài còn cần phải giới hạn<br /> đúng mức vấn đề nghiên cứu (cả vé lí thuyết và thực tiễn).<br /> 2. Lập giả thuyết và thao tác hóa khái niệm<br /> 2.1.<br /> Xây dựng giả thuyết khoa học cho một đề tài nghièn cứu<br /> là yêu cầu bất buộc đối với bất cứ công trình nghiên cứu nào.<br /> 88<br /> <br /> Xây dựng giá thuyết trong nghiên cứu xã hội học đòi hỏi nhà<br /> nghiên cứu phải có kiến thức liên ngành vững vàng, sâu sắc.<br /> Xay dựng giả thuyết thành công thể hiện năng lực sáng tạo<br /> bước đầu cùa người làm khoa học. Giả thuyết thường liên quan<br /> với tiên đoán khoa học.<br /> Già thuyết thật ra cũng được trinh bày với nhiều cấp độ khác<br /> nhau: giả định là sự tưởng tượng có tính chất dự kiến về hướng<br /> phát triển đề tài (dựa trên lí thuyết đã có để đi tới kết luận khoa<br /> học trong tương lai), ở đày thê hiện sự nhạy bén trong nhận<br /> thức và tư duy, kể cả yếu tố kinh nghiệm.<br /> Giả thuyết khoa học hoàn chỉnh cũng dựa trên cơ sở lí luận<br /> nhưng mang tính chất giả định lại vừa có tính định hướng khoa<br /> học chặt chẽ, dựa vào đó để lập luận, chứng minh một lĩnh vực<br /> hoạt động, một nhân tô mới mẻ nào đó trong quá trình xã hội.<br /> Đã là giả thuyết thì ngay từ khi xác định chúng ta phải thừa<br /> nhận, dựa vào logic khoa học dể hoạt động nhưng phải trải qua<br /> nghiên cứu, kiểm chứng mới có thể trở thành kết luận khoa học<br /> của công trình nghiên cứu. Vâv là trải qua quá trình nghiên cứu<br /> công phu, từng yếu tố, từng thành phần trong giả thuyết sẽ được<br /> lập luận, chứng minh với các phương pháp đa dạng, thích hợp<br /> trở thành cái mới, đóng góp vào khoa học.<br /> Fât nhiên đã là giả thuyết của đề tài, về nguyên tắc không<br /> mâu thuẫn với sự kiện, thực trạng của vấn để nghiên cứu và phù<br /> hợp với hướng phát triển của khoa học.<br /> Tóm lại. giả-thuyết vừa mang tính khách quan, khoa học lại<br /> vừa có tính chất chủ quan (vì dù sao thì cũng do nhà nghiên cứu<br /> lựa chọn, xác lập theo chủ kiến của mình).<br /> Đày là một hình thức tư duy khoa học dựa trên tiên đề và<br /> logic khoa học, là thao tác nghiên cứu rất phổ biến trong nghiên<br /> cứu, tìm tòi, phát hiện, được xem là tư tưởng, là điểin tựa của<br /> công trình nghiên cứu nhưng vẫn mang tính chất giả định. "Tôi<br /> <br /> 89<br /> <br />