zunia.vn

Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z

zunia.vn

» Khoa Học Xã Hội

» Xã hội học

Giáo trình Xã hội học nhập môn - Trần Hữu Quang

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:190

Báo xấu

18
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Xã hội học nhập môn gồm 10 chương, cung cấp cho sinh viên những nội dung tổng quan về xã hội học bao gồm: xã hội và cá nhân - quá trình xã hội hóa; nhóm cơ bản trong xã hội; ý kiến, thái độ và định kiến; vị trí, vai trò và địa vị xã hội; sự điều tiết xã hội, giá trị, chuẩn mực và nghi thức; định chế xã hội; chức năng, cấu trúc và con người tác nhân; giai cấp xã hội và sự phân tầng xã hội; sự chuyển biến xã hội;... Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Xã hội học nhập môn - Trần Hữu Quang

lOMoARcPSD|15078701 Xã hội học nhập môn (giáo trình có bổ sung và cập nhật) Trần Hữu Quang Sài Gòn Tháng 5-2019
lOMoARcPSD|15078701 Mục lục Trang Mục lục.................................................................................................................... 1 Chương 1. Xã hội học là gì ? .................................................................................. 3 A. Đối tượng của xã hội học............................................................................... 4 B. Những nhà sáng lập........................................................................................ 6 C. Phương pháp xã hội học............................................................................... 14 D. Những kỹ thuật nghiên cứu.......................................................................... 20 E. Xã hội học và thực tiễn xã hội...................................................................... 22 Chương 2. Xã hội và cá nhân. Quá trình xã hội hóa ............................................. 25 A. Con người với tư cách là thành viên xã hội ................................................. 25 B. Quá trình xã hội hóa..................................................................................... 29 C. Một thí dụ : Nam giới và nữ giới trong xã hội ............................................. 34 D. Vài dòng kết luận ......................................................................................... 36 Chương 3. Nhóm cơ bản trong xã hội................................................................... 39 A. Khái niệm nhóm........................................................................................... 40 B. Chức năng của nhóm.................................................................................... 42 C. Những công trình nghiên cứu đầu tiên về nhóm.......................................... 44 D. Người thủ lãnh trong nhóm.......................................................................... 56 E. Truyền thông trong nhóm............................................................................. 60 F. Mạng lưới xã hội .......................................................................................... 62 G. Nhóm cơ bản và xã hội đại chúng................................................................ 69 Chương 4. Ý kiến, thái độ và định kiến ................................................................ 72 A. Định nghĩa ý kiến và thái độ ........................................................................ 73 B. Thang thái độ................................................................................................ 75 C. Thái độ, động cơ và niềm tin........................................................................ 78 D. Cơ chế tri giác có chọn lọc........................................................................... 79 E. Thái độ : có thể thay đổi............................................................................... 80 F. Định kiến ...................................................................................................... 81 G. Ý kiến tập thể và thái độ tập thể .................................................................. 84 Chương 5. Vị trí, vai trò và địa vị xã hội .............................................................. 89 A. Vị trí và vai trò............................................................................................. 89 B. Những kỳ vọng nơi vai trò, và sự cưỡng chế của xã hội.............................. 94 C. Hai lý thuyết về vai trò................................................................................. 98 D. Địa vị xã hội............................................................................................... 100 Chương 6. Sự điều tiết xã hội : giá trị, chuẩn mực và nghi thức ........................ 103 A. Giá trị ......................................................................................................... 103 B. Chuẩn mực và quy tắc................................................................................ 105 C. Sự tuân thủ và sự lệch lạc .......................................................................... 110 D. Nghi thức và biểu tượng ............................................................................ 116 Chương 7. Định chế xã hội ................................................................................. 121 A. Khái niệm “định chế xã hội”...................................................................... 121 B. Quá trình định chế hóa ............................................................................... 125 C. Những đặc điểm của định chế.................................................................... 129 Chương 8. Chức năng, cấu trúc và con người tác nhân ...................................... 134 A. Lý thuyết chức năng luận........................................................................... 134 1
lOMoARcPSD|15078701 B. Phương pháp phân tích chức năng ............................................................. 138 C. Quan hệ nhân quả và phương pháp phân tích nhân quả............................. 141 D. Phương pháp phân tích cấu trúc................................................................. 143 E. Xây dựng mô hình và lý thuyết .................................................................. 146 F. Phương pháp giả lập ................................................................................... 148 G. Nhân tố con người và hành động của tác nhân .......................................... 150 Chương 9. Giai cấp xã hội và sự phân tầng xã hội ............................................. 158 A. Bất bình đẳng xã hội. Đẳng cấp và giai cấp xã hội.................................... 158 B. Lý thuyết mác-xít về giai cấp..................................................................... 161 C. Quan niệm của Max Weber........................................................................ 163 D. Sự phân tầng xã hội.................................................................................... 166 E. Sự di động xã hội........................................................................................ 168 F. Từ mô hình kim tự tháp tới mô hình con quay........................................... 171 Chương 10. Sự chuyển biến xã hội ..................................................................... 177 A. Xung đột..................................................................................................... 177 B. Canh tân ..................................................................................................... 179 C. Khuếch tán ................................................................................................. 180 Tài liệu tham khảo............................................................................................... 185 2
lOMoARcPSD|15078701 Chương 1 Xã hội học là gì ? Một cách tổng quát, có thể nói rằng xã hội học là bộ môn khoa học nghiên cứu về các mối quan hệ xã hội. Xã hội học ra đời do yêu cầu của bản thân sự vận động của xã hội, đặc biệt là trong những bối cảnh có nhiều biến động hoặc xung đột xã hội. Một cuộc đình công chẳng hạn, chỉ là một cuộc đình công ; nhưng người nào suy nghĩ và khảo sát kỹ hơn thì có thể lý giải cuộc đình công ấy bằng những nhận định như : tổ chức lao động tồi, lương thấp, công nhân không gắn bó với nhà máy...; cũng như có thể tiến hành những phân tích về các nhóm hoặc phe phái trong nhà máy, các loại thái độ của người lao động và của giới chủ nhân, mức độ chuyên quyền độc đoán của giám đốc, tính tích cực xã hội của công nhân v.v. Và đằng sau những sự kiện có vẻ nhất thời ấy ở một nhà máy, người nghiên cứu còn có thể đi đến chỗ đặt vấn đề và nhận định về cả một hệ thống sản xuất, hay thậm chí toàn bộ một hệ thống xã hội. Bất cứ một biến cố hay hiện tượng xã hội nào cũng đều là một kết quả phức hợp của rất nhiều nhân tố, từ những nhân tố mang tính chất kinh tế, cho đến những nhân tố mang tính chất chính trị, lịch sử và văn hóa. Chính tính chất phức tạp của các hiện tượng xã hội và các quá trình xã hội làm cho ngành xã hội học thường phải nghiên cứu liên ngành (và đôi khi cũng khó phân định ranh giới) với nhiều bộ môn khoa học xã hội khác như sử học, nhân học, dân tộc học, tâm lý học xã hội, kinh tế học, và ngôn ngữ học. Do đó, cũng không có gì đáng ngạc nhiên nếu xã hội học đã từng có thời bị đồng hóa vào triết học – với tư cách là ngành khoa học khái quát nhất về con người và vũ trụ. Thực ra, những suy nghĩ và biện giải về xã hội và về con người trong xã hội đã xuất hiện từ lâu trong các thời cổ đại, từ những nhà hiền triết ở Trung Hoa cho đến những nhà hiền triết ở Hy Lạp mấy thế kỷ trước Công nguyên. Nhưng ngành xã hội học với tư cách là một khoa học thực sự độc lập chỉ ra đời vào thế kỷ XIX. Thuật ngữ “xã hội học” (sociologie) đã được Auguste Comte, một triết gia người Pháp, sử dụng lần đầu tiên vào năm 1838 – mặc dù ông hiểu xã hội học như một ngành “vật lý học xã hội” (physique sociale). Từ sociologie (xã hội học) được ghép bởi từ socius (gốc 3
lOMoARcPSD|15078701 tiếng La Tinh), có nghĩa là người đồng hành, với từ logos (gốc tiếng Hy Lạp), có nghĩa là môn học (về một lĩnh vực nào đó). A. Đối tượng của xã hội học Những vấn đề mà ngành xã hội học nghiên cứu không phải là những vấn đề dành riêng cho xã hội học, trái lại, đấy cũng là những vấn đề mà nhiều ngành khác cũng nghiên cứu. Chẳng hạn, vấn đề tự tử mà nhà xã hội học Pháp Émile Durkheim nghiên cứu đầu tiên, cũng có thể là đối tượng quan tâm của nhà tâm lý học. Hay vấn đề tội phạm, nhà xã hội học, nhà tâm lý học xã hội và nhà luật học đều cùng coi là thuộc phạm vi nghiên cứu của mình. Vậy thì đối tượng của xã hội học là gì ? Nói cách khác, đâu là đặc trưng của cách tiếp cận xã hội học ? Trả lời cho những câu hỏi này không phải là chuyện dễ, nếu ta biết rằng các tác giả đã đưa ra rất nhiều định nghĩa khác nhau về xã hội học. Những nhà xã hội học đầu tiên trong thế kỷ XIX như C. H. Saint- Simon (1760-1825), Auguste Comte (1798-1857), và Herbert Spencer (1820-1903) đã từng có một cái nhìn rất lạc quan về ngành xã hội học, khi họ cho rằng có thể lấy quan điểm thực nghiệm (hay thực chứng, positivism) làm nền tảng khoa học cho việc nghiên cứu về xã hội. Đối với họ, xã hội học có khả năng khám phá ra những định luật phổ biến và khách quan của sự chuyển động của xã hội, cũng giống y như những định luật đã được khám phá trong ngành vật lý học của Newton hay trong ngành sinh học của Darwin. Do xuất phát từ quan niệm mang nặng tính chất máy móc (cơ học) về xã hội, nên tham vọng ấy đã không đứng vững. Đến cuối thế kỷ XIX, các nhà xã hội học đã đặt ra những mục tiêu hạn chế hơn cho ngành của mình. Đối với Max Weber (1864-1920), xã hội học cần quan tâm đến ý nghĩa của hành động xã hội và tính chất duy nhất của các sự kiện lịch sử, hơn là đi tìm những quy luật tổng quát giống như trong khoa học tự nhiên. Ngược lại, Émile Durkheim (1858-1917) vẫn cho rằng lãnh vực xã hội chịu sự chi phối của một số quy luật phổ quát, bằng chứng là có một số định chế luân lý và luật lệ cũng như một số tín ngưỡng tôn giáo đã từng tồn tại trong rất nhiều xã hội khác biệt nhau. Trong lúc các công trình của Durkheim nỗ lực chứng minh rằng xã hội học là một ngành khoa học độc lập và riêng biệt về các hiện tượng xã hội, thì cũng đã có nhiều người khác phản bác. Họ cho rằng xã hội học không phải là một bộ môn riêng biệt, mà chỉ là một ngành tổng hợp kết quả 4
lOMoARcPSD|15078701 nghiên cứu của các ngành kinh tế học, chính trị học và tâm lý học, bởi lẽ sự kiện xã hội không phải là một sự kiện riêng biệt, mà là được cấu thành bởi sự giao thoa giữa các lãnh vực kinh tế, chính trị, địa lý, lịch sử và tâm lý. Có loại ý kiến khác cho rằng : xã hội học là một lối tiếp cận vốn đặt các sự kiện và các cá nhân trong một bối cảnh xã hội rộng lớn hơn, và thực ra lối tiếp cận này không chỉ dành riêng cho nhà xã hội học, mà cũng được vận dụng bởi giới sử gia, kinh tế gia, nhà báo... Theo một số tác giả, sự ra đời của ngành xã hội học chính là để trả lời cho các vấn đề xã hội cụ thể đặt ra kể từ cuộc Cách mạng Pháp 1789, cũng như những vấn đề phát sinh trong sự chuyển tiếp từ xã hội cổ truyền sang xã hội công nghiệp nói chung ở châu Âu. Vì thế, nó thường quan tâm phân tích những vấn đề như tình trạng nghèo khổ ở đô thị, sự bất ổn chính trị, tỷ lệ chết (tử suất), tội phạm, ly dị, tự tử, v.v. Nhưng phần lớn mọi người đều phải nhìn nhận là đối tượng của xã hội học đã chịu những ảnh hưởng sâu xa của Saint-Simon, đặc biệt là của Karl Marx và Friedrich Engels qua các công trình phân tích về cấu trúc xã hội, về các giai cấp và về sự chuyển biến xã hội. Đối tượng của môn kinh tế học là nghiên cứu về các quá trình sản xuất, trao đổi, phân phối và tiêu thụ các sản phẩm vật chất. Đối tượng của môn chính trị học là nghiên cứu về nhà nước, về quyền lực và những cách phân phối và sử dụng quyền lực trong tổ chức xã hội. Vậy đối tượng của môn xã hội học là gì ? Theo Raymond Aron, xã hội học là bộ môn khoa học về “cái mang tính xã hội [le social] [...], hoặc xét trên bình diện sơ đẳng của các mối quan hệ liên cá nhân, hoặc xét trên bình diện vĩ mô của những tập hợp rộng lớn như các giai cấp, các quốc gia, các nền văn minh, tức là [...] những xã hội tổng thể.”1 Nhưng chúng tôi cho rằng định nghĩa sau đây tỏ ra hợp lý và xác đáng hơn : theo Alain Touraine, “xã hội học là môn khoa học về các mối quan hệ xã hội”.2 Guy Bajoit giải thích thêm về định nghĩa này như sau : đó là “một môn khoa học về các mối quan hệ xã hội, nghĩa là một môn khoa học có đối tượng là hiểu và lý giải các ứng xử của con người – những điều 1 R. Aron, Les étapes de la pensée sociologique (1967), Paris, Gallimard, 1993, tr. 16 (chỗ nhấn mạnh là do R. Aron). 2 Đây là câu mà A. Touraine phát biểu vào năm 1971, dẫn lại bởi G. Bajoit, La maison du sociologue. Pour une théorie sociologique générale, Louvain-la- Neuve, Academia-L’Harmattan, 2015, tr. 11. 5
lOMoARcPSD|15078701 mà họ làm, nói, suy nghĩ hay cảm nhận – bằng cách phân tích những mối quan hệ mà họ duy trì giữa họ với nhau.”1 Như vậy, có thể hiểu xã hội học là môn khoa học nghiên cứu về các mối quan hệ xã hội, nhằm mục đích tìm ra những lô-gíc, những cơ chế thường tàng ẩn trong sự vận động của các mối quan hệ xã hội. Trong lúc tâm lý học quan tâm chủ yếu đến những hiện tượng tâm lý và ứng xử của cá nhân, thì xã hội học chú ý chủ yếu đến những ứng xử tập thể hay cộng đồng, đến cấu trúc xã hội và sự chuyển biến xã hội. Môn xã hội học quan tâm nghiên cứu những lãnh vực hết sức đa dạng trong đời sống xã hội. Nhưng vì không ai có thể một mình bao quát được hết mọi lãnh vực, cho dù có kiến thức tổng quát và thâm sâu đến đâu chăng nữa, cho nên các nhà xã hội học thường chỉ tập trung vào một hai lãnh vực chuyên ngành nào đó mà thôi. Chính do vậy mà chúng ta thấy xuất hiện những bộ môn chuyên ngành như xã hội học công nghiệp, xã hội học tôn giáo, xã hội học nông thôn, xã hội học chính trị, xã hội học kinh tế, xã hội học giáo dục, xã hội học truyền thông đại chúng, v.v.2 B. Những nhà sáng lập Émile DURKHEIM (1858-1917). Nhà xã hội học Pháp. Được phần lớn mọi người coi như “cha đẻ” của ngành xã hội học, Durkheim là người đã xác định được đối tượng của môn xã hội học, và thiết lập môn này với tư cách là một bộ môn khoa học độc lập trong môi trường đại học. Lúc đầu, ông giảng tại Đại học Bordeaux, sau đó tại Đại học Sorbonne ở Paris. Chính là trong bối cảnh của trào lưu thực nghiệm trong các ngành khoa học ở châu Âu vào hậu bán thế kỷ XIX mà trong cuốn Các quy tắc của phương pháp xã hội học (1895),3 Durkheim quan niệm rằng xã hội học là bộ môn nghiên cứu về các “sự kiện xã hội” (faits sociaux) và giải thích chúng theo phương pháp xã hội học.4 Durkheim muốn chứng minh rằng xã hội học là một bộ môn khoa học thực sự khách quan, xứng đáng sánh vai 1 G. Bajoit, sách đã dẫn, tr. 11. 2 Xem H. Mendras, Éléments de sociologie, Paris, Armand Colin, nouvelle édition refondue, 2003, tr. 8. 3 Xem É. Durkheim, Các quy tắc của phương pháp xã hội học (1895), Đinh Hồng Phúc dịch, Hà Nội, Nxb Tri thức, 2012. 4 Xem R. Aron, Les étapes de la pensée sociologique (1967), Paris, Gallimard, 1993, tr. 362-363. 6
lOMoARcPSD|15078701 với các ngành khoa học thực nghiệm khác. Ông cho rằng thực tại xã hội có quy luật vận động riêng của nó, chứ không thể giản lược nó hay giải thích nó bằng những hành vi và động cơ của cá nhân, và rằng các cá nhân đều được uốn nắn và chịu ảnh hưởng bởi môi trường xã hội của mình. Durkheim định nghĩa sự kiện xã hội như sau : “Sự kiện xã hội là bất cứ phương cách hành động nào [...] có khả năng tác động lên cá nhân một sự cưỡng chế ngoại tại ; hoặc nữa, là bất cứ phương cách hành động nào mang tính phổ biến trong phạm vi của một xã hội nào đó, đồng thời lại có một tồn tại riêng, độc lập với các biểu hiện cá thể của nó.”1 Như vậy, theo Durkheim, sự kiện xã hội là sự kiện mang tính chất khách quan và tính chất cưỡng chế. Nó khách quan là vì nó “tồn tại ở bên ngoài các ý thức cá nhân”.2 Và nó mang tính chất cưỡng chế (contrainte); ở đây, từ “cưỡng chế” không được Durkheim hiểu theo nghĩa thông thường của từ này là cưỡng bách hay áp đặt, mà là một sự cưỡng chế tinh tế mà người bình thường không ý thức và không dễ nhận ra được. Ông đưa ra nhiều thí dụ để minh họa cho ý tưởng về sự “cưỡng chế” này của xã hội, chẳng hạn thời trang y phục : trong một xã hội nhất định, mỗi người buộc phải ăn mặc theo một kiểu nào đó bởi vì mọi người đều ăn mặc như vậy.3 Một thí dụ khác : “Tôi không bị buộc phải nói tiếng Pháp với những người đồng bào [của tôi], cũng không bị buộc phải sử dụng những đồng tiền hợp pháp ; nhưng tôi không thể nào làm khác đi được. Nếu tôi thử tránh tính tất yếu ấy, toan tính của tôi sẽ thất bại một cách thảm hại.”4 Phương pháp mà Durkheim nhấn mạnh là quan sát, và coi các sự kiện xã hội như những “sự vật” (choses)5 – nghĩa là cần làm sao hết sức tránh khỏi các định kiến có sẵn về đối tượng, và thực sự khảo sát các sự kiện xã hội đúng như chúng xảy ra. Quan điểm xã hội học, theo Durkheim, là làm sao nhìn ra trong vô số các sự kiện tản mạn một tổng thể xã hội. Ông nhấn mạnh rằng một sự kiện xã hội này chỉ có thể được giải thích bằng một sự kiện xã hội khác. Ông viết : “Nguyên nhân quyết định của một sự kiện xã hội phải được tìm trong các sự kiện xã hội trước đó, chứ không phải 1 É. Durkheim, Các quy tắc của phương pháp xã hội học, Đinh Hồng Phúc dịch, Hà Nội, Nxb Tri thức, 2012, tr. 106. 2 É. Durkheim, sách đã dẫn, tr. 89. 3 É. Durkheim, sách đã dẫn, tr. 90. 4 É. Durkheim, sách đã dẫn, tr. 90. 5 É. Durkheim, sách đã dẫn, tr. 107. 7
lOMoARcPSD|15078701 trong các trạng thái ý thức cá nhân”,1 bởi lẽ đối với các sự kiện xã hội, “không có lý do nào để người ta đi tìm ở bên ngoài chúng những lý do tồn tại của chúng.”2 Raymond Aron cho rằng điểm mấu chốt trong tư tưởng xã hội học của Durkheim là như sau : xã hội là một thực tại khác về bản chất so với các thực tại cá nhân ; bất cứ một sự kiện xã hội nào cũng đều có nguyên nhân là một sự kiện xã hội khác, chứ không bao giờ xuất phát từ nguyên nhân tâm lý cá nhân.3 Vấn đề quán xuyến toàn bộ sự nghiệp nghiên cứu của Durkheim là đi tìm những nguồn gốc của trật tự xã hội và của sự rối loạn xã hội. Trong công trình nghiên cứu về Tự tử (1897), Durkheim nhận định : những quyết định tự tử, tưởng chừng như là những quyết định hoàn toàn mang tính chất cá nhân, thực ra đều có thể được giải thích là chịu ảnh hưởng bởi những hình thái liên đới xã hội khác nhau trong các nhóm xã hội khác nhau. Durkheim quan niệm rằng các chuẩn mực xã hội điều tiết hành vi của cá nhân thông qua những giá trị mà cá nhân đã nội tâm hóa, và đó chính là cơ sở của trật tự xã hội và sự ổn định xã hội. Còn sự “phi chuẩn mực” (anomie), theo Durkheim, là tình trạng thiếu vắng hoặc tan rã của các chuẩn mực xã hội ; sự “phi chuẩn mực” chính là khái niệm mà Durkheim ưu tiên sử dụng để giải thích hiện tượng tự tử trong các xã hội hiện đại.4 Ông ta phân biệt bốn loại tự tử trên cơ sở phân tích các con số thống kê về tự tử xảy ra nơi các cộng đồng xã hội khác nhau : tự tử ích kỷ (suicide égoiste), tự tử vị tha (suicide altruiste), tự tử định mệnh (suicide fataliste), và tự tử “phi chuẩn mực” (suicide anomique). Loại tự tử vị tha là hiện tượng xảy ra khi người ta “hy sinh” vì lợi ích của tập thể, của cộng đồng của mình – nghĩa là khi người ta gắn bó sâu xa với mục tiêu và lẽ sống của tập thể, của cộng đồng. Còn loại tự tử định mệnh, chẳng hạn nơi các nô lệ, là hậu quả của tình trạng áp chế quá sức chịu đựng của con người. Nhưng đáng chú ý là người ta thường gặp loại tự tử ích kỷ và loại tự tử “phi chuẩn mực” trong các xã hội hiện đại : loại tự tử ích kỷ xảy ra xuất phát từ tình trạng cô đơn hay bị cô lập ; còn loại tự tử “phi chuẩn mực” xảy ra khi cá nhân sống trong tình trạng xã hội không còn luật lệ, quy tắc, hoặc là trong 1 É. Durkheim, sách đã dẫn, tr. 257. 2 É. Durkheim, Lời tựa cho lần xuất bản thứ nhất, sách đã dẫn, tr. 54. 3 Xem R. Aron, sách đã dẫn, tr. 371. 4 Xem R. Aron, sách đã dẫn, tr. 330. 8
lOMoARcPSD|15078701 tình trạng một xã hội có những luật lệ, quy tắc xung khắc nhau. Cả hai loại tự tử này thường thấy khi xã hội cổ truyền tan vỡ để chuyển sang một trật tự xã hội mới, hoặc là khi xảy ra khủng hoảng kinh tế. Durkheim cho rằng hiện tượng tự tử là một hiện tượng “bình thường” vì nó xảy ra với một tỷ lệ nhất định nào đó trong bất cứ xã hội nào ; tuy nhiên, khi ở một xã hội hay một nhóm xã hội nào đó xuất hiện một tỷ lệ tự tử cao hơn một cách “bất thường” thì đây chính là dấu hiệu của một sự rối loạn xã hội, của một tình trạng “phi chuẩn mực”.1 Karl MARX (1818-1883). Nhà triết học, kinh tế học, xã hội học, và nhà hoạt động chính trị, người Đức. Được coi như là một trong những nhà sáng lập ra ngành xã hội học. Những công trình của Marx mà người ta cho là có ý nghĩa quan trọng về mặt xã hội học là : Hệ tư tưởng Đức (1845, cùng tác giả với Friedrich Engels) ; Sự khốn cùng của triết học (1847) ; Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản (1848, cùng tác giả với F. Engels) ; Ngày 18 Sương mù của Louis Bonaparte (1852) ; Tư bản (1867, 1885, 1894) ; và hai bản thảo xuất bản sau khi ông qua đời là Bản thảo kinh tế và chính trị 1844 (1964), và Grundrisse (1973). Nhiều công trình của Marx đã ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển của tư tưởng xã hội học. Những khái niệm quan trọng về mặt xã hội của Marx mà người ta thường bàn luận đến là : (1) khái niệm tha hóa (hay vong thân), mà trước hết là sự tha hóa trong lao động ; (2) quan hệ giữa đời sống kinh tế và các định chế xã hội khác, quan hệ giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội ; (3) cơ sở của sự phân hóa xã hội ra thành các giai cấp chính là các mối quan hệ sản xuất, những quan hệ sản xuất này hàm chứa những xung đột đối kháng ; (4) mâu thuẫn giai cấp và đấu tranh giai cấp là “động lực của lịch sử”,2 nhưng sự thay đổi của lịch sử không diễn ra một cách tự phát, tự động, mà là thông qua hành động tích cực của con người. Vào khoảng giữa thế kỷ XIX, nếu Auguste Comte phân tích về xã 1 Xem R. Aron, sách đã dẫn, tr. 339-340. Có thể xem thêm những luận điểm chính của Durkheim trong bài “Lời giới thiệu” của Trần Hữu Quang, in trong É. Durkheim, Các quy tắc của phương pháp xã hội học, Đinh Hồng Phúc dịch, Hà Nội, Nxb Tri thức, 2012, tr. 17-47. 2 Trong Tuyên ngôn của Đảng cộng sản (1848), Karl Marx và Friedrich Engels viết như sau : “Lịch sử tất cả các xã hội cho đến ngày nay chỉ là lịch sử đấu tranh giai cấp” (C. Mác, Ph. Ăng-ghen, Tuyên ngôn của Đảng cộng sản [1848], trong C. Mác, Ph. Ăng-ghen, Tuyển tập, tập I, Hà Nội, Nxb Sự thật, 1980, tr. 540). 9
lOMoARcPSD|15078701 hội hiện đại dưới góc độ mà ông gọi là “xã hội công nghiệp”, thì Karl Marx lại đề cập tới cũng xã hội ấy nhưng dưới góc độ “xã hội tư bản chủ nghĩa”.1 Với nhãn quan của chủ nghĩa duy vật lịch sử, Marx được coi là một nhà lý thuyết xuất sắc về chủ nghĩa tư bản, qua các lý thuyết về giá trị lao động, về tích lũy tư bản… và khả năng tiêu vong của chủ nghĩa tư bản xuất phát từ những mâu thuẫn đối kháng nội tại của xã hội tư bản chủ nghĩa. Về vai trò tư tưởng của giai cấp thống trị trong một xã hội, Karl Marx và Friedrich Engels nhấn mạnh như sau trong cuốn Hệ tư tưởng Đức (1845-1846) : “Trong mọi thời đại, những tư tưởng của giai cấp thống trị là những tư tưởng thống trị, nói một cách khác, giai cấp nào là lực lượng vật chất thống trị trong xã hội thì cũng là lực lượng tinh thần thống trị trong xã hội. Giai cấp nào chi phối những tư liệu sản xuất vật chất thì cũng chi phối luôn cả những tư liệu sản xuất tinh thần.”2 Trong “Lời tựa” của cuốn Góp phần phê phán khoa kinh tế chính trị (1859), K. Marx đã tóm tắt toàn bộ quan niệm duy vật lịch sử của mình trong một đoạn ngắn sau đây : “[T]rong sự sản xuất xã hội ra đời sống của mình, con người ta có những quan hệ nhất định, tất yếu, không tùy thuộc vào ý muốn của họ – tức những quan hệ sản xuất, những quan hệ này phù hợp với một trình độ phát triển nhất định của các lực lượng sản xuất vật chất của họ. Toàn bộ những quan hệ sản xuất ấy họp thành cấu trúc kinh tế của xã hội, tức là cái cơ sở hiện thực, trên đó xây dựng lên một kiến trúc thượng tầng pháp lý và chính trị, và tương ứng với cơ sở thực tại đó thì có những hình thái ý thức xã hội nhất định. Phương thức sản xuất đời sống vật chất quyết định các quá trình sinh hoạt xã hội, chính trị và tinh thần nói chung. Không phải ý thức của con người quyết định sự tồn tại của họ ; trái lại, chính sự tồn tại xã hội của họ quyết định ý thức của họ. Tới một giai đoạn phát triển nào đó của chúng, các lực lượng sản xuất vật chất của xã hội sẽ mâu thuẫn với những quan hệ sản xuất hiện có, hay [...] mâu thuẫn với những quan hệ sở hữu, trong đó từ trước đến nay các lực lượng sản xuất vẫn phát triển. Từ chỗ là những hình thức phát triển của các lực lượng sản xuất, những quan hệ ấy trở thành những xiềng xích của các lực lượng sản xuất. Khi đó bắt đầu thời đại của một cuộc cách mạng xã hội. Cơ sở kinh tế thay đổi thì tất cả cái kiến trúc thượng tầng đồ sộ cũng bị đảo lộn ít nhiều nhanh 1 Xem R. Aron, sách đã dẫn, tr. 147. 2 Karl Marx, Friedrich Engels, Hệ tư tưởng Đức (1845-1846), trong C. Mác, Ph. Ăng-ghen, Tuyển tập, tập I, Hà Nội, Nxb Sự thật, 1980, tr. 314-315 (những chỗ nhấn mạnh là do K. Marx và F. Engels). 10
lOMoARcPSD|15078701 chóng.”1 Max WEBER (1864-1920). Nhà xã hội học, và cũng là nhà triết học, luật học, kinh tế học và sử học, người Đức. Được nhiều người coi như nhà sáng lập của nền xã hội học hiện đại. Đối với Weber, xã hội học phải là một bộ môn “xã hội học thấu hiểu” (verstehende Soziologie) về các “hành động xã hội”. Ông cho rằng chỉ khi nào thấu hiểu được các hành động xã hội của các cá nhân, thấu hiểu được ý nghĩa mà các cá nhân gán cho hành động của họ, thì chúng ta mới có thể giải thích được một cách thấu đáo các sự kiện xã hội hay các hiện tượng tập thể. Theo Weber, hành động xã hội là hành động hướng đến ứng xử của người khác. Thí dụ vị giáo sư khi giảng bài thì nói tương đối chậm rãi để sinh viên có thể hiểu và ghi chép được ; còn nếu ông ta nói một mình và nói rất nhanh, bất chấp có ai nghe được hay không, thì đó không phải là hành động xã hội, vì hành động này không hướng đến một cử tọa nào đó.2 Trong cuốn Kinh tế và xã hội (1921), Weber định nghĩa xã hội học là “một môn khoa học nhằm thấu hiểu bằng cách lý giải hành động xã hội và nhờ đó giải thích một cách nhân quả sự diễn tiến và các tác động của nó.”3 Định nghĩa này bao gồm ba vế quan trọng trong lối tiếp cận của Weber : thấu hiểu (verstehen), tức là nắm bắt được các ý nghĩa của hành động xã hội ; lý giải (deuten), tức là sắp xếp các ý nghĩa ấy (của chủ thể hành động) thành những khái niệm ; và giải thích (erklären), tức là làm sáng tỏ tính chất đều đặn, lặp đi lặp lại của các ứng xử của con người.4 Nếu theo Émile Durkheim, nhà xã hội học cần tập trung chú ý tới các “sự kiện xã hội” khách quan ở bên ngoài, chứ không cần quan tâm tới những động cơ hay ý định chủ quan của các cá nhân, thì theo Max Weber, các sự kiện xã hội khác với các sự kiện vật lý, bởi lẽ chúng luôn luôn được kiến tạo “từ bên trong” bởi những tác nhân xã hội (tức mang ý nghĩa chủ 1 K. Marx, Góp phần phê phán khoa kinh tế chính trị (1857), trong C. Mác, Ph. Ăng-ghen, Tuyển tập, tập II, Hà Nội, Nxb Sự thật, 1981, tr. 637-638 (những chỗ in nghiêng là do chúng tôi – T.H.Q.). 2 Xem R. Aron, sách đã dẫn, tr. 551. 3 M. Weber, The Theory of Social and Economic Organization (1947), A. M. Henderson và T. Parsons dịch (từ cuốn Wirtschaft und Gesellschaft [Kinh tế và xã hội, 1921] của Max Weber), New York, The Free Press, 1964, tr. 88 (những chỗ in nghiêng là do chúng tôi – T.H.Q.). 4 Xem R. Aron, sách đã dẫn, tr. 550. 11
lOMoARcPSD|15078701 quan), và do vậy, nhà nghiên cứu cần hiểu được “ý nghĩa nội sinh” (sens endogène) của các hành động xã hội.1 Weber viết : “… trong việc lý giải hành động về mặt chủ quan trong công trình nghiên cứu xã hội học, những tập thể ấy2 phải được coi như chỉ là những hệ quả và những hình thái tổ chức của những hành động đặc thù của những con người cá thể, bởi lẽ chính những con người cá thể này mới là những tác nhân trong một quá trình hành động [mà chúng ta] có thể hiểu được xét về mặt chủ quan.”3 Do đó, theo Weber, các nhà khoa học xã hội trước hết cần tiến hành việc quy giản những hiện tượng tập thể (nhìn bên ngoài tưởng chừng như là một thực tại độc lập) vào những hành động của những con người cá thể. Ông viết tiếp : “… đối với ngành xã hội học, không hề có chuyện một nhân cách tập thể nào ‘hành động’. Khi một công trình xã hội học đề cập tới một ‘nhà nước’, một ‘dân tộc’, một ‘công ty’, một ‘gia đình’, hay một ‘lực lượng quân đội’, hay những tập thể tương tự, thì điều mà người ta muốn nói đến là, trái lại, chỉ là một hình thức diễn tiến nào đó của những hành động xã hội đã xảy ra hay có thể xảy ra của những con người cá thể.”4 Đây chính là đặc trưng của “phương pháp luận [quy về] cá nhân” (methodological individualism) của Weber, tức là một lối tiếp cận được dùng để giải thích các quá trình xã hội bằng cách xuất phát từ các cá nhân, đối lập với khuynh hướng “phương pháp tổng thể luận” (holism).5 Nếu Karl Marx quan tâm phân tích những mâu thuẫn nội tại của xã hội tư bản chủ nghĩa xét về mặt kinh tế học chính trị, thì Max Weber chú ý phân tích quá trình lý tính hóa (hay duy lý hóa) toàn bộ đời sống xã hội trong quá trình chuyển từ xã hội cổ truyền sang xã hội tư bản chủ nghĩa ở châu Âu. Trong công trình nổi tiếng Nền đạo đức Tin Lành và tinh thần của chủ nghĩa tư bản (1904-1905),6 ông ta muốn hàm ý rằng nếu chỉ dựa trên sự 1 Xem P. Pharo, “Problèmes empiriques de la sociologie compréhensive”, Revue française de sociologie, XXVI, Janvier-Mars 1985, tr. 121. 2 Tức là những “tập thể xã hội” như các nhà nước, các hiệp hội, các công ty hay các quỹ xã hội mà Weber vừa nói tới ở câu trước. 3 M. Weber, sách đã dẫn, tr. 101. 4 M. Weber, sách đã dẫn, tr. 102. 5 Xem R. Boudon, và F. Bourricaud, Dictionnaire critique de la sociologie, Paris, PUF, 2e édition, 1986, tr. 307-308. 6 Xem M. Weber, Nền đạo đức Tin lành và tinh thần của chủ nghĩa tư bản (1904- 1905), Bùi Văn Nam Sơn, Nguyễn Nghị, Nguyễn Tùng và Trần Hữu Quang dịch, Hà Nội, Nxb Tri thức, 2008. 12
lOMoARcPSD|15078701 phân tích kinh tế hay kỹ thuật thì chưa thể giải thích được sự phát triển của chủ nghĩa tư bản ở châu Âu vào những thế kỷ XVII-XIX, bởi lẽ, theo ông, các tư tưởng tôn giáo đã đóng vai trò hết sức quan trọng trong quá trình này, đặc biệt là nền đạo đức khắc kỷ của giáo phái Tin Lành Calvin. Khác với truyền thống Công giáo, cuộc cải cách Tin Lành đã nhấn mạnh tới tính tự chủ và độc lập của từng cá nhân : cá nhân nếu được cứu rỗi thì chủ yếu là do nỗ lực của chính mình, chứ không phải nhờ Giáo hội hay nhờ vào các nghi lễ. Theo giáo lý Tin Lành, do niềm tin vào tính chất tiền định của một đời sau được cứu rỗi hoặc bị đọa đầy, nên hầu như ai cũng bị ám ảnh và lo âu về cái tương lai đời sau ấy. Chính vì thế mà mọi tín đồ đều được khuyên bảo là cần hoàn thành tốt nhiệm vụ của mình ở đời này, cần có lối sống khắc kỷ (tự mình kiềm chế các dục vọng), làm việc cật lực, và phục vụ cho cộng đồng – chính những hành động này sẽ đảm bảo cho sự cứu rỗi. Như vậy, theo Weber, nền đạo đức Tin Lành đã tạo ra môi trường tinh thần cần thiết và thuận lợi cho sự phát triển của chủ nghĩa tư bản ở châu Âu, bao gồm : chủ nghĩa cá nhân ; động cơ làm việc thành công ; thái độ lên án sự xa hoa phung phí cũng như của cải thừa kế ; sự nhìn nhận vai trò chính đáng của các nhà kinh doanh ; thái độ gắn bó với xã hội. Hiểu theo nghĩa đó thì chính nền đạo đức Tin Lành cũng là một trong những luồng tư tưởng dẫn tới tính duy lý của xã hội tư bản chủ nghĩa. Tuy nhiên, Weber cũng cho rằng : nếu nền đạo đức Tin Lành đóng vai trò quan trọng trong giai đoạn phát triển ban đầu của chủ nghĩa tư bản, thì vai trò ấy không nhất thiết còn tồn tại khi chủ nghĩa tư bản đã được thiết lập xong. Theo Raymond Aron, không ít người ngộ nhận rằng Max Weber đã tìm cách bác bỏ chủ nghĩa duy vật lịch sử của Karl Marx khi ông ta giải thích những nhân tố kinh tế bằng những nhân tố tôn giáo. Aron cho rằng hoàn toàn không phải như vậy. Trong công trình nêu trên, Weber chỉ muốn chứng minh rằng người ta chỉ có thể hiểu được các ứng xử của con người trong các xã hội khác nhau nếu đặt chúng trong khuôn khổ nhân sinh quan hay thế giới quan của họ, rằng những quan niệm tôn giáo thực sự là một nhân tố có ảnh hưởng quan trọng đối với các lối ứng xử kinh tế, và do đó, là một trong những nguyên nhân của những chuyển biến kinh tế của các xã hội.1 Weber không hề có một quan điểm cực đoan và đơn-nguyên nhân (monokausal) về mối liên hệ nhân quả khi giải thích thực tại xã hội, và ông cũng chưa bao giờ nghĩ một cách giản đơn rằng chủ nghĩa tư bản chỉ là “sản 1 Xem R. Aron, sách đã dẫn, tr. 530. 13
lOMoARcPSD|15078701 phẩm” của nền đạo đức Tin lành.1 Theo R. Aron, Weber quan niệm các mối liên hệ nhân quả trong ngành xã hội học chỉ mang tính chất “cục bộ” và “có khả năng xảy ra” (relations partielles et probables). Nói cách khác, một bộ phận này của thực tại xã hội có thể là, hay không là, nguyên nhân của một bộ phận khác của thực tại xã hội – chứ không bao giờ là nguyên nhân của toàn bộ thực tại xã hội. Và những mối liên hệ nhân quả này luôn luôn mang tính chất xác suất, nghĩa là có thể xảy ra hay không xảy ra – chứ không bao giờ mang tính quyết định tất yếu. Và chính tính chất bất định này trong thực tại xã hội là điều mà các nhà nghiên cứu khoa học xã hội phải quan tâm, để có thể đi đến chỗ giải thích được rằng tại sao một hiện tượng xã hội lại xảy ra ở nơi này, trong xã hội này, chứ không xảy ra ở nơi khác, trong các xã hội khác.2 C. Phương pháp xã hội học Có thể nói xã hội học là một ngành khoa học thực nghiệm (hay thực chứng), theo nghĩa là đây không phải là một ngành khoa học quy phạm, như đạo đức học hay luật học chẳng hạn. Xã hội học không chỉ ra rằng phải làm gì, cũng không phê phán cái gì tốt hay cái gì xấu căn cứ trên một hệ thống giá trị nào đó. Ngược lại, xã hội học xuất phát từ những sự kiện xã hội, những ứng xử thực tế của con người, tìm cách mô tả và giải thích chúng một cách khách quan. Dưới con mắt nhà xã hội học, một hành vi “đáng lên án” nào đó, chẳng hạn hành vi phạm pháp, cũng chỉ là một đối tượng nghiên cứu như bất cứ hành vi bình thường nào khác trong xã hội. Trong xã hội học, việc xây dựng một khung lý thuyết để giải thích thực tại hoàn toàn không có nghĩa là nhằm đi đến một phán đoán giá trị về thực tại ấy.3 Còn việc phán đoán, việc đề ra giải pháp hoặc chọn lựa giải pháp nhằm tác động vào thực tại, thì đấy là công việc của nhà lãnh đạo thực tiễn hoặc nhà chính trị. Durkheim quan niệm rằng : xã hội học, với tư cách là một khoa học thực nghiệm (hay khoa học thực chứng, science positive), cần coi các sự kiện xã hội như những “sự vật” – nghĩa là nhà xã hội học phải có con mắt 1 Xem M. Weber, sách đã dẫn, tr. 159-160. 2 Xem R. Aron, sách đã dẫn, tr. 517-519. Có thể xem thêm bài “Lời giới thiệu” của Trần Hữu Quang và Bùi Văn Nam Sơn, trong Max Weber, Nền đạo đức Tin lành và tinh thần của chủ nghĩa tư bản, sách đã dẫn, tr. 11-46. 3 Xem H. Mendras, Éléments de sociologie, Paris, Armand Colin, nouvelle édition refondue, 2003, tr. 11. 14
lOMoARcPSD|15078701 giống như con mắt của các nhà khoa học tự nhiên khi họ quan sát các hiện tượng vật lý, hóa học hay sinh học. Durkheim khẳng định rằng xã hội có những cơ chế và quy luật khách quan, không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của cá nhân, vì thế chỉ có thể giải thích một sự kiện xã hội này bằng những sự kiện xã hội khác mà thôi, chứ không thể quy về những nguyên nhân tâm lý cá nhân như động cơ hay khát vọng. Và các sự kiện xã hội chỉ trở thành đối tượng nghiên cứu một khi chúng được đưa vào phân tích trong khuôn khổ xã hội học. Nói cách khác, người ta không thể khảo sát thực tại xã hội nếu không xuất phát từ một khung lý thuyết tối thiểu ban đầu. Người làm xã hội học, cũng giống như trong các ngành khoa học khác, xác định đối tượng nghiên cứu của mình dựa trên một số ý tưởng hay giả thuyết, dù đấy là những ý tưởng hay giả thuyết ban đầu của bản thân nhà nghiên cứu, hay là những giả thuyết xuất phát từ các công trình điều tra xã hội học khác. Tuy nhiên, xã hội học là một ngành khoa học không chỉ mang tính chất thực nghiệm (hay thực chứng), mà còn mang tính chất tích lũy (une science cumulative). Ngày nay, các nhà xã hội học không còn mang những tham vọng “tiên tri” quá lớn lao như các nhà tư tưởng vào thế kỷ XIX nữa, mặc dù họ vẫn luôn kính trọng những người “khổng lồ” của thời đại ấy. Các nhà xã hội học hiện đại thường tỏ ra khiêm tốn hơn.1 Nói như nhà xã hội học Mỹ Robert K. Merton (1910-2003), thông thường họ chỉ tự giới hạn vào việc tìm hiểu một nhóm sự kiện xã hội nào đó mang tính nhất quán, rồi từ đó xây dựng một lý thuyết hạn hẹp, ở tầm trung mô mà thôi.2 Lý thuyết này sau đó có thể được trừu tượng hóa ở một cấp độ cao hơn, rồi được chuyển sang một lãnh vực khác để giải thích một nhóm sự kiện khác. Hoặc lý thuyết trung mô này cũng có thể được kết hợp với một lý thuyết trung mô khác, vốn được xây dựng trên một nhóm sự kiện khác, để cuối cùng hình thành nên một lý thuyết tương đối bao quát một chút. Đó chính là ý nghĩa của tính chất tích lũy của ngành xã hội học.3 Nhà xã hội học không phải là người lúc nào cũng muốn xóa sạch bàn cờ để làm lại từ đầu ; ông ta không có tham vọng đặt lại toàn bộ một vấn đề để bắt đầu từ con số không. Để tìm hiểu những sự kiện xã hội nào đó và đi đến được những lập luận phân tích và lý giải những sự kiện ấy, nhà xã hội 1 Xem H. Mendras, sách đã dẫn, tr. 11. 2 Dẫn lại theo H. Mendras, sách đã dẫn, tr. 11. 3 Xem H. Mendras, sách đã dẫn, tr. 11. 15
lOMoARcPSD|15078701 học luôn luôn phải bắt đầu bằng cách xem xét các kết luận của những người đi trước vốn đã từng nghiên cứu về cũng những sự kiện tương tự, và dựa trên các kết luận đã có ấy, ông ta tìm cách tiến xa hơn bằng những công cụ phân tích mới hơn, tinh vi hơn.1 Ngày nay, ai muốn nghiên cứu về hiện tượng tự tử chẳng hạn, đều không thể không tham khảo lại những cuộc điều tra đã tiến hành trước đây, đặc biệt là công trình xã hội học đầu tiên của É. Durkheim về vấn đề này.2 Qua đó, xem lại coi người ta đã thu thập những dữ kiện nào, và cuộc điều tra đang dự định có thể tìm ra những dữ kiện gì mới ; xem xét lý thuyết mà Durkheim từng đưa ra để giải thích về hiện tượng tự tử có còn thích hợp để lý giải được thực tế ngày nay hay không ; nếu không, thì nhà nghiên cứu phải bổ sung hoặc xây dựng lại thế nào cho một khung lý thuyết mới... “Lý thuyết” là một công cụ trí tuệ giúp ta hiểu một thực tại nào đó, giải thích một số sự kiện nhất định nào đó. Hiểu theo nghĩa như vậy, khái niệm “lý thuyết” (theory) hoàn toàn khác biệt với khái niệm “học thuyết” (doctrine). Một học thuyết là một hệ thống các tín điều và niềm tin, thường mang tầm vóc tổng quát, toàn diện. Ngược lại, một lý thuyết thường bao hàm một phạm vi hạn hẹp hơn, nhằm giải thích một hiện tượng xã hội nào đó, và cũng thường bổ ích và thiết thực hơn là một học thuyết quá tổng quát. Chẳng hạn, khi đề ra lý thuyết giải thích về hiện tượng tự tử, Durkheim đã chế tạo ra khái niệm “anomie” (a = không, nomos = luật lệ ; tạm dịch là tình trạng phi chuẩn mực). Ngày nay, khái niệm này đã trở thành một trong những khái niệm căn bản trong xã hội học hiện đại và được dùng rộng rãi để phân tích nhiều cơ chế vận động của xã hội không có liên quan gì đến hiện tượng tự tử.3 Một trong những phương pháp thường được sử dụng trong xã hội học là phương pháp so sánh. Người ta thường dùng phương pháp này khi phân tích những nhân tố thuộc về định chế hoặc thuộc về cấp xã hội vĩ mô trong những xã hội khác biệt nhau, hay khi phân tích những hiện tượng cụ thể nào đó trong các xã hội hay các nhóm khác nhau. Phương pháp này khá hấp dẫn vì nó có nhiều triển vọng đem lại kết quả. Tuy nhiên kèm theo nó cũng có nhiều cạm bẫy, vì vấn đề được đặt ra là : liệu những đơn vị được so sánh (các xã hội, các định chế, các tôn giáo, các nhóm, v.v.) và những chỉ 1 Xem H. Mendras, sách đã dẫn, tr. 11. 2 Công trình Le suicide (Tự tử) của Émile Durkheim được xuất bản vào năm 1897. 3 Xem H. Mendras, sách đã dẫn, tr. 11-12. 16
lOMoARcPSD|15078701 tiêu được chọn để so sánh, có phải là những cái có thể so sánh được hay không. Dù vậy, đối với nhà xã hội học, do không thể sử dụng biện pháp thí nghiệm như trong khoa học tự nhiên hay khoa học kỹ thuật, nên phương pháp so sánh vẫn thường là một công cụ hữu ích.1 Một phương pháp khác là : xây dựng những mẫu hình (model), hay những “điển hình ý thể” (tạm dịch từ thuật ngữ ideal type).2 Đây cũng là phương pháp được các nhà xã hội học chú trọng kể từ khi Max Weber sử dụng cụm từ này. Weber đã ứng dụng phương pháp xây dựng “điển hình ý thể” này trong công trình nổi tiếng Nền đạo đức Tin Lành và tinh thần của chủ nghĩa tư bản (1904-1905). Căn cứ trên giáo huấn đạo đức của giáo phái Tin lành theo Calvin, Weber đã xây dựng một mô hình ứng xử “điển hình ý thể” của người theo giáo phái này, và ông nhận xét là mô hình này trùng khớp hay tương hợp với mô hình ứng xử “điển hình ý thể” của nhà kinh doanh tư bản chủ nghĩa. Điều này dẫn Weber đi đến chỗ kết luận rằng nền đạo đức Tin lành đã đóng một vai trò hết sức quan trọng trong sự phát triển ban đầu của chủ nghĩa tư bản ở châu Âu. Một điển hình ý thể, theo Weber, không phải là một mẫu điển hình bao gồm những đặc điểm chung nhất hoặc thường gặp nhất trong thực tại, cũng không phải là một mẫu hình lý tưởng mà người ta cần đạt tới.3 Việc xây dựng các điển hình ý thể chính là nỗ lực của mọi ngành khoa học nhằm làm cho đối tượng nghiên cứu trở nên khả niệm4 bằng cách tìm ra tính duy lý nội tại (rationalité interne) của đối tượng nghiên cứu, tức là cái nội dung mang tính chất cốt lõi nhất của nó. Và xã hội học, theo Weber, chính là nỗ lực trình bầy lại những cuộc sống con người vốn vô cùng lộn xộn, rối ren và khó hiểu, nhằm làm cho chúng trở nên khả niệm, tức là có thể hiểu được và lý giải được.5 Trong cuốn Kinh tế và xã hội (1921), Max Weber cho rằng các điển 1 Xem H. Mendras, sách đã dẫn, tr. 12. 2 “Điển hình ý thể” (ideal type) là một mẫu điển hình nằm trong đầu con người, tức xét trên bình diện ý thể hay bình diện tư tưởng (ideal), chứ không nằm trong thực tại, tức không tồn tại trên bình diện vật thể (material). 3 Xem J. Scott, G. Marshall (Eds.), A Dictionary of Sociology, 3rd edition revised, New York, Oxford University Press, 2009, tr. 329-330. 4 Khả niệm (intelligible) là tính chất có thể suy luận được, có thể hiểu được bằng lý tính. 5 Xem R. Aron, Les étapes de la pensée sociologique (1967), Paris, Gallimard, 1993, tr. 519-520. 17
lOMoARcPSD|15078701 hình ý thể chỉ là những “công cụ phương pháp luận” để hiểu được và lý giải được các hiện tượng xã hội. Ông viết : “Việc xây dựng một nội dung thuần túy duy lý của hành động [...] giúp cho nhà xã hội học có được một điển hình [tức điển hình ý thể] [...]. Bằng cách so sánh với điển hình này, chúng ta có thể hiểu được những cách thức mà trong đó hành động thực tế bị ảnh hưởng bởi những nhân tố phi duy lý thuộc đủ mọi kiểu [...], và những trường hợp mà chúng [tức những nhân tố phi duy lý] gây ra hiện tượng đi trệch khỏi lối ứng xử vốn được kỳ vọng trên cơ sở giả thuyết là hành động mang tính thuần túy duy lý.”1 Một vấn đề phương pháp luận nữa cũng khá căn bản, đó là : xã hội học có thể tìm ra những quy luật (hay định luật, laws) như các ngành khoa học tự nhiên đã làm hay không ? Trong thế kỷ XIX, trong trào lưu phấn chấn trước các khám phá và phát minh trong các lãnh vực khoa học và kỹ thuật và trong niềm tự tin về đà tiến bộ của nhân loại, nhiều nhà xã hội học cho rằng thực sự có những quy luật xã hội. Nhưng kể từ hậu bán thế kỷ XX cho tới nay, sau nhiều thất bại trong các giải thích và dự đoán, phần lớn các nhà xã hội học đều thận trọng hơn, cân nhắc hơn về điểm này. Tuy không hoàn toàn phủ nhận khả năng có thể có những quy luật xã hội, nhưng người ta vẫn không dám đi đến kết luận vội vã, mà thường chỉ ghi nhận những hiện tượng lặp đi lặp lại (regularities): nếu trong thực tế, qua kinh nghiệm bản thân, người ta luôn luôn bắt gặp hiện tượng A đi kèm với hiện tượng B, thì điều này chưa hẳn có nghĩa là A là nguyên nhân của B, mà cũng chưa chắc là A luôn luôn đi liền với B. Hiện tượng A có thể là một trong những điều kiện thuận lợi cho việc xuất hiện B, hoặc cũng có thể cả A lẫn B đều là kết quả chung của một nhân tố nào khác còn tiềm ẩn... Tuy vậy, việc nghiên cứu những hiện tượng lặp đi lặp lại này cho phép ta thực hiện trong chừng mực nào đấy những dự báo, chẳng hạn theo kiểu : nếu ngày mai ta thấy hiện tượng A, thì có nhiều khả năng là sẽ xảy ra hiện tượng B. Đây chính là sự khác biệt căn bản giữa sự dự báo và sự tiên tri.2 Một thí dụ. Ở phương Tây, sự phát triển nhanh chóng của xã hội công nghiệp đòi hỏi người lao động phải di chuyển, thay đổi chỗ làm nhiều hơn, được đào tạo chuyên sâu hơn và nhanh hơn... Do đó, kết quả là mô hình gia đình nhiều thế hệ theo kiểu truyền thống, trong đó cặp vợ chồng trẻ vẫn sống chung với cha mẹ, và người con có cùng địa vị xã hội như người cha, không thể phù hợp với một nền công nghiệp đang tăng trưởng. Mặt 1 M. Weber, The Theory of Social and Economic Organization (1947), A. M. Henderson và T. Parsons dịch, New York, The Free Press, 1964, tr. 92. 2 Xem H. Mendras, sách đã dẫn, tr. 12-13. 18
lOMoARcPSD|15078701 khác, thanh niên bây giờ không chọn vợ chọn chồng theo kiểu “môn đăng hộ đối” hay “cha mẹ đặt đâu, con ngồi đấy” nữa ; họ chọn theo những tiêu chuẩn cá nhân của mình, mà về mặt cá nhân thì hiển nhiên là khía cạnh tình cảm trở thành động cơ chủ yếu dẫn đến hôn nhân. Nếu thanh niên lấy nhau vì tình yêu, và nếu họ chọn một nghề nghiệp mà họ đã được học ở trường, thì các cặp vợ chồng trẻ sẽ không có lý do gì để phải ở chung với cha mẹ như thời xưa nữa. Họ ra ở riêng, tìm việc làm, thăng tiến dần... Như vậy, nhìn chung lại, ta thấy có lẽ có một mối liên hệ hàm số giữa hai hiện tượng thoạt nhìn tưởng chừng như chẳng dính dáng gì với nhau : “tiếng sét ái tình” và sự phát triển kinh tế của xã hội công nghiệp. Nhưng mối liên hệ ấy không nhất thiết là liên hệ nhân quả, và lại càng không chắc là quy luật, nếu ta nhìn vào các xã hội Á Đông như Nhật Bản chẳng hạn. Hơn nữa, khó mà khẳng định được cái nào là nguyên nhân, cái nào là hậu quả, khi mà các hiện tượng xã hội thường xuất hiện đan xen với nhau, tác động lẫn nhau một cách vô cùng chằng chịt. Tính nhân quả trong xã hội hầu như luôn luôn diễn ra dưới dạng vòng tròn, tức là các hiện tượng thường tác động lẫn nhau, chi phối và ảnh hưởng lẫn nhau.1 Xét về mặt phương pháp luận, nhìn chung, người ta thấy có hai lối tiếp cận đối lập nhau trong ngành xã hội học, đó là lối tiếp cận tổng thể luận (holism), và lối tiếp cận phương pháp luận [quy về] cá nhân (methodological individualism). Một cách đại thể, có thể nói lối tiếp cận tổng thể luận cho rằng toàn bộ sự vận hành của xã hội đều xuất phát từ xã hội, vốn có những cấu trúc và những định chế của nó, áp đặt lên trên mọi cá nhân thành viên. Lý thuyết mác-xít và khoa kinh tế học cổ điển đều nằm trong lối tiếp cận này, và ngay nền xã hội học ở Pháp cũng chủ yếu đi theo khuynh hướng này trong những thập niên 1950 và 1960. Nhưng kể từ cuộc khủng hoảng kinh tế diễn ra từ năm 1975 trở đi, giới khoa học xã hội ở Pháp bắt đầu đặt lại vấn đề về lối tiếp cận này, nhất là khi mà nhà xã hội học Alain Touraine (1925-) đưa ra ý tưởng về “sự trở lại của tác nhân” (le retour de l’acteur). Lúc này, người ta bắt đầu chú ý hon tới những chiến lược cá nhân cũng như sự tích hợp của những chiến lược cá nhân, đến mức mà dần dà lối tiếp cận phương pháp luận [quy về] cá nhân của nhà xã hội học Raymond Boudon (1934-2013) trở nên thống soái trong nền xã hội học Pháp, cùng với trào lưu của trường phái Chicago và trào lưu phương pháp luận thường nhân (ethnomethodology). Tuy nhiên, giữa hai lối tiếp cận đối lập nhau nêu trên, người ta chứng kiến ngày càng có nhiều công trình xã hội 1 Xem H. Mendras, sách đã dẫn, tr. 13. 19

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

THÔNG TIN

TRỢ GIÚP

HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG

Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.