Giáo trình Xã hội học đại cương: Phần 1 - Võ Tá Tri, Vũ Văn Hùng (Đồng chủ biên)

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:94

Thêm vào BST

Báo xấu

54
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình "Xã hội học đại cương" được biên soạn nhằm giới thiệu những kiến thức và phương pháp nghiên cứu xã hội học hết sức cơ bản phục vụ cho giảng dạy và học tập môn học. Phần 1 của giáo trình gồm 3 chương đầu, trình bày về: đối tượng, phương pháp nghiên cứu và chức năng, nhiệm vụ của xã hội học; hành động xã hội, tương tác xã hội và quan hệ xã hội; cơ cấu xã hội, di động xã hội và thiết chế xã hội;... Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Xã hội học đại cương: Phần 1 - Võ Tá Tri, Vũ Văn Hùng (Đồng chủ biên)

VÕ TÁ TRI - VŨ VĂN HÙNG (Đồng chủ biên) GIÁO TRÌNH XÃ HỘI HỌC ĐẠI CƯƠNG NHÀ XUẤT BẢN THỐNG KÊ HÀ NỘI, 2015 1
2
MỤC LỤC Trang LỜI NÓI ĐẦU 5 CHƯƠNG I. ĐỐI TƯỢNG, PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ CHỨC NĂNG, NHIỆM VỤ CỦA XÃ HỘI HỌC 7 I. Khái lược lịch sử và đối tượng nghiên cứu môn xã hội học 7 II. Phương pháp nghiên cứu môn xã hội học 20 III. Chức năng và nhiệm vụ của xã hội học 29 CHƯƠNG 2. HÀNH ĐỘNG XÃ HỘI, TƯƠNG TÁC XÃ HỘI VÀ QUAN HỆ XÃ HỘI 33 I. Hành động xã hội 33 II. Tương tác xã hội 52 III. Quan hệ xã hội 61 CHƯƠNG 3. CƠ CẤU XÃ HỘI, DI ĐỘNG XÃ HỘI VÀ THIẾT CHẾ XÃ HỘI 67 I. Xã hội và cơ cấu xã hội 67 II. Bất bình đẳng xã hội và phân tầng xã hội 77 III. Di động xã hội 85 IV. Thiết chế xã hội 89 CHƯƠNG 4. XÃ HỘI HÓA 95 I. Khái niệm và vai trò của xã hội hóa 95 II. Phân đoạn xã hội hóa 102 III. Môi trường xã hội hóa 107 CHƯƠNG 5. BIẾN ĐỔI XÃ HỘI 113 I. Khái quát chung về biến đổi xã hội 113 II. Các quan điểm về biến đổi xã hội 119 3
III. Những nhân tố và điều kiện của sự biến đổi xã hội 123 IV. Một số vấn đề biến đổi xã hội trên thế giới và Việt Nam hiện nay 125 CHƯƠNG 6. MỘT SỐ LĨNH VỰC NGHIÊN CỨU CỦA XÃ HỘI HỌC CHUYÊN BIỆT 133 I. Xã hội học giáo dục 133 II. Xã hội học nông thôn 140 III. Xã hội học đô thị 148 IV. Xã hội học quản lý 153 TÀI LIỆU THAM KHẢO 159 4
LỜI NÓI ĐẦU Xã hội học đại cương là môn khoa học mới được đưa vào giảng dạy trong chương trình đào tạo của các trường Đại học và Cao đẳng ở Việt Nam đầu những năm 70 của thế kỷ XX. Mặc dù là môn học còn khá mới mẻ nhưng xã hội học đã khẳng định được ý nghĩa và tầm quan trọng của nó trong việc nâng cao nhận thức và rèn luyện phương pháp nghiên cứu những vấn đề xã hội cho người học. Đặc biệt trong sự nghiệp đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập sâu nền kinh tế thế giới tất yếu làm nảy sinh nhiều vấn đề xã hội như tăng trưởng và công bằng, tiến bộ và bản sắc, dân chủ tự do và kỷ cương xã hội, thống nhất và đa dạng, xung đột xã hội và ổn định... hay những vấn đề liên quan đến các lĩnh vực xã hội cụ thể như đô thị, nông thôn, giáo dục, y tế, tội phạm... Đây là những vấn đề hết sức nhạy cảm nhưng cũng rất bức xúc, đòi hỏi các khoa học trong đó có xã hội học phải giải quyết. Ở Trường Đại học Thương mại, môn xã hội học cũng chỉ mới được triển khai trong những năm gần đây nên tài liệu phục vụ cho việc nghiên cứu, giảng dạy và học tập của giáo viên và học sinh còn nhiều hạn chế. Để có thêm tài liệu chính thức, thống nhất, phù hợp với nội dung chương trình đào tạo đặc thù của trường, chúng tôi biên soạn cuốn "Giáo trình Xã hội học đại cương" nhằm giới thiệu những kiến thức và phương pháp nghiên cứu xã hội học hết sức cơ bản phục vụ cho giảng dạy và học tập môn học. Giáo trình xã hội học đại cương có kết cấu 6 chương do tập thể giảng viên Trường Đại học Thương mại biên soạn, trong đó TS. Võ Tá Tri và Ths. Lê Đình Tân biên soạn chương I, Ths. Phạm Bá Sanh biên soạn chương II, Ths. Lê Thị Anh biên soạn chương III, Ths. Nguyễn Ngọc Diệp biên soạn chương IV, Ths. Nguyễn Thị Lan Phương biên soạn chương V và TS. Vũ Văn Hùng biên soạn chương VI. Giáo trình được viết hoàn toàn dựa theo chương trình môn học thuộc các ngành, chuyên ngành kinh tế - quản trị kinh doanh do Hiệu trưởng 5
Trường Đại học Thương mại phê duyệt ban hành kèm theo Quyết định số 141/QĐ-ĐHTM ngày 21 tháng 3 năm 2012. Trong quá trình biên soạn giáo trình chúng tôi đã tham khảo, kế thừa, vận dụng có chọn lọc nhiều kiến thức của các nhà nghiên cứu, các giảng viên trong và ngoài nước qua các tài liệu về khoa học xã hội học và các lĩnh vực khoa học có liên quan khác. Đồng thời chúng tôi cũng bổ sung vào giáo trình nhiều nội dung cụ thể bằng việc cập nhật những kiến thức hiện đại thể hiện qua việc trình bày cô đọng, logic những vấn đề cơ bản của xã hội học đại cương. Nhiều nội dung, phương pháp nghiên cứu của xã hội học được lồng ghép, sử dụng thích hợp với kiến thức chuyên ngành đào tạo, nhiều ví dụ cụ thể được rút ra từ đời sống kinh tế, xã hội hiện đại, nhờ đó vừa giúp sinh viên mở rộng kiến thức nghiên cứu, giải quyết các vấn đề kinh tế dưới góc độ xã hội học, vừa phát huy được tác dụng tích cực của môn học. Có nhiều mức độ, phạm vi và phương pháp tiếp cận khác nhau về xã hội học, song trong giáo trình này chúng tôi chủ yếu hướng vào những nội dung cơ bản của xã hội học đại cương - "xã hội học lý thuyết". Bên cạnh đó, giáo trình cũng gợi mở cho người học những phương pháp và kỹ năng vận dụng hiểu biết của mình để phân tích, đánh giá bản thân và xã hội, vận dụng kiến thức xã hội học vào thực tiễn cuộc sống. Trong quá trình biên soạn giáo trình chúng tôi đã nhận được nhiều ý kiến đóng góp của đồng nghiệp và độc giả. Nhân dịp này tập thể tác giả bày tỏ lòng cảm ơn tới các đồng nghiệp, độc giả và đặc biệt tới sự quan tâm giúp đỡ của Ban Giám hiệu Trường Đại học Thương mại, tới các nhà khoa học trong và ngoài trường đã có những nhận xét, đánh giá và góp ý quý báu giúp chúng tôi hoàn thành giáo trình đảm bảo chất lượng. Mặc dù đã rất cố gắng nhưng do xã hội học vốn là môn khoa học phức tạp và có nhiều bất đồng của giới nghiên cứu nên lần biên soạn này chắc khó tránh khỏi thiếu sót nhất định. Chúng tôi mong nhận được nhiều ý kiến nhận xét, góp ý để giáo trình tiếp tục được bổ sung, sửa đổi hoàn thiện hơn. Tập thể tác giả 6
Chương 1 ĐỐI TƯỢNG, PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ CHỨC NĂNG, NHIỆM VỤ CỦA XÃ HỘI HỌC I. KHÁI LƯỢC LỊCH SỬ VÀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU MÔN XÃ HỘI HỌC 1. Khái niệm xã hội học Xã hội là thuật ngữ đã được sử dụng một cách phổ biến để phản ánh các hoạt động và các quan hệ của con người với nhau. Trên thực tế chúng ta thấy không có xã hội nếu không có con người, ngược lại con người cũng không thể tồn tại nếu tách rời xã hội nên không phải ngẫu nhiên, lâu nay trên thế giới đã tồn tại hai nhóm quan niệm khá phân biệt khi nghiên cứu xã hội học: Một là, chỉ thiên về nghiên cứu cá nhân con người, hành vi mang tính cá biệt (chủ nghĩa thực dụng Mỹ), hai là, cách tiếp cận thiên về xã hội tức là nghiên cứu cả cộng đồng (chủ nghĩa thực chứng phương Tây). Xã hội học (sociology) là thuật ngữ bắt nguồn từ gốc chữ Latin (Societas - xã hội) và chữ Hy Lạp (Lógos - ngôn từ, học thuyết) được A. Comte xây dựng và đưa vào sử dụng chính thức lần đầu tiên vào năm 1838. Từ đó xã hội học được xác định là một môn khoa học mới, độc lập, có đối tượng nghiên cứu và phương pháp nghiên cứu riêng, được nghiên cứu và đưa vào giảng dạy một cách rộng rãi trên thế giới mà trước hết ở các nước châu Âu và Mỹ. Cho đến nay đã có rất nhiều lý thuyết khác nhau của xã hội học như "Lý thuyết xã hội học thực chứng" (gắn với tên tuổi của các nhà xã hội học: Auguste Comte, Emile Durkheim, Talcott Parsons); "Thuyết đồng cảm xã hội" và "Thuyết cấu trúc chức năng" (Emile Durkheim); "Lý thuyết trao đổi xã hội" (tiêu biểu là G.Homans); "Thuyết hành động xã hội" (Max Weber); "Lý thuyết tương tác biểu trưng" (G.Mead); "Lý thuyết xung đột xã hội" (K.Marx, Max Weber); "Lý thuyết tiến hóa xã hội" (A.Comte, 7
H.Spencer, E.Durkheim)… Mỗi lý thuyết đều có cách tiếp cận riêng về phương hướng nghiên cứu, về phạm vi quan sát, thậm chí ở mức độ nhất định còn khác nhau cả về đối tượng nghiên cứu. Với tư cách là người đặt nền móng chính thức cho sự ra đời xã hội học, A.Comte cho rằng "Xã hội học là khoa học về các quy luật của tổ chức xã hội"1. Khá đồng nhất với Comte, H.Spencer cũng quan niệm "Xã hội học là khoa học về các quy luật và nguyên lý tổ chức của xã hội"2. Mặc dù còn có chỗ khác nhau nhưng nhìn chung cả hai ông đều quan tâm nghiên cứu xã hội như là một tổng thể. Có phần trái ngược, Max Weber lại giải thích "Xã hội học… là khoa học cố gắng giải nghĩa hành động xã hội và... tiến tới cách giải thích nhân quả về đường lối và hệ quả của hành động xã hội"3. Trải qua gần hai thế kỷ nhưng đến nay cũng chưa có được quan điểm thống nhất về khái niệm xã hội học và đối tượng nghiên cứu xã hội học. Tính không đồng nhất về quan niệm xã hội học bắt nguồn từ sự phong phú, phức tạp của con người và xã hội. Theo Giddens, Anthony "Xã hội học là ngành khoa học nghiên cứu cuộc sống con người, các nhóm xã hội, và tất cả các xã hội"4. Hoặc với Basirico, Laurence A., Barbara G. Cashion, and J Ross. Eshleman "Xã hội học là ngành khoa học nghiên cứu hành vi con người, các nhóm xã hội, và xã hội"5. Đây là những quan điểm vẫn thiên về nghiên cứu hành vi con người và xã hội. Còn John Joseph Macionis lại quan niệm "Xã hội học nghiên cứu một cách có hệ thống xã hội loài người"6. Hay Fulcher, James and John Scott khẳng định "Xã hội học giúp chúng ta hiểu thế giới xung quanh chúng ta, hiểu chúng ta, và hiểu vị trí của chúng ta trong thế giới đó"7. Nhà xã hội học G.V.Osipov quan niệm "Xã hội học là khoa học về các quy luật và tính quy luật xã hội chung và đặc thù của sự phát triển và vận hành của 1 Phạm Tất Dong, Lê Ngọc Hùng (2008) Xã hội học, Nxb Thế giới. Tr.45 2 Phạm Tất Dong, Lê Ngọc Hùng (2008) Xã hội học, Nxb Thế giới. Tr.63 3 Phạm Tất Dong, Lê Ngọc Hùng (2008) Xã hội học, Nxb Thế giới. Tr.79 4 Giddens, Anthony. (2009). Sociology. Cambridge: Polity Press. Tr.6 5 Basirico, Laurence A., Barbara G. Cashion, and J Ross. Eshleman (2012), Introduction to Sociology: BTV Publishing. Tr.6 6 Macionis, John (2008). Sociology. New Jersey: Prentice Hall. Tr.2 7 Fulcher, James and John Scott. (2011). Sociology. Oxford: Oxford University Press. Tr.4 8
các hệ thống xã hội xác định về mặt lịch sử, là khoa học về các cơ chế tác động và các hình thức biểu hiện của các quy luật đó trong hoạt động của các cá nhân, các nhóm xã hội các giai cấp và các dân tộc"1... Ở Việt Nam nhìn chung các nhà nghiên cứu xã hội học cũng chưa có được quan điểm thống nhất, đồng thuận về bản chất xã hội học và đặc biệt là đối tượng nghiên cứu của môn khoa học này. Chẳng hạn "Xã hội học là khoa học nghiên cứu về xã hội loài người, thông qua các hành vi, các hoạt động của con người trong đời sống xã hội, trong điều kiện lịch sử xã hội cụ thể"2. Với quan điểm này đối tượng nghiên cứu xã hội học thiên về xã hội hơn là hành vi cá nhân. Hay "Xã hội học là khoa học nghiên cứu quy luật của sự nảy sinh, biến đổi và phát triển mối quan hệ giữa con người và xã hội"3. Điều đó có nghĩa xã hội học chú trọng nghiên cứu những vấn đề mang tính bản chất, khách quan, phổ biến gắn với sự phát sinh, biến đổi và phát triển mối quan hệ giữa con người và xã hội, trọng tâm nghiên cứu là quan hệ xã hội. Cái khó của nghiên cứu xã hội học là ở chỗ, đây là ngành khoa học vừa đòi hỏi sự chặt chẽ, logic của triết học vừa chứa đựng nhiều yếu tố tự phát, rời rạc, thầm kín của tâm lý con người. Và từ đó cũng đã gây nên nhiều cuộc tranh luận chưa có hồi kết xuất phát từ tính phức tạp của đối tượng nghiên cứu xã hội học. Mặc dù còn nhiều ý kiến khác nhau, song về đại thể có thể thống nhất cho rằng "xã hội học là khoa học nghiên cứu về các quy luật và xu hướng của sự phát sinh, phát triển và biến đổi của các hành động xã hội, các quan hệ xã hội, tương tác giữa các chủ thể xã hội cùng các hình thái biểu hiện của chúng". 2. Khái lược lịch sử xã hội học a. Sự ra đời xã hội học Mặc dù chưa hoàn toàn thống nhất nhưng phần nhiều các nhà xã hội học đều cho rằng xã hội học có mầm mống tư tưởng từ rất sớm, từ thời cổ đại. Họ cho rằng, ban đầu các ý niệm về xã hội, những lý giải về xã 1 G.V.Osipov, (1992),“Xã hội học và chủ nghĩa xã hội”, Xã hội học và thời đại, tập 3, số 23. Tr.8 2 Nguyễn Sinh Huy, Nguyễn Văn Lê, Vũ Minh Tâm, (2004), Xã hội học đại cương, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội. Tr.7 3 Phạm Tất Dong, Lê Ngọc Hùng (2008) Xã hội học, Nxb Thế giới. Tr.11 9
hội đều gắn liền với triết học và xã hội học là thứ triết học về mặt xã hội. Xã hội học cùng với các môn khoa học nghiên cứu về các vấn đề xã hội đã chủ yếu đề cập đến những tiêu chuẩn tổ chức về mặt xã hội phục vụ cho các giai cấp và các tầng lớp thống trị. Điều đó được thể hiện trong quan điểm của các nhà tư tưởng, các triết gia cổ đại và cận đại cả phương Đông lẫn phương Tây. Phương Đông có các nhà tư tưởng Trung Quốc hay Ấn Độ, trong đó tiêu biểu là Quản Trọng, Khổng Tử, Mạnh Tử, Tuân Tử, Lão Tử... Ở phương Tây gắn với nền văn minh Hy Lạp cổ đại có các nhà tư tưởng điển hình như Platon, Aristote... Nhìn chung các nhà xã hội học phương Đông cổ đại với những cách đặt vấn đề khác nhau trong việc xác định động lực hay cách thức vận hành xã hội, nhưng đều thống nhất mục tiêu cuối cùng là để quản lý xã hội tốt hơn. Tuy vậy, những nền tảng khoa học nói chung (triết học, kinh tế học, xã hội học...) ở phương Đông chưa được hình thành một cách vững chắc. Ý kiến của nhiều nhà nghiên cứu khoa học xã hội cận hiện đại đều thống nhất nhận định Platon và Aristote là những nhà tư tưởng đầu tiên đặt nền tảng nghiên cứu các vấn đề xã hội học một cách có hệ thống. Có thể coi giai đoạn cổ đại đến thời phục hưng là giai đoạn đầu tiên của xã hội học. Các nhà tư tưởng thời đó mới chỉ đưa ra những ý tưởng và khi đó chỉ thuần tuý cho rằng xã hội học là một thứ triết học xã hội. Mặc dù chưa có tính hệ thống và chưa khái quát hóa thành các lý thuyết cụ thể nhưng đây cũng có thể coi là những tư tưởng khởi đầu, là mầm mống cho sự phát triển xã hội học sau này. Sau thời gian phát triển rực rỡ của nền văn minh cổ đại, nhân loại bị chìm đắm trong thời kỳ dài của lịch sử, thời kỳ trung cổ với sự thống trị của nhà thờ, tôn giáo và chém giết. Vì vậy khoa học nói chung cũng như xã hội học nói riêng không phát triển được. Sang thời kỳ phục hưng, các lĩnh vực khoa học tự nhiên (nhất là khoa học về địa lý, thiên văn) và khoa học xã hội (trước hết là triết học và kinh tế học) phục hồi và phát triển mạnh mẽ. Cùng với sự xuất hiện của nền dân chủ tư sản là cơ sở chính trị - xã hội vô cùng quan trọng vừa tạo điều kiện, vừa đòi hỏi bức xúc về sự tiến bộ của các lĩnh vực khoa học. Đây là điều kiện, tiền đề hết sức ý nghĩa giúp cho xã hội học phát triển mạnh mẽ hơn. Thời Phục Hưng 10
có các nhà xã hội học như Thoms Hobbes (1588-1679), Juhn Locke (1632-1704)… Cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX, các biến động to lớn từ trong đời sống kinh tế, chính trị và xã hội ở Châu Âu (nhiều nước đã trở thành nước công nghiệp, kinh tế thị trường phát triển mạnh, mâu thuẫn xã hội dần trở nên gay gắt…) đặt ra nhu cầu thực tiễn cần phải có nhận thức mới về xã hội. Lúc này những tư tưởng về các vấn đề xã hội từng bước được hệ thống hóa và từ đó xuất hiện các lý thuyết nghiên cứu sâu về xã hội. Tuy nhiên, phải đến cuối thế kỷ XIX, xã hội học mới được thừa nhận là môn khoa học độc lập. Người có công lớn trong việc khai thông và xác lập môn xã hội học thành một môn khoa học thực sự là Auguste Comte (1798-1857). Ông là nhà bác học người Pháp nghiên cứu nhiều lĩnh vực như toán học, vật lý, triết học và xã hội học. Ông là trợ lý của Saint Simon, người đã sáng lập học thuyết về chủ nghĩa xã hội không tưởng ở Tây Âu đầu thế kỷ XIX. Ông là người đầu tiên đưa ra thuật ngữ xã hội học. Tiếp đến là nhà xã hội học người Pháp Emile Durkheim (1858-1917) với tư tưởng "sự kiện xã hội" thay cho tâm sinh lý cá nhân. Ngoài ra còn phải kể đến các nhà xã hội học khác như: Fredric Le Play (người Pháp, 1806-1882), Karl Marx (người Đức, 1818-1883), Max Weber (người Đức, 1864-1920)… Sau những khởi xướng của Comte, Durkheim, xã hội học ở châu Âu phát triển nhanh chóng, mạnh mẽ và chủ yếu tập trung nghiên cứu cấu trúc xã hội như là một thực thể khoa học. Trong những năm 1920-1930, xã hội học châu Âu đã hình thành trào lưu "xã hội học cấu trúc". Tiếp đó, cũng cùng với sự phát triển mạnh mẽ của các ngành khoa học kỹ thuật, của các quá trình công nghiệp hoá ở Mỹ, đồng thời sau hai cuộc đại chiến thế giới, hàng loạt vấn đề xã hội nảy sinh, do vậy xã hội học cũng xuất hiện ở Mỹ. Tuy nhiên, do tính chất đặc thù bởi rất nhiều vấn đề xã hội ở Mỹ có liên quan tới hành vi của cá nhân, nhóm xã hội nên xã hội học ở Mỹ đã phát triển mạnh mẽ theo hướng tiếp cận từ hành vi và hình thành trào lưu xã hội học hành vi. 11
Từ khi hình thành, môn xã hội học phát triển nhanh chóng chủ yếu ở hai khu vực châu Âu và Mỹ theo hai cách tiếp cận khác nhau: cấu trúc xã hội và hành vi xã hội. Tuy nhiên từ năm 1960 đến nay, trên thế giới xã hội học đã phát triển theo hướng phổ biến là thâm nhập vào nhau giữa xã hội học Mỹ và xã hội học châu Âu. Xã hội học đã được giảng dạy và nghiên cứu trong các trường phổ thông và các trường đại học ở châu Âu lúc đầu ở Pháp, Đức rồi đến Anh... Ở Việt Nam, xã hội học được hình thành và phát triển chậm hơn, phải đến những năm 70 của thế kỷ XX mới trở thành môn khoa học và được đưa vào giảng dạy ở một số trường đại học chủ yếu của khối xã hội nhân văn. Hiện nay xã hội học cũng đang được mở rộng giảng dạy ở một số trường thuộc khối kỹ thuật và quản trị kinh doanh. Nhìn chung, thời gian qua việc nghiên cứu và giảng dạy môn xã hội học ở Việt Nam cũng thu được một số kết quả nhất định, nhưng so với thế giới và để đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước trong thời đại ngày nay xã hội học Việt Nam cần được tiếp tục đẩy mạnh nghiên cứu và mở rộng giảng dạy trong các trường đại học và cao đẳng. b. Điều kiện, tiền đề ra đời xã hội học Cũng như các lĩnh vực khoa học khác, xã hội học xuất hiện không phải ngẫu nhiên mà gắn với hoàn cảnh lịch sử, với các điều kiện tiền đề nhất định. Nói cách khác, sự ra đời xã hội học là một tất yếu khách quan do đòi hỏi của lịch sử. Cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX ở châu Âu xuất hiện cuộc cách mạng công nghiệp (hay cách mạng kỹ thuật lần thứ nhất) nhờ đó nhiều nước đã xây dựng được nền sản xuất lớn đại công nghiệp cơ khí, năng suất lao động cao. Kinh tế thị trường phát triển mạnh, thương mại được mở rộng. Sự phát triển mạnh mẽ lực lượng sản xuất khẳng định chắc chắn sự tồn tại xã hội tư bản, đồng thời từng bước xóa bỏ tận gốc những đặc tính xã hội cũ tồn tại hàng trăm năm trước. Cuộc cách mạng công nghiệp cùng với sự phát triển nhanh chóng kinh tế thị trường làm thay đổi căn bản xã hội đương đại trên hầu hết các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội... Bên cạnh đó nó cũng làm chuyển biến mạnh mẽ hình thái các hoạt động xã hội và quan hệ xã hội. 12
Về kinh tế: Công cuộc công nghiệp hóa tư bản chủ nghĩa đã tạo được một nền kinh tế hùng mạnh với nền sản xuất lớn đại công nghiệp. Việc sử dụng máy móc cơ khí vào sản xuất phổ biến loại bỏ những công cụ thủ công, với phương pháp lao động thủ công năng suất thấp. Sản xuất được tập trung chuyên môn hóa, quy mô lớn thay thế kiểu sản xuất nhỏ lẻ, tự phát, phân tán. Thành tựu của cuộc cách mạng công nghiệp và kinh tế thị trường sau đó được K. Marx và F. Engels đánh giá rất cao. Trong "Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản" (năm 1848) hai ông đã khẳng định mặc dù chủ nghĩa tư bản ra đời chưa đầy 100 năm mà đã tạo ra đống của cải vật chất, sức sản xuất khổng lồ lớn hơn tất cả những gì các thế hệ trước đấy cộng lại. Nền sản xuất lớn đảm bảo cho xã hội tư bản có được khối lượng sản phẩm hàng hóa đồ sộ. Khi nghiên cứu chủ nghĩa tư bản về mặt kinh tế, K. Marx khẳng định chủ nghĩa tư bản biểu hiện ra là "một đống khổng lồ hàng hóa chồng chất lại". Phân công lao động mở rộng trên nhiều lĩnh vực, nhiều mức độ làm chuyển dịch mạnh mẽ cơ cấu nền kinh tế. Công nghiệp, dịch vụ tăng nhanh chóng cả về quy mô và tỷ trọng trong cơ cấu nền kinh tế quốc dân. Sản xuất nông nghiệp tiếp tục tăng về quy mô nhưng giảm tỷ trọng đóng góp vào sản phẩm quốc nội so với công nghiệp và dịch vụ. Sự phát triển kinh tế thị trường tư bản tạo nền tảng vật chất thúc đẩy tiến bộ xã hội nói chung. Nhưng cũng do kinh tế thị trường phát triển trong xã hội mang tính tự phát đã làm xuất hiện nhiều nguy cơ về mâu thuẫn và xung đột xã hội. Bởi sự phát triển kinh tế thị trường luôn tiềm ẩn yếu tố bất ổn định như lạm phát, khủng hoảng kinh tế, cạnh tranh không lành mạnh... Kinh tế thị trường phát triển đòi hỏi phải có thị trường tiêu thụ sản phẩm và đầu tư tư bản đã dẫn đến các cuộc chiến tranh cướp giật thuộc địa. Ngoài ra, kinh tế thị trường tư bản với mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận nên giai cấp những người sở hữu sẵn sàng làm mọi thứ để thỏa mãn nhu cầu làm giàu của mình, kể cả gây chiến tranh và tội phạm. Về chính trị - tư tưởng: Sự xuất hiện xã hội tư bản đòi hỏi phải xóa bỏ ngay lập tức kiểu quản lý xã hội và con người mang tính cưỡng chế trực tiếp nô dịch. Tiền đề để có nền kinh tế thị trường tư bản và chủ nghĩa tư bản là hàng hóa sức lao động. Điều đó có nghĩa người lao động 13
phải được tự do, tự do theo nghĩa được quyền làm chủ sức lao động của mình và được bán sức lao động để tồn tại. Các cuộc cách mạng dân chủ tư sản thể hiện đỉnh cao nhu cầu của giai cấp tư sản đấu tranh để giải phóng mình, thủ tiêu rào cản đối với sự phát triển chủ nghĩa tư bản, đồng thời qua đó cũng gián tiếp giải phóng giai cấp nông dân khỏi ách nô lệ của địa chủ phong kiến, hình thành quan hệ mới: tư bản - công nhân. Cuộc cách mạng tư sản đã làm thay đổi thể chế chính trị, đánh dấu thời kì tan rã của chế độ phong kiến thay vào đó là sự thống trị của giai cấp tư sản, hình thành nhà nước tư sản, quyền lực chính trị chuyển sang tay giai cấp tư sản. Giai cấp công nhân hình thành và có nhiều tiến bộ nhờ những biến đổi về mặt nhận thức quyền con người, quyền bình đẳng, quyền tự do… Con người được coi trọng hơn, được tự do hơn đó là sự tiến bộ. Tuy nhiên thực chất đây chỉ là sự chuyển hóa về cách thức bóc lột lao động trong khuôn khổ pháp quyền tư sản. Sau thời gian tồn tại và phát triển khá êm đềm (tính từ thế kỷ XVII) khoảng những năm 30 của thế kỷ XIX những mâu thuẫn, xung đột ở nhiều nước châu Âu trở nên trầm trọng. Cuộc cách mạng công nghiệp trong chủ nghĩa tư bản phát triển mạnh mẽ, thúc đẩy nền sản xuất tư bản chủ nghĩa phát triển vượt bậc, giai cấp vô sản trưởng thành nhanh chóng. Nhưng cùng với điều đó là tình trạng khủng hoảng kinh tế, nạn thất nghiệp, bần cùng hoá đời sống người lao động... tăng nhanh, đã dẫn đến phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân trong các nước châu Âu. Sự đấu tranh của giai cấp công nhân phát triển dần từ đấu tranh kinh tế sang đấu tranh chính trị, từ tự phát sang tự giác có tổ chức. Giai cấp công nhân dần trở thành lực lượng chính trị độc lập nhận thức đầy đủ hơn về sứ mệnh lịch sử của mình. Phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân xuất hiện sớm nhất ở Anh vào năm 60 của thế kỷ XVIII (1760). Trong những cuộc đấu tranh đầu tiên hiện tượng đập phá máy móc xuất hiện và tiếp tục cho đến đầu những năm 20 của thế kỷ XIX. Phong trào đấu tranh của công nhân Anh thể hiện tập trung nhất ở phong trào Hiến chương của giai cấp công nhân Anh. Phong trào đấu tranh diễn ra với 3 cao trào từ năm 1839 đến năm 1848, với sự tham gia từ 1 đến 5 triệu công nhân. Ở Pháp, thợ tơ Lyon đã tổ chức phong trào khởi nghĩa từ năm 1831 và 1834. Đây là cuộc khởi 14
nghĩa lớn của công nhân Pháp thời kỳ này. Công nhân ở Lyon đã đứng lên biểu tình để phản đối việc chủ không chịu tăng lương. Các cuộc khởi nghĩa này đánh dấu sự lớn mạnh của phong trào công nhân Pháp bởi lần đầu tiên họ bước lên vũ đài chính trị với tư thế là một lực lượng chính trị độc lập. Đặc biệt phong trào đấu tranh của giai cấp vô sản chuyển biến mạnh mẽ từ đấu tranh tự phát đến tự giác, từ đấu tranh kinh tế đến đấu tranh chính trị. Cuối thế kỷ XIX, chủ nghĩa tư bản tiếp tục chuyển biến mạnh mẽ từ giai đoạn tự do cạnh tranh sang độc quyền hóa cao độ. Quan hệ bóc lột mở rộng không chỉ trong phạm vi các nước tư bản mà trên phạm vi quốc tế thông qua chính sách thôn tính thực dân. Mâu thuẫn xã hội do vậy gia tăng nhanh chóng và trở nên hết sức căng thẳng, đa dạng. Sự tự do bóc lột giai cấp công nhân của giai cấp tư sản và những bất đồng về chính trị - xã hội làm cho mâu thuẫn giữa giai cấp vô sản với giai cấp tư sản, mâu thuẫn giữa các dân tộc ngày một gay gắt. Khi mâu thuẫn xã hội phát triển tất yếu bùng nổ các cuộc cách mạng vô sản cũng như cách mạng giải phóng dân tộc của các nước thuộc địa. Cách mạng vô sản Pháp (1871) và tiếp đó Cách mạng Tháng Mười Nga (1917) là minh chứng thực tế về cách thức giải quyết mâu thuẫn xã hội không thể đảo ngược. Về mặt tư tưởng, dưới sức ép của nền sản xuất lớn và sự bất ổn của nền kinh tế thị trường tư bản, hàng loạt những người sản xuất nhỏ bị phá sản nên đã xuất hiện tư tưởng chống đối chủ nghĩa tư bản, giai cấp tư sản từ phía những người sản xuất nhỏ, tiểu tư sản. Điển hình cho trào lưu này là Sismondi (1773 - 1842) nhà kinh tế học, xã hội học Thụy Sĩ nhưng chủ yếu sống và làm việc ở Pháp. Tiếp đến sự xuất hiện chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp phê phán chủ nghĩa tư bản dưới góc độ kinh tế, đấu tranh chống lại áp bức, bóc lột của chủ nghĩa tư bản đương thời. Tuy nhiên, giai cấp công nhân lúc này chưa thực sự trở thành lực lượng chính trị độc lập, phong trào công nhân chưa mang tính tự giác nên lý luận của các học thuyết này chỉ biểu hiện ra dưới hình thức tư tưởng, ước mơ về một xã hội tương lai tốt đẹp mà thôi. Ra đời trong điều kiện đó, học thuyết của các nhà xã hội chủ nghĩa không tưởng là biểu hiện sự bất bình tự phát của giai cấp công nhân và quần chúng lao động đối với chủ nghĩa tư bản và tìm đường xây dựng một xã hội công bằng và hạnh phúc. Tiêu 15
biểu là các nhà lý luận như Saint Simon (1760-1825), Charles Fourier (1772-1837) ở Pháp và Robert Owen (1771-1858) ở Anh. Có thể nói chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp là mầm mống tư tưởng trực tiếp cho sự ra đời của xã hội học. Vấn đề văn hóa - xã hội: Trải qua những thăng trầm của lịch sử, cuối thế kỷ XVIII, với sự bùng nổ của sản xuất công nghiệp gắn với nó là quá trình đô thị hóa và những bất ổn trong đời sống xã hội gia tăng, khoa học và kỹ thuật phát triển mạnh làm xuất hiện nhiều vấn đề xã hội mới, phức tạp đòi hỏi phải nghiên cứu một cách khoa học, hệ thống. Cùng với sự mở rộng nền dân chủ tư sản và thể chế tự do tư bản là môi trường tốt cho việc nghiên cứu xã hội. Xã hội học do đó được phát triển mạnh và khẳng định vai trò, vị trí của mình trong hệ thống các lĩnh vực nghiên cứu khoa học xã hội. Sản xuất công nghiệp phát triển, thương mại mở rộng, nhiều nhà máy, xí nghiệp ra đời đã thu hút nhiều lao động, đặc biệt là lao động từ nông thôn ra thành thị. Sự biến đổi kinh tế đã làm biến đổi sâu sắc đời sống văn hóa - xã hội. Sự biến đổi kinh tế cũng làm cho hệ thống tổ chức xã hội phong kiến bị xáo trộn mạnh mẽ. Cuộc sống đô thị thay thế dần cách sống, kiểu sống nông thôn. Các phong tục, tập quán lối sống truyền thống cũ được thay dần bằng nhịp sống hiện đại của cư dân đô thị. Văn hóa thay đổi nhanh chóng bởi lối sống thực dụng của kinh tế thị trường. Cấu trúc gia đình biến đổi do cá nhân dần rời bỏ cộng đồng có tính huyết thống, truyền thống cũ, cùng với sự thay đổi vai trò của vợ chồng trong quan hệ gia đình. Quyền lực trong tôn giáo bị giảm xuống bởi sự phát triển, tiến bộ của khoa học công nghệ và sự suy vong của tầng lớp địa chủ phong kiến. Kết cấu giai cấp trong xã hội thay đổi mạnh mẽ với sự hiện diện của hai giai cấp chính mâu thuẫn đối kháng là giai cấp công nhân và giai cấp tư sản. Bên cạnh vẫn tồn tại một bộ phận đáng kể các tầng lớp thuộc giai cấp tiểu tư sản như những người tiểu sản xuất, tiểu thương, tri thức... Cấu trúc xã hội mới thay thế xã hội truyền thống vốn đã tồn tại hàng nghìn năm trước đó. Trước những biến động mạnh mẽ và sâu sắc hầu hết mọi lĩnh vực của đời sống xã hội từ kinh tế, chính trị, tư tưởng, văn hóa, xã hội... làm 16
xuất hiện ngày càng nhiều "vấn đề xã hội" mà các khoa học khác như triết học, chính trị học, kinh tế học... khó giải thích một cách thấu đáo đòi hỏi có một lĩnh vực khoa học có khả năng nghiên cứu sâu, chi tiết hơn. Tóm lại, sự xuất hiện của hệ thống tư bản đã phá vỡ trật tự xã hội cũ, làm xáo trộn đời sống xã hội của các giai cấp, tầng lớp và các nhóm xã hội. Từ đó đặt ra nhu cầu giải quyết những vấn đề mới mẻ của xã hội đang nảy sinh từ cuộc sống đầy biến động và phải lập lại trật tự xã hội một cách ổn định trên thực tế. Xã hội học ra đời đáp ứng nhu cầu tất yếu đó. Người đi đầu trong ngành khoa học này là nhà triết học người Pháp: August Comte. 3. Đối tượng nghiên cứu của xã hội học Đã có đến hàng trăm quan niệm khác nhau về đối tượng của xã hội học, nhưng suy cho cùng đều có thể quy về một trong ba cách tiếp cận chính: Một là, cách tiếp cận thiên về con người (xã hội học vi mô): Cách tiếp cận này cho rằng đối tượng nghiên cứu của xã hội học là hành vi xã hội hay hành động xã hội của con người. Nói cách khác, đó là hành vi cá nhân, các cơ chế hình thành các hành vi đó bao gồm các tương tác giữa các cá nhân, sự hình thành động cơ và các tác nhân hành động của nhóm. Đây chính là cách tiếp cận của trường phái xã hội học Mỹ - xã hội học vi mô, khoa học về hành vi xã hội của cá nhân và nhóm. Trường phái này chịu ảnh hưởng của thuyết hành vi và chủ nghĩa thực dụng theo hiện tượng luận. Hai là, cách tiếp cận thiên về xã hội (xã hội học vĩ mô): Với cách tiếp cận này đối tượng nghiên cứu của xã hội học là cả xã hội loài người, đó là tính chỉnh thể của tổ chức xã hội, tính hệ thống của xã hội trong mối quan hệ chi phối cá nhân. Các khái niệm mà cách tiếp cận này thường xuyên đề cập đến là văn hoá, thiết chế xã hội, hệ thống và cấu trúc xã hội... các quá trình xã hội rộng lớn. Đây chính là cách tiếp cận của trường phái xã hội học châu Âu, xã hội học vĩ mô do ảnh hưởng mạnh mẽ của triết học thực chứng và thuyết tiến hoá của Charles Darwin. Ba là, cách tiếp cận "tổng hợp" cả con người và xã hội: Theo cách này, xã hội học vừa nghiên cứu hành vi con người vừa nghiên cứu hệ 17
thống xã hội. Cách tiếp cận này tuy đã đề cập nghiên cứu cả con người và xã hội song vẫn mang tính rời rạc, chưa có sự liên kết, chưa thể hiện được tính "tổng hợp" trong đối tượng nghiên cứu. Cũng từ cách tiếp cận này dễ gây nhầm lẫn rằng xã hội học có hai đối tượng nghiên cứu. Rõ ràng mỗi cách tiếp cận đều có những mặt tích cực, nhấn mạnh một khía cạnh không thể thiếu khi nghiên cứu xã hội học. Tuy nhiên cả ba cách tiếp cận trên cũng bộc lộ những mặt hạn chế, thiếu sót nhất định. Bởi con người và xã hội tồn tại không tách rời nhau và đều là những khách thể nghiên cứu của nhiều khoa học nên phải chăng xã hội học không có đối tượng nghiên cứu rõ ràng? Gần đây, nhiều nhà xã hội học hiện đại đưa ra và chấp nhận cách tiếp cận "tích hợp" hay "hỗn hợp". Theo cách tiếp cận này, đối tượng nghiên cứu của xã hội học không phải chỉ là con người hay xã hội hoặc cả con người lẫn xã hội mà là nghiên cứu mối liên hệ hữu cơ, mối quan hệ biện chứng, ảnh hưởng và tác động qua lại lẫn nhau giữa một bên là con người với tư cách là cá nhân, nhóm với một bên là xã hội với tư cách là hệ thống là cơ cấu hay cấu trúc xã hội. Vậy đối tượng nghiên cứu của xã hội học là con người xã hội, nói cách khác nghiên cứu mặt xã hội của con người, nghiên cứu yếu tố con người thể hiện qua mọi quan hệ xã hội, mọi lĩnh vực hoạt động xã hội. Xã hội học nghiên cứu hành vi của con người vì mọi suy nghĩ, mọi hành động của con người đều được thể hiện qua hành vi nhất định. Những hành vi của con người có biểu hiện ngẫu nhiên nhưng hầu như không hoàn toàn tùy tiện mà luôn bị chi phối bởi những khuôn mẫu xã hội nhất định tùy thuộc vào vai trò, vị thế của cá nhân trong xã hội hay bối cảnh xã hội nào đó. Tuy vậy con người xã hội không tồn tại độc lập mà luôn bị tác động, chi phối bởi nhóm xã hội thậm chí cả cộng đồng nên hành vi của con người cũng tác động hay bị tác động, chi phối hay bị chi phối bởi cộng đồng xã hội. Điều đó có nghĩa xã hội học nghiên cứu hành vi con người trong mối quan hệ tương tác với cộng đồng xã hội. Đồng thời xã hội học cũng nghiên cứu xã hội về mặt là cấu trúc, thiết chế được tạo bởi con người và trở lại quy định hành vi của con người. 18
Nói cách khác xã hội học không nghiên cứu xã hội nói chung cũng không đi nghiên cứu cụ thể các "vấn đề xã hội" như nghèo đói, tệ nạn xã hội... mà nghiên cứu xã hội như là kết quả được tạo bởi hành động xã hội của con người đồng thời chi phối, quy định hành động, hành vi của con người. Nghiên cứu xã hội học đòi hỏi phải kết hợp việc nghiên cứu các cá nhân với tư cách là chủ thể xã hội, đồng thời nghiên cứu mối liên hệ xã hội của các cá nhân đó để làm rõ các phạm trù rất cơ bản của xã hội như: chủ thể xã hội, hành động xã hội, hoạt động xã hội, cơ cấu xã hội, quan hệ xã hội, thiết chế xã hội, tương tác xã hội… Không có chủ thể xã hội (có thể là cá nhân hay nhóm xã hội) thì không có xã hội. Nhưng xã hội không phải là phép cộng cơ học của các chủ thể đó mà là tổng hợp, tích hợp của các chủ thể trong mối liên hệ tương tác với nhau. Nói cách khác, xã hội học nghiên cứu con người nhưng không phải cô lập mà được đặt trong mối liên hệ hữu cơ giữa những con người với nhau, đồng thời xã hội học cũng nghiên cứu xã hội thông qua hành động, tương tác và quan hệ của con người. Nhưng phải chăng như vậy đối tượng nghiên cứu của xã hội học vẫn chưa rõ ràng hay có nhiều đối tượng nghiên cứu khác nhau? Vấn đề ở đây không phải là hành vi cá nhân, hay là xã hội hoặc cả hai mà chính là quan hệ giữa cá nhân với xã hội. Con người tạo ra xã hội, ngược lại xã hội tạo ra con người. K. Marx lập luận "xã hội tạo ra con người, như con người, hệt như con người tạo ra xã hội"1. Mặc dù còn có nhiều cách hiểu chưa hoàn toàn thống nhất nhưng nhìn chung các nhà xã hội học đều có một điểm khá đồng nhất về đối tượng nghiên cứu xã hội học đó là các quy luật và tính quy luật hay xu hướng của sự phát sinh, biến đổi và phát triển mối quan hệ giữa con người và xã hội; nhấn mạnh quan hệ giữa con người và xã hội được biểu hiện qua hành vi xã hội, hành động xã hội, tương tác xã hội của con người và bị chế ước bởi các cấu trúc xã hội, thiết chế xã hội. Cái đích của nghiên cứu xã hội học là tìm ra các quy luật và xu hướng của sự phát sinh, phát triển và biến đổi của các quan hệ xã hội, tương tác giữa các chủ thể xã hội cùng các hình thái biểu hiện của chúng. Các quy luật quan 1 Nguyễn Khắc Viện (1994), Từ điển xã hội học, Nxb Thế giới, Hà Nội. Tr.30 19
hệ xã hội của con người vừa mang tính phổ biến, vừa mang tính đặc thù và có tính lịch sử. II. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU MÔN XÃ HỘI HỌC 1. Cơ sở phương pháp luận nghiên cứu môn xã hội học Nhận thức xã hội học là một quá trình hết sức phức tạp, trong đó con người, một trong những chủ thể cấu thành xã hội, đồng thời là lực lượng tạo ra các mặt đời sống xã hội, là những thế giới thu nhỏ vô cùng phong phú và sinh động. Vì vậy, nghiên cứu xã hội học cần chú ý các quan điểm sau: a. Quan điểm toàn diện Lê Nin nói "Muốn thực sự hiểu được sự vật, cần phải nhìn bao quát và nghiên cứu tất cả các mặt, tất cả các mối liên hệ và "quan hệ giao tiếp" của sự vật đó"1. Xuất phát từ tính khách quan và phổ biến của mối liên hệ cho thấy trong hoạt động nhận thức và thực tiễn cần có quan điểm toàn diện. Khi nghiên cứu một vấn đề xã hội nào đó, phải đặt vấn đề đó vào trong mối tương quan. Cơ sở của quan điểm này là mối liên hệ chằng chịt, qua lại giữa các mặt của đời sống xã hội. Quan điểm toàn diện đòi hỏi trong nhận thức cũng như hoạt động thực tiễn cần phải xem xét sự vật trong mối quan hệ biện chứng giữa các bộ phận, giữa các yếu tố, giữa các mặt của sự vật, hiện tượng cũng như sự tác động qua lại giữa chúng với nhau. Ví dụ, một sinh viên học giỏi chưa hẳn đã là người có nhân cách tốt vì con người vốn là "tổng hòa" các quan hệ xã hội. Việc nghiên cứu một vấn đề nào đó tách rời khỏi toàn bộ các vấn đề khác thường dẫn đến các kết luận hời hợt, thiếu sót và dĩ nhiên có độ chính xác thấp. Quan điểm toàn diện giúp chúng ta khắc phục được tính hẹp hòi, phiến diện trong nghiên cứu xã hội học. b. Quan điểm lịch sử - cụ thể Quan điểm lịch sử - cụ thể bắt nguồn từ tính chất đa dạng, phong phú của các mối liên hệ đòi hỏi trong hoạt động nhận thức và thực tiễn cần có quan điểm lịch sử - cụ thể song song với quan điểm toàn diện. 1 Lê Nin (1980), Toàn tập, Nxb Tiến bộ, Mátxcơva. Tr.364 20