Hệ đầm phá Tam Giang - Cầu Hai - Tiến hóa và động lực: Phần 1
lượt xem 47
download
Tài liệu Tiến hóa và động lực hệ đầm phá Tam Giang - Cầu Hai do NXB Khoa học tự nhiên và công nghệ ấn hành giới thiệu đến bạn đọc các nội dung về hệ đầm phá Tam Giang - Cầu Hai như: Giá trị tài nguyên, môi trường sinh thái, thực trạng hệ đầm phá Tam Giang - Cầu Hai,.... Tài liệu bao gồm 5 chương, được chia thành phần. Phần 1 cung cấp cho bạn đọc nội dung chương I và chương II. Chương I giới thiệu về tổng quan đầm phá ven bờ miền Trung Việt Nam. Chương II giới thiệu về quá trình hình thành và tiến hóa đầm phá Tam Giang - Cầu Hai.
Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!
Nội dung Text: Hệ đầm phá Tam Giang - Cầu Hai - Tiến hóa và động lực: Phần 1
- 1 M CL C Trang M cl c 1 L I GI I THI U 3 L I NÓI U 5 Ch ng I. T NG QUAN V M PHÁ VEN B MI N TRUNG 7 VI T NAM I. NH�NG V�N �� CHUNG 7 II. H� TH�NG ��M PHÁ VEN B� MI�N TRUNG VI�T NAM 23 Ch ng II. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ TI'N HÓA M 43 PHÁ TAM GIANG - C U HAI I. V� TRÍ 43 II. �I�U KI�N ��A CH�T HÌNH THÀNH H� ��M PHÁ TAM GIANG - 43 C�U HAI III. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH, PHÁT TRI�N TI�N HÓA ��M PHÁ VÀ 46 C�A BI�N IV. TR�NG THÁI T�N T�I HI�N NAY C�A H� ��M PHÁ - C�A BI�N 59 TRONG QUÁ TRÌNH PHÁT TRI�N TI�N HÓA Ch ng III. )NG L*C H M PHÁ 63 I. �I�U KI�N ��A ��NG L�C N�I SINH 63 II. ��C TRƯNG ��NG L�C HÌNH THÁI H� ��M PHÁ VÀ C�A BI�N 67 III. MÔI TRƯ�NG TR�M TÍCH 83 IV. ��C �I�M TH�Y ��NG L�C 110 V. NGU�N CUNG C�P, QUÁ TRÌNH DI CHUY�N VÀ L�NG ��NG BÙN 129 CÁT Ch ng IV. BI'N )NG, B,I T VÀ XÓI L. B BI/N 139 M PHÁ TAM GIANG – C U HAI I. BI�N ��NG �Ư�NG B� BI�N VÙNG ��M PHÁ TAM GIANG - C�U HAI 139 II. QUÁ TRÌNH B�I T� VÀ XÓI L� B� BI�N ��M PHÁ TAM GIANG – 145 C�U HAI III. TAI BI�N MÔI TRƯ�NG LIÊN QUAN ��N B�I T�, XÓI L� B� BI�N 151 ��M PHÁ TAM GIANG – C�U HAI
- 2 Tr n c Th nh, Tr n ình Lân, Nguy n H u C , inh v n Huy Ch ng V. NGUYÊN NHÂN CHUY/N L4P C5A BI/N VÀ GI6I 157 PHÁP 7NG X5 I. NGUYÊN NHÂN CHUY�N L�P C�A BI�N 157 II. D� BÁO DI�N BI�N C�A BI�N 163 III. GI�I PHÁP �NG X� 164 L I K'T 191 TÀI LI U THAM KH6O 195 PH L C: M)T S< HÌNH 6NH V M PHÁ TAM GIANG – C U HAI 201
- 3 L I GI I THI U B SÁCH CHUYÊN KH O V BI N, O VI T NAM Vi�t Nam là m�t qu�c gia bi�n, có vùng bi�n ch� quy�n r�ng kho�ng m�t tri�u kilômét vuông, ���ng b� bi�n tr�i dài hơn 3.260 km, m�t h� th�ng ��o ven b� và vùng khơi chi�m m�t v� trí c�c k� quan tr�ng v� m�t an ninh qu�c phòng c�ng nh� kinh t�-xã h�i c�a ��t n��c. Chi n l c Bi n Vi t Nam t i n m 2020 ���c ��ng và Nhà n��c ta xây d�ng, �ã xác ��nh nh�ng nhi�m v� chi�n l��c ph�i hoàn thành, nh�m kh�ng ��nh ch� quy�n Qu�c gia trên bi�n, phát tri�n kinh t� bi�n, khoa h�c công ngh� bi�n, ��a n��c ta tr� thành m�t Qu�c gia m�nh v� bi�n, phù h�p v�i xu th� khai thác ��i d�ơng c�a th� gi�i trong th� k� XXI. Vi�c th�c hi�n có k�t qu� các nhi�m v� trên, ph�i d�a trên m�t cơ s� khoa h�c, k� thu�t ��y ��, v�ng ch�c v� �i�u ki�n t� nhiên, sinh thái môi tr��ng và ti�m n�ng tài nguyên thiên nhiên bi�n c�a n��c ta. Công cu�c �i�u tra nghiên c�u bi�n � n��c ta �ã ���c b�t ��u t� nh�ng n�m 20 c�a th� k� tr��c, song ph�i t�i giai �o�n t� 1954, và nh�t là sau n�m 1975, khi chi�n tranh k�t thúc, ��t n��c th�ng nh�t, ho�t ��ng �i�u tra nghiên c�u bi�n n��c ta m�i ���c ��y m�nh, nhi�u Ch�ơng trình c�p Nhà n��c, các �� án, �� tài � các Ngành, các ��a ph�ơng ven bi�n m�i ���c tri�n khai. Qua �ó, các k�t qu� nghiên c�u �ã ���c công b�, �áp �ng m�t ph�n yêu c�u t� li�u v� bi�n, c�ng nh� góp ph�n vào vi�c th�c hi�n các nhi�m v� b�o ��m an ninh qu�c phòng bi�n, các ho�t ��ng khai thác, qu�n lý, b�o v� tài nguyên môi tr��ng bi�n trong giai �o�n v�a qua. Tuy nhiên, các nhi�m v� l�n c�a Chi n l c Bi n Vi t Nam t i n m 2020 �ang ��t ra nhi�u yêu c�u c�p bách và to l�n v� t� li�u bi�n n��c ta. �� góp ph�n �áp �ng nhu c�u trên, Nhà Xu�t b�n Khoa h�c t� nhiên và Công ngh� - Vi�n Khoa h�c và Công ngh� Vi�t Nam �ã t� ch�c biên so�n và xu�t b�n b� sách Chuyên kh�o v� Bi�n, ��o Vi�t Nam. Vi�c biên so�n b� sách này d�a trên các k�t qu� �ã có t� vi�c th�c hi�n các Ch�ơng trình �i�u tra nghiên c�u bi�n c�p Nhà n��c do Vi�n Khoa h�c và Công ngh� Vi�t Nam ch� trì trong nhi�u n�m, c�ng nh� các k�t qu� nghiên c�u � các Ngành trong th�i gian qua. B� sách ���c xu�t b�n g�m nhi�u l�nh v�c: - Khoa h�c Công ngh� bi�n - Khí t��ng Thu� v�n ��ng l�c bi�n - ��a lý, ��a m�o, ��a ch�t bi�n - Sinh h�c, Sinh thái, Môi tr��ng bi�n - �a d�ng sinh h�c và B�o t�n thiên nhiên bi�n - Tài nguyên thiên nhiên bi�n - và các l�nh v�c khác.
- 4 Tr n c Th nh, Tr n ình Lân, Nguy n H u C , inh v n Huy �� ��m b�o ch�t l��ng các �n ph�m, vi�c biên so�n và xu�t b�n ���c ti�n hành nghiêm túc qua các b��c tuy�n ch�n � H�i ��ng xu�t b�n và b��c th�m ��nh c�a các chuyên gia chuyên ngành có trình ��. Trong các n�m 2008 và 2009, Nhà n��c ��t hàng (thông qua C�c xu�t b�n – B� Thông tin và Truy�n thông) cùng v�i s� h� tr� kinh phí biên so�n c�a Vi�n Khoa h�c và Công ngh� Vi�t Nam, Nhà xu�t b�n Khoa h�c t� nhiên và Công ngh� �ã t� ch�c biên so�n và xu�t b�n ���c 10 cu�n ��u tiên c�a B� Chuyên kh�o này. Công vi�c biên so�n và xu�t b�n B� sách hi�n v�n ���c ti�p t�c trong n�m 2010. �� m�c tiêu trên ��t k�t qu� t�t, Nhà xu�t b�n Khoa h�c t� nhiên và Công ngh� r�t mong nh�n ���c s� h��ng �ng r�ng rãi c�a các nhà khoa h�c thu�c các l�nh v�c khoa h�c công ngh� bi�n trong c� n��c cùng tham gia biên so�n và xu�t b�n B� sách Chuyên kh�o v� Bi�n, ��o Vi�t Nam, k�p th�i �áp �ng nhu c�u t� li�u bi�n hi�n nay cho công tác nghiên c�u, �ào t�o và ph�c v� yêu c�u các nhi�m v� b�o v� ch� quy�n Qu�c gia trên bi�n, ��ng th�i phát tri�n kinh t�, khoa h�c công ngh� bi�n và qu�n lý tài nguyên, môi tr��ng bi�n, góp ph�n thi�t th�c vào vi�c th�c hi�n Chi n l c Bi n Vi t Nam t i n m 2020 c�a ��ng và Nhà n��c, c�ng nh� các n�m ti�p theo. Nhà xu!t b$n Khoa h(c t* nhiên và Công ngh0
- 5 L I NÓI U ��m phá ven bi�n �ã ���c th� gi�i quan tâm nghiên c�u t� lâu, nh�ng � Vi�t Nam m�i ch� ���c nh�n th�c �úng ��n và nghiên c�u chuyên sâu t� nh�ng n�m 80 c�a th� k� tr��c. Nghiên c�u ti�n hóa và ��ng l�c ��m phá Tam Giang – C�u Hai � t�nh Th�a Thiên – Hu� ���c th�c hi�n và t�ng k�t m�t cách h� th�ng t� khi nhóm tác gi� ti�n hành nh�ng �i�u tra nghiên c�u h� th�ng ��m phá này m�t cách toàn di�n t� ��u nh�ng n�m 90 c�a th� k� XX ��n nay. Cu�n sách trình bày các k�t qu�, tài li�u �i�u tra và kh�o sát quý giá có h� th�ng trong kho�ng th�i gian 1990 – 2009. Hơn n�a, v�n �� ti�n hóa và ��ng l�c ��m có liên quan ch�t ch� ��n bi�n ��i khí h�u và dâng cao m�c n��c bi�n v�n �ang là v�n �� mà c� Th� gi�i quan tâm. Vi�c xu�t b�n cu�n sách s� m� r�ng nh�ng hi�u bi�t v� quá trình ��ng l�c và ti�n hóa � ��m phá Tam Giang – C�u Hai nói riêng và ��m phá ven bi�n Mi�n Trung nói chung t�i các nhà khoa h�c, qu�n lý, quy ho�ch và ho�ch ��nh chính sách. ��ng th�i c�ng là tài li�u tham kh�o t�t cho công tác �ào t�o sau ��i h�c, ng�n ng�a và phòng ch�ng thiên tai (ng�p l�t, xói l�, sa b�i, chuy�n l�p c�a bi�n) và b�o v� tài nguyên, môi tr��ng theo ��nh h��ng phát tri�n b�n v�ng. H� ��m phá Tam Giang - C�u Hai có t�m quan tr�ng ��c bi�t ��i v�i s� phát tri�n kinh t� dân sinh khu v�c Th�a Thiên - Hu� nh� các giá tr� tài nguyên và các ch�c n�ng v� sinh thái, môi tr��ng. Các giá tr� và ch�c n�ng này g�n li�n v�i tr�ng thái phát tri�n c�a hai c�a chính Thu�n An và T� Hi�n t�n t�i nhi�u n�m thông n�i ��m phá v�i bi�n. Tuy nhiên, c�a l�ch th��ng không �n ��nh v� v� trí và tr�ng thái �óng, m�, gây ra nh�ng h�u qu� tiêu c�c v� sinh thái, môi tr��ng và kèm theo nh�ng thi�t h�i l�n v� kinh t�, dân sinh. L�p c�a, chuy�n c�a ��m phá là các d�ng tai bi�n n�ng n� � ven b� mi�n Trung mà Th�a Thiên - Hu� là �i�n hình. Sau l�n l�p c�a T� Hi�n vào tháng 12 n�m 1994, �ã x�y s� ki�n l� ng�p kh�ng khi�p vào ��u tháng 11 n�m 1999, m� ra ��n 5 c�a, trong �ó có c�a Hòa Duân mà vi�c �ng x� ��i v�i c�a này �ã gây nên cu�c bàn lu�n sôi n�i gi�a các nhà khoa h�c và nhà qu�n lý. Cu�n sách này ���c biên so�n và công b� nh�m cung c�p lu�n c� khoa h�c nh�m làm sáng t� ��c �i�m phát tri�n ti�n hoá và suy tàn c�a h� ��m phá liên quan ��n ��ng thái c�a bi�n, ��ng l�c c�a h� ��m phá - c�a bi�n và góp ph�n �� xu�t gi�i pháp �ng x� v�i các tai bi�n t� nhiên liên quan ��n ti�n hóa và ��ng l�c ��m phá. �� th�c hi�n nhi�m v�, t�p th� tác gi� �ã s� d�ng k� th�a m�t kh�i l��ng l�n tài li�u �i�u tra kh�o sát do Phân vi�n H�i d�ơng h�c t�i H�i Phòng (nay là Vi�n Tài nguyên và Môi tr��ng bi�n ph�i h�p v�i S� Khoa h�c và Công ngh� Th�a Thiên - Hu�
- 6 Tr n c Th nh, Tr n ình Lân, Nguy n H u C , inh v n Huy và các cơ quan khác th�c hi�n trong g�n XX n�m qua. Trong �ó, t� li�u ch� y�u t� các �� tài KT.03.11: “Nghiên c�u s� d�ng h�p lý các h� sinh thái tiêu bi�u ven bi�n Vi�t Nam”; KT.�L.95.09: “Nghiên c�u khai thác, s� d�ng h�p lý ti�m n�ng phá Tam Giang”, �� tài “�ánh giá ti�m n�ng và �� xu�t l�a ch�n khu b�o v� ��t ng�p n��c h� ��m phá Tam Giang - C�u Hai” ���c th�c hi�n trong các n�m 1991 – 1999 và các �� tài v� cơ s� d� li�u và h� thông tin ��a lý (GIS) do Vi�n Tài nguyên và Môi tr��ng bi�n th�c hi�n trong giai �o�n 2000-2005 Ngoài ra, còn s� d�ng ph�i h�p tài li�u �i�u tra kh�o sát v� thu� v�n và tr�m tích v�i �� tài "Ngu�n gi�ng ��m phá Th�a Thiên – Hu�" 1999 – 2000, �� tài ��c l�p c�p nhà n��c: “ Nghiên c�u ph�ơng án ph�c h�i, thích nghi cho vùng c�a sông ven bi�n Thu�n An - T� Hi�n và ��m phá Tam Giang - C�u Hai” 2000 – 2001 và tài li�u môi tr��ng tr�m tích t� d� án 14 EE5 h�p tác theo Ngh� ��nh th�: ‘’Nghiên c�u ��ng thái môi tr��ng ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam làm cơ s� l�a ch�n ph�ơng án qu�n lý’’ do Vi�n Tài nguyên và Môi tr��ng bi�n (Vi�t Nam) và vi�n Khoa h�c ��a ch�t bi�n (Italia) th�c hi�n trong th�i gian 2004-2006. N�i dung c�a cu�n sách ���c d�a theo ph�ơng pháp lu�n coi ��m phá, h� ��m phá Tam Giang - C�u Hai là m�t th�y v�c g�n kín, m�t b�n tích t� tr�m tích ven b� ch�u s� t�ơng tác c�a các quá trình bi�n và l�c ��a, có quá trình hình thành, phát tri�n và suy tàn v�i nh�ng ��c tr�ng riêng v� �i�u ki�n ��ng l�c. H� ph�ơng pháp nghiên c�u ch� ��o là các ph�ơng pháp ��a ��ng l�c, hình thái ��ng l�c và th�y th�ch ��ng l�c. Mô hình toán ���c s� d�ng �� mô ph�ng tr��ng dòng ch�y trong ��m phá, t�i các c�a bi�n và l��ng hoá dòng bùn cát gây ra nh�ng bi�n ��ng b�i, xói d�n ��n bi�n d�ng ��a hình. Ph�ơng pháp phân tích ti�n hoá nh�m ��a ra nh�ng d� báo xu th� có c�n c�. Phân tích tài li�u l�ch s� �� có nh�ng nh�n ��nh v� tính quy lu�t và tính b�t th��ng c�a các s� ki�n di�n bi�n c�a bi�n. Ph�ơng pháp phân tích vi�n thám �nh s� và GIS ���c s� d�ng có hi�u qu� �� nghiên c�u các tai bi�n môi tr��ng t� nhiên, tr�ng thái và di�n bi�n c�a bi�n. T�p th� tác gi� chân thành c�m ơn Vi�n Khoa h�c và Công ngh� Vi�t Nam, Nhà xu�t b�n Khoa h�c t� nhiên và Công ngh�, �ã xét duy�t và h� tr� kinh phí xu�t b�n cu�n sách này. Xin chân thành c�m ơn lãnh ��o t�nh Th�a Thiên - Hu�, lãnh ��o S� Khoa h�c và Công ngh� Th�a Thiên – Hu�, lãnh ��o Vi�n Tài nguyên và Môi tr��ng bi�n, v.v., �ã t�o m�i �i�u ki�n thu�n l�i cho công tác nghiên c�u khoa h�c ��m phá Tam Giang – C�u Hai t�o d�ng b� t� li�u toàn di�n �� hoàn thành cu�n sách. T�p th� tác gi� c�m ơn các �� tài, d� án và các ��ng nghi�p �ã giúp �� trong vi�c thu th�p tài li�u, thi�t k� và �óng góp ý ki�n hoàn thi�n cu�n sách. ��c bi�t, xin chân thành c�m ơn GS.TSKH Lê ��c An �ã ��c và có nhi�u góp ý quý báu cho cu�n sách. Hy v�ng k�t qu� nghiên c�u công b� trong cu�n sách s� giúp ích cho công tác nghiên c�u khoa h�c, qu�n lý và giáo d�c, �ào t�o liên quan ��m phá nói riêng, c�ng nh� vùng bi�n Vi�t Nam nói chung. Các tác gi
- 7 Ch ng I T NG QUAN V M PHÁ VEN BI N MI N TRUNG VI T NAM I. NH NG V N CHUNG 1. !nh ngh"a 1.1. nh ngh a m phá (lagun) T� ��m phá nói chung (lagoon, lagune, laguna, v.v.) có ngu�n g�c t� ch� Latin - lacuna, �ư�c s� d�ng tương ��i r�ng rãi �� ch� các ��i tư�ng khác nhau. Trong t� �i�n “Glossary of Geology, 3 th ed., 1987”, ��m phá �ư�c hi�u là m�t b� ph�n �ư�c tách ra kh�i m�t v�c nư�c nh� m�t d�ng tích t� ch�n ngoài. Theo ��nh ngh�a này, ��m phá là m�t ph�n c�a bi�n �ư�c tách ra kh�i bi�n nh� m�t d�ng tích t� ch�n ngoài (như ��o cát, doi cát, r�n san hô, v.v.), có th� là m�t h� nư�c ng�t �ư�c tách ra kh�i m�t h� nư�c l�n hơn ho�c m�t con sông, c�ng có th� là m�t vùng c�a sông, m�t nhánh sông vùng c�a ho�c m�t ��m l�y, v.v. có nư�c bi�n ch�y vào. Như v�y ��nh ngh�a này r�t r�ng, ch� nhi�u ��i tư�ng khác nhau, bao g�m c� ��m phá xa b� (offshore lagoon) và ven b� (coastal lagoon), c� v�c nư�c m�n và nư�c ng�t. � Vi�t Nam, có m�t các ��m phá xa b� (thư�ng �ư�c g�i là v�ng) như � các qu�n ��o Hoàng Sa và Trư�ng Sa do ám tiêu san hô t�o thành, có ��m phá ven bi�n mi�n Trung nư�c l�, nư�c m�n và th�m chí có lúc ��t tr�ng thái siêu m�n (��m L�ng Cô, ��m Ô Loan), nhưng không có ��m phá nư�c ng�t có ngu�n g�c sông ho�c h� như ��nh ngh�a nói trên. � Vi�t Nam c�ng như nhi�u nư�c khác trên th� gi�i, m�t vùng c�a sông hay m�t b� ph�n c�u trúc c�a vùng c�a sông không �ư�c coi là ��m phá. Tuy nhiên, cho t�i nay �ã có nhi�u ��nh ngh�a ��m phá, m�i ��nh ngh�a có �i�m nh�n m�nh nào �ó nhưng t�t c� ��u b� sung cho nhau nh�m ch� m�t ��i tư�ng xác ��nh: (1) V�n là m�t ph�n c�a bi�n, ��i dương, (2) �ư�c tách ra kh�i bi�n, ��i dương nh� m�t d�ng tích t� có th� theo cơ ch� cơ h�c - th� cát ch�n, ho�c cơ ch� sinh h�c - r�n san hô, (3) Có c�a (m�t c�a ho�c nhi�u c�a) �n thông v�i bi�n. ��nh ngh�a ��m phá khái quát và rõ ràng hơn c� �ư�c vi�t trong T� �i�n Bách khoa b�n th� ti�ng c�a Liên Xô (1980) – ��m phá là m�t ph�n nư�c nông �ư�c tách ra kh�i bi�n ho�c ��i dương nh� m�t �ê cát ch�n, m�t doi cát ho�c m�t r�n san hô và �n thông v�i bi�n qua m�t ho�c nhi�u c�a.
- 8 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy 1.2. nh ngh a m phá ven bi n ��m phá ven bi�n có khái ni�m h�p hơn ��m phá nói chung, �ư�c xác ��nh là: (1) M�t th�y v�c ven b�, (2) �ư�c ng�n cách v�i bi�n nh� m�t d�ng tích t� cát ch�n ngoài, (3) �n thông v�i bi�n phía ngoài qua m�t hay nhi�u c�a ho�c th�m th�u (percolation), ch�y th�m (seepage) qua chính th� cát ch�n. Trong s� các ��nh ngh�a ��m phá ven bi�n hi�n nay, ��nh ngh�a c�a Phleger F. P. (1981) �ư�c s� d�ng ph� bi�n hơn – ��m phá ven bi�n (coastal lagoon) là m�t lo�i hình th�y v�c ven b� (a coastal body of water) nư�c l�, nư�c m�n ho�c siêu m�n, �ư�c ch�n b�i m�t �ê cát (sand barrier) và có c�a (inlet) �n thông v�i bi�n phía ngoài. Theo ��nh ngh�a này, � Vi�t Nam �ã xác ��nh �ư�c h� th�ng 12 ��m phá ven bi�n tiêu bi�u phân b� � ven b� mi�n Trung trong kho�ng t� v� �� 11o t�i v� �� 16o B�c (t� Ninh Thu�n t�i Th�a Thiên - Hu�), n�m trên kho�ng 21% chi�u dài �ư�ng b� bi�n Vi�t Nam. �ó là: 1- H� ��m phá Tam Giang - C�u Hai (t�nh Th�a Thiên - Hu�); 2- ��m L�ng Cô (t�nh Th�a Thiên - Hu�); 3- ��m Trư�ng Giang (t�nh Qu�ng Nam); 4- ��m An Khê (t�nh Qu�ng Ngãi); 5- ��m Nư�c M�n (Sa Hu�nh, t�nh Qu�ng Ngãi); 6- ��m Trà � (t�nh Bình ��nh); 7- ��m Nư�c Ng�t (Degi, t�nh Bình ��nh); 8- ��m Th� N�i (t�nh Bình ��nh); 9- ��m Cù Mông (t�nh Phú Yên); 10- ��m Ô Loan (t�nh Phú Yên); 11- ��m Th�y Tri�u (t�nh Khánh Hòa); 12- ��m N�i (Ninh Thu�n). Như v�y, ��nh ngh�a ��m phá ven bi�n bao hàm 3 khía c�nh cơ b�n xác ��nh thu�c tính c�a ��i tư�ng: - Là m�t th�y v�c ven b� - k�t qu� tương tác l�c ��a - bi�n � ��i b�, tính ch�t c�a kh�i nư�c ��c trưng b�i bi�n ��ng theo mùa, �� mu�i gi�m m�nh v� mùa mưa t�i l�, l� - nh�t và có hi�n tư�ng phân t�ng, ��c bi�t là nơi có sông l�n �� vào (�i�n hình là h� ��m phá Tam Giang - C�u Hai), ��ng th�i �� mu�i t�ng m�nh v� mùa khô t�i m�n và siêu m�n, ��c bi�t là nơi không có sông l�n �� vào (�i�n hình là ��m L�ng Cô, ��m Ô Loan). - �ư�c ng�n cách v�i bi�n nh� m�t d�ng tích t� cát ch�n ngoài - thư�ng là d�ng doi cát n�i ��o phát tri�n t� m�t phía, � vùng b� giàu b�i tích cát và n�ng lư�ng cao �ang phát tri�n � th�i k� san b�ng trên n�n s�t h� tương ��i tân ki�n t�o và ki�n t�o hi�n ��i. - �n thông v�i bi�n qua m�t hay nhi�u c�a - xu�t hi�n m�t hay nhi�u c�a là k�t qu� tương tác sông - bi�n (ch� y�u là th�y tri�u) thông qua ��m phá, c�a luôn có xu th� �óng kín v� mùa khô và th�m chí �óng kín �� trao ��i nư�c theo cơ ch� ch�y th�m, th�m th�u � các ��m phá ch� có sông nh� ho�c không có sông �� vào, c�a có th� m� thư�ng xuyên hay ��nh k� (m� v� mùa mưa và �óng v� mùa khô như ��m Trà � � Bình ��nh), có th� d�ch chuy�n v� trí d�n do dòng b�i tích cát d�c b� ho�c ��i v� trí luân phiên theo chu k� không �n ��nh 5 - 10 n�m/l�n. Trong phân lo�i c�a mình, Brovko (1990) còn �� c�p t�i ��m phá nhân t�o (Anthropogenic lagoon) có �ê cát ch�n phía ngoài không ph�i do quá trình b� (t� nhiên) mà là do con ngư�i t�o ra.
- Ch ng I. T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam 9 Tên g�i ��a phương v� ��m phá ven bi�n t�n t�i mang tính l�ch s� và t�p quán, cho t�i nay �ã tr� thành danh t� riêng và vi�t hoa. Ví d� nh�ng ��m phá ven bi�n n�i ti�ng có tên g�i l�ch s� là h� - h� M�t Tr�i (Solar Pond) � Israel, h� Togo (Lac Togo) � Guinéa, h� Mellah (Lac Mellah) � ven b� �ông ��a Trung H�i, là v�nh - v�nh Rockport (Rockport Bay) � Texas hay v�nh Florida (Florida Bay) - là ��m phá ven bi�n �i�n hình t�o b�i các r�n san hô vi�n b� (fringing reef) ch�n ngoài. � Vi�t Nam, các ��m phá ven bi�n �ư�c g�i là “��m” ho�c “phá”. Ví d�, � Th�a Thiên - Hu� có tên g�i phá Tam Giang, ��m Sam, ��m Thanh Lam, ��m Hà Trung, ��m Th�y Tú và ��m C�u Hai, mà t�t c� chúng là nh�ng th�y ph�n không có ranh gi�i t� nhiên h�p thành m�t h� ��m phá ven bi�n th�ng nh�t. Ngay t� xa xưa, trong thư t�ch c� c�ng như trong dân gian, t�n t�i nhi�u tên g�i và �ư�c phân theo ranh gi�i hành chính, có tên là phá H�i H�c, phá Tam Giang, ��m Ni�u, ��m �à �à, v�nh �ông, v�nh Minh Lương, v�nh Hưng Bình, v�nh Giang Tân, v�nh Hà B�c, v.v. Cho t�i n�m 1831 (th�i Minh M�ng), m�t s� �ư�c ��i tên trong thư t�ch thành ��m Thanh Lam, ��m Hà Trung, v.v. nhưng trong dân gian v�n gi� cách g�i riêng và ngày nay v�n g�i t�t là phá Tam Giang - C�u Hai và th�m chí g�i phá Tam Giang. Cùng ��i tư�ng �ó � Qu�ng Ngãi có tên g�i ��m An Khê hay ��m Nư�c M�n (Sa Hu�nh), � Bình ��nh có tên g�i ��m Trà �, ��m Nư�c Ng�t hay ��m Th� N�i, � Phú Yên - Khánh Hòa có tên g�i ��m Ô Loan và th�m chí ��m Nha Phu mà ��m Nha Phu là m�t v�nh ven b� (bay) �i�n hình. Trong khi �ó, � mi�n B�c s� d�ng tên g�i “��m” theo truy�n th�ng �� ch� m�t lo�i hình th�y v�c t� nhiên, t�o ra do m�t �o�n sông ch�t, m�t vùng tr�ng còn sót l�i trong quá trình phát tri�n ��ng b�ng ven bi�n có liên quan t�i quá trình l�y hóa hi�n nay. Lo�i hình này tương �ng v�i “tr�m” và “bàu” theo cách g�i tên � mi�n Trung. Hơn n�a, chính ngư�i dân ven bi�n t� t�o ra m�t lo�i hình th�y v�c vùng tri�u (quây ��p m�t ph�n bãi tri�u) �� nuôi th�y s�n nư�c l� r�i c�ng g�i nó là “��m”. T� �ó th�y r�ng, thu�t ng� “��m” hay “phá” t�n t�i mang tính ��a phương theo t�p quán ho�c do l�ch s� �� l�i. Cùng m�t tên g�i (��ng âm), � nh�ng nơi khác nhau �ư�c dùng �� ch� nh�ng ��i tư�ng khác nhau (không ��ng ngh�a). Ngư�c l�i, c�ng m�t ��i tư�ng (��ng ngh�a) � nh�ng nơi khác nhau có tên g�i khác nhau (không ��ng âm). M�t khác, m�t ��i tư�ng c� th� c�ng có nh�ng tên g�i khác nhau trong thư t�ch (hành chính), trong dân gian và khác nhau theo th�i gian. 2. Ki'u lo+i H� th�ng ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam thu�c nhóm các ��m phá ven bi�n v� �� th�p nhi�t ��i �m, hình thành ba ki�u theo hình thái - ��ng l�c: ki�u g�n kín (h� ��m phá Tam Giang - C�u Hai, ��m Trư�ng Giang, Th� N�i, Cù Mông, Th�y Tri�u và ��m N�i), ki�u kín t�ng ph�n (L�ng Cô, Nư�c M�n, Nư�c Ng�t và Ô Loan) và ki�u �óng kín (An Khê và Trà �). B� ��m phá ven bi�n chi�m kho�ng 13% chi�u dài �ư�ng b� ��i dương th� gi�i. ��m phá ven bi�n phân b� � nhi�u v� �� khác nhau và mang tính ��a ��i rõ r�t. Trong h� th�ng phân ��i các ��m phá ven bi�n ��i dương th� gi�i (Nichols and Allen, 1981), các ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam thu�c nhóm v� ��
- 10 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy th�p nhi�t ��i �m (b ng 1.1). Trong h� th�ng phân ki�u b� bi�n Vi�t Nam v� ��a m�o (Nguy n Thanh S n và Tr nh Phùng, 1977), các ��m phá Tam Giang - C�u Hai, Trư�ng Giang, An Khê, Nư�c M�n, Trà � và Nư�c Ng�t phân b� � �o�n b� v�ng v�nh tích t� - mài mòn �ã b� san b�ng, trùng v�i vùng có lư�ng mưa trên 1.600 mm/n�m và bay hơi dư�i 1.000 mm/n�m. S� còn l�i phân b� � �o�n b� v�ng v�nh tích t� - mài mòn �ang b� san b�ng, trùng v�i vùng có lư�ng mưa dư�i 1.600 mm/n�m và bay hơi trên 1.000 mm/n�m. B ng 1.1. V� trí ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam trong h� th�ng phân ��i ��m phá ven b� ��i dương th� gi�i Nhóm Ví d� ��m phá ven bi�n ��a �i�m ��c trưng khí h�u V� �� cao Elson B�c Alaska B�ng ph� ��nh k� V� �� trung bình San Antonio; Matagorda Ven b� Texas �m Bay V� �� th�p Abu Dhabi Ven b� Trucial (v�nh Ba Tư) Khô Tam Giang - C�u Hai Ven b� mi�n Trung VN Nhi�t ��i �m Lagos Lekki Ven b� v�nh Guine'a Nguy n H$u C&, 1996 và 1999 Theo Brovko P. F. (1990), ��m phá ven bi�n �ư�c phân ra nhi�u ki�u khác nhau theo hình thái các d�ng tích t� ch�n ngoài, hình dáng, kích thư�c và �� sâu th�y v�c, v.v. Tuy nhiên, h� th�ng phân lo�i ��m phá ven bi�n c�a Nichols M. and Allen G. (1981) khái quát hơn và �ư�c s� d�ng r�ng rãi hi�n nay. H� th�ng phân lo�i này d�a theo nguyên t�c ��ng l�c, ph�n ánh ��ng l�c hình thành và phát tri�n ��m phá trong th� tương quan gi�a các quá trình bi�n (sóng, dòng ch�y, th�y tri�u) và các quá trình l�c ��a (sông) thông qua hình thái và quá trình ưu th� trong ��m phá. H� th�ng phân lo�i này chia các ��m phá ven bi�n ��i dương th� gi�i thành b�n ki�u: A. ��m phá c�a sông (estuarine lagoon) B. ��m phá h� (“open” lagoon) C. ��m phá kín t�ng ph�n (partly closed lagoon) D. ��m phá �óng kín (closed lagoon). Trong �ó, s� �nh hư�ng c�a th�y tri�u và sông t�ng d�n t� D t�i A và s� �nh hư�ng c�a dòng b�i tích do sóng t�ng d�n t� A t�i D và tr�ng thái c�a (m�c �� �óng kín) t�ng d�n t� A t�i D (hình 1.1.; b ng 1.2). Các ��m phá ven bi�n ki�u A hình thành và phát tri�n � nơi có ��ng l�c sông và tri�u th�ng tr� và tương x�ng, sóng ho�t ��ng y�u hơn và không t�o �ư�c �ê cát dài, nhi�u c�a, l�ch tri�u sâu, phát tri�n m�nh bãi b�i trong ��m phá. Các ��m phá ven bi�n ki�u B - sóng và dòng tri�u ho�t ��ng m�nh và ưu th�, m�c �� trao ��i nư�c gi�a ��m phá và bi�n tương ��i t�t nhưng kém hơn ki�u A, phát tri�n delta tri�u lên và xu�ng, tr�m tích �áy thô d�n (cát) v� phía bi�n. Các ��m phá ven bi�n ki�u C - sóng và dòng d�c b� chi�m ưu th�, m�c �� trao ��i nư�c gi�a ��m phá và bi�n kém, delta tri�u lên phát tri�n hơn delta tri�u xu�ng, tr�m tích �áy v�a thô d�n v� phía bi�n và v�a m�n d�n theo �� sâu, �ê cát ch�n dài, ít c�a, hoàn lưu (nư�c, b�i tích) kém d�n ��n phân d�
- Ch ng I. T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam 11 môi trư�ng l�ng ��ng tr�m tích. Ki�u D - sóng và gió chi�m ưu th�, trao ��i nư�c kém gi�a ��m phá và bi�n theo cơ ch� th�m th�u qua �ê cát ch�n, c�a m� ��nh k� v� mùa mưa ho�c ch�y tràn khi nư�c dâng do bão hay mưa l�, ��c trưng tr�m tích h�t m�n tư�ng h� (lacustrine) giàu v�t ch�t h�u cơ, �� ư�t cao ho�c các tr�m tích do bay hơi. B ng 1.2. V� trí phân lo�i ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam trong h� th�ng phân lo�i h� th�ng ��m phá ven b� ��i dương th� gi�i Phân lo�i chung ��m phá Phân lo�i � Vi�t Nam ven bi�n th� gi�i G�n kín Kín t�ng ph�n �óng kín Ki�u ��m phá c�a sông Ki�u ��m phá h� Tam Giang - C�u Hai, Trư�ng Giang, Th� N�i, Cù Mông, Th�y Tri�u và N�i Ki�u ��m phá kín t�ng ph�n L�ng Cô, Nư�c Ng�t, Nư�c M�n, Ô Loan Ki�u ��m phá �óng kín An Khê, Trà � Nguy n H$u C&, 1996 và 1999 Theo nguyên t�c phân lo�i �ó, các ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam �ư�c chia thành 3 ki�u (Tr�n ��c Th�nh và nnk., 1991, Nguy�n H�u C�, 1995) như sau: 1. Ki�u g�n kín (nearly - closed), ví d�: H� ��m phá Tam Giang - C�u Hai. 2. Ki�u kín t�ng ph�n (partly - closed), ví d�: ��m L�ng Cô, ��m Ô Loan 3. Ki�u �óng kín (closed), ví d�: ��m An Khê và ��m Trà � So v�i h� th�ng phân lo�i ��m phá ven b� bi�n ��i dương th� gi�i (Nichols and Allen, 1981) (hình 1.1), các ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam không hoàn toàn ��ng nh�t v� ki�u lo�i, m�c dù cùng nguyên t�c phân lo�i ��ng l�c - hình thái. Ki�u g�n kín � �ây mang c� hai y�u t� “h�” và “kín t�ng ph�n” do các nguyên nhân ��a phương t�o ra. Các ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam phát tri�n trên các ki�u b� thành t�o ch� y�u do sóng (tích t� - mài mòn) �ang b� san b�ng (t� Quy Nhơn t�i Bình Thu�n) và �ã b� san b�ng (t� Qu�ng Bình t�i Quy Nhơn) trong �i�u ki�n vi tri�u (theo cách phân lo�i c�a Davies, 1964). Chúng t�o nên nh� �ê cát ch�n phát tri�n t� doi cát n�i ��o và có c�a sát b� �á g�c. Phân b� mưa r�t không ��u theo mùa, trong �ó lư�ng mưa mùa mưa chi�m 75 - 80% t�ng lư�ng mưa c� n�m. T�t c� các ��c �i�m �ó �ã t�o nên m�t s� ��m phá ven bi�n “h�” v� mùa mưa và “kín t�ng ph�n” v� mùa khô. M�t s� ��m phá khác (L�ng Cô, Ô Loan, v.v.) không có sông ho�c có sông nh� �� vào, nên �nh hư�ng c�a bi�n chi�m ưu th� và nhanh chóng ��t ��n m�c �� “kín t�ng ph�n”, th�m chí tr� nên siêu m�n v� mùa khô.
- 12 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy
- Ch ng I. T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam 13 3. Phân lo+i ./m phá 3.1. Phân lo i m phá trên th" gi#i V�n �� phân lo�i ��m phá r�t ph�c t�p và ngay c� phân bi�t gi�a ��m phá, v�nh và vùng c�a sông c�ng không d� b�i tính chuy�n ti�p gi�a chúng. G�n b�n th�p k� �ã qua k� t� nh�ng quan �i�m c�a Kaplin P. A. (1957) nh�m phân bi�t ��m phá v�i các lo�i hình th�y v�c khác nhau thu�c lãnh th� Liên Xô c�. Nh�ng quan �i�m này c�ng �ư�c th� hi�n trong công trình nghiên c�u c�a Leonchev O. K. và Leonchev V. K. (1957) v� “v�n �� ngu�n g�c và quy lu�t phát tri�n b� ��m phá”. V� sau �ã có nhi�u cách phân lo�i ��m phá khi nghiên c�u ��m phá � nh�ng khu v�c khác nhau như phân lo�i ��m phá v� m�t ��a m�o h�c c�a Pravotorov I. A., Kaplin P. A. hay Korotki A. M., và phân lo�i theo môi trư�ng l�ng ��ng tr�m tích, ��ng l�c l�ng ��ng tr�m tích (ch� �� th�y v�n) và v�t ch�t tr�m tích c�a Zenkovitch V. P., Nichols M. and Allen G., Li Congxian and Chen Gang, v.v. a. Phân lo.i theo v trí t1 ng 23i trên th5m l7c 2 a 89m phá xa b= ��m phá xa b� �ư�c hi�u là m�t ph�n c�a bi�n ho�c ��i dương �ư�c tách ra nh� ám tiêu vòng (atoll). S� phát tri�n c�a chúng không b� �nh hư�ng b�i các quá trình l�c ��a và tr�m tích trong ��m phá là các tr�m tích bi�n giàu cacbonat. 89m phá ven bi>n ��m phá ven bi�n �ư�c hi�u là m�t ph�n c�a bi�n ven b�, �ư�c tách ra nh� m�t d�ng tích t� thư�ng là cát, hi�m khi là ám tiêu vi�n b�. S� phát tri�n c�a ��m phá ven bi�n ph�c t�p b�i tương tác gi�a các quá trình bi�n (sóng, th�y tri�u và dòng ch�y) và l�c ��a (sông, v�n ��ng ki�n t�o khu v�c, v.v.). Tr�m tích trong ��m phá ven bi�n g�m tr�m tích bi�n, và sông - bi�n. b. Phân lo.i theo ngu?n g3c Phleger F. B. (1981) �ã phân tích các ��m phá ven bi�n ��i dương th� gi�i và khái quát thành 18 ��c �i�m ��c trưng nh�t ch�a ��ng các n�i dung ��a ch�t và ��a m�o. Cho t�i n�m 1990 trong công trình nghiên c�u “S� phát tri�n các ��m phá ven bi�n” c�a mình, Brovko P. F. �ã phân lo�i ��m phá theo ngu�n g�c phát sinh. Theo cách phân lo�i này, có các nhóm ��m phá sau: - ��m phá ven bi�n (coastal lagoon) - ��m phá san hô (coral lagoon) - ��m phá nhân t�o (anthropogenic lagoon).
- 14 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy 3.2. V trí m phá trong h& th'ng các lo i hình th*y v,c tiêu bi u - d/i ven b0 bi n Vi&t Nam Thu� v�c ven b� bi�n là các vùng nư�c có s� tách bi�t nh�t ��nh v� m�t không gian và có s� khác bi�t nh�t ��nh v� các y�u t� t� nhiên v�i vùng bi�n phía ngoài. � ven b� bi�n Vi�t Nam có m�t ba lo�i th�y v�c ven b� bi�n tiêu bi�u là các v�ng v�nh, vùng c�a sông và ��m phá. Chúng là k�t qu� tương tác gi�a các quá trình n�i sinh và ngo�i sinh (sông, sóng và tri�u) � d�i b� bi�n. M�i lo�i có nh�ng ��c trưng riêng không ch� v� hình thái mà v� quá trình ti�n hóa b�, ��ng l�c hình thành và t� h�p các d�ng ��a hình ph�n ánh ��c trưng hình thái �ó. Dư�i góc �� ��a lý t� nhiên - ��a m�o chúng là các ��a h� ven b�; dư�i góc �� ��a ch�t �ó là các th� ��a ch�t hi�n ��i; dư�i góc �� tr�m tích h�c, chúng là các nhóm tư�ng tr�m tích theo ngu�n g�c phát sinh (Krasenhinnhikov, 1971; Leeder, 1984); dư�i góc �� sinh thái, chúng là các h� sinh thái quan tr�ng � d�i b� bi�n, bao g�m các ti�u h� thành ph�n. M�i thu� v�c ven b� bi�n là m�t h� th�ng tài nguyên, bao g�m các h�p ph�n tài nguyên sinh v�t, phi sinh v�t và tài nguyên v� th�. Trong ba lo�i hình thu� v�c ven b� bi�n cơ b�n là ��m phá, vùng c�a sông (vùng c�a sông châu th� và vùng c�a sông hình ph�u) và v�ng v�nh, không ph�i lúc nào c�ng có th� phân bi�t chúng �ư�c r�ch ròi và trên th�c t� chúng có nh�ng d�ng t�n t�i trung gian, chuy�n ti�p (hình 1.2). Trong trư�ng h�p c�n có s� cân nh�c khi phân lo�i chúng thu�c nhóm nào, y�u t� ��ng l�c �óng vai trò quy�t ��nh, y�u t� hình thái ch� là ph� tr� và tham kh�o. BiÓn Bi'n nông ven b> V!nh bi'n (gulf) V?ng - v!nh Vùng c9a sông /m phá Hình 1.2. V� trí tương ��i gi�a các lo�i hình th�y v�c ven b� bi�n a. Các vùng c&a sông N�m � vùng nhi�t ��i nóng �m, mưa nhi�u và có v� phong hoá phát tri�n, h� th�ng sông ngòi Vi�t Nam phát tri�n khá dày ��c và có t�i lư�ng nư�c và b�i tích �áng k�. Hàng n�m, các dòng sông �ưa ra bi�n kho�ng 870 t� m3 nư�c và 250 tri�u t�n bùn cát, �ư�c phân b� trên 10 lưu v�c sông chính là, các sông Qu�ng Ninh, sông H�ng - Thái Bình, sông Mã, sông C�, sông Gianh - Qu�ng Tr� - Hương, sông Thu B�n, sông Trà Khúc, sông Ba, sông ��ng Nai và sông Mê Kông. Các sông �� vào bi�n qua các c�a (river mouths) mà theo tài li�u ph� bi�n hi�n nay d�c b� có 114 c�a. Các sông �� ra bi�n qua m�t c�a ho�c nhi�u c�a trong ph�m vi
- Ch ng I. T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam 15 c�u trúc c�a vùng c�a sông (Xamoilov I. B., 1952), nơi x�y ra tương tác m�nh m� gi�a các quá trình sông và bi�n. Các vùng c�a sông châu th� (deltas) và hình ph�u (estuaries) � Vi�t Nam có th� bao g�m m�t nhánh c�a (c�a ��i, c�a �à R�ng, v.v.), m�t vài (vùng c�a sông B�ch ��ng có 4 c�a) ho�c nhi�u nhánh c�a (châu th� sông H�ng và Mê Kông hi�n ��i ��u có 9 c�a). Các vùng c�a sông có th� m� ra � vùng bi�n h� (các c�a sông mi�n Trung, Mê Kông), vào v�nh l�n (c�a sông H�ng m� vào v�nh B�c B�), các v�nh nh� (c�a sông Hàn m� vào v�nh �à N�ng) ho�c m� vào các ��m phá (c�a sông Hương m� vào phá Tam Giang). Vùng c�a sông n�m trong d�i �� m�n t� nh�t - l� ��n m�n – l�, nhưng vi�c phân ��nh biên trong và biên ngoài r�t ph�c t�p và ph�i d�a vào t� h�p các y�u t� ��a hình, tr�m tích và thu� v�n. ��c trưng vùng c�a sông ph� thu�c vào tính ch�t lưu v�c, t�i lư�ng nư�c, bùn cát t� sông và ��c �i�m ��ng l�c sóng, thu� tri�u ven b�. Vai trò th�ng tr� c�a các y�u t� ��ng l�c sông, sóng hay thu� tri�u �nh hư�ng r�t l�n ��n hình thái và m�c �� �óng kín trong c�u trúc c�a chúng (b ng 1.3). B ng 1. 3. M�t s� c�a sông tiêu bi�u ven b� bi�n Vi�t Nam TT Tên vùng c�a Di�n Lư�ng ��ng l�c M�c �� Ki�u lo�i Lư�ng sông tích lưu bùn cát th�ng tr� ven �óng kín vùng c�a nư�c (t� 6 v�c 3 (10 b� sông 2 m /n�m) (km ) t�n/n�m) 1 Ka Long 773 1,7 Tri�u- sông N�a kín Châu th� 2 Tiên Yên 4820 0,66 0,0347 Tri�u N�a kín Hình ph�u 3 B�ch ��ng 12680 15 5 Tri�u N�a kín Hình ph�u 4 H�ng Sông- tri�u- H� Châu th� 155 000 137 125 sóng 5 H�i (s.Mã) 28 490 20,1 4,35 Sóng-sông N�a kín Châu th� 6 C� (s.C�a H�i ) 27 200 24,2 4,41 Sóng- sông N�a kín Châu th� 7 Hương 2 380 4,18 0,503 sông kín Châu th� 8 ��i (s. Thu B�n) 10 350 19,3 2,4 Sóng- sông N�a kín Châu th� 9 �à R�ng (s.Ba) 13 900 9,39 2,2 Sóng- sông N�a kín Châu th� 10 ��ng Nai 37 390 30.6 3,36 Tri�u N�a kín Hình ph�u 11 Mê Kông 795 000 520,6 160 Tri�u- sóng H� Châu th� Ngu?n: World Bank (1996); Nguy n ViGt PhH và nnk.(2003); VJ TK LMp (2005); Tr9n TuOt và nnk. (1987) và mPt s3 tài liQu khác. Châu thH Thu�t ng� châu th� do Herodotus (485 – 425 trư�c CN) �ưa ra �� mô t� hình d�ng tam giác c�a vùng c�a sông Nil. Châu th� �ư�c t�o nên t�i vùng c�a sông, nơi t�c �� l�ng ��ng tr�m tích vư�t t�c �� bào mòn, xâm th�c do sóng, thu� tri�u và dòng ch�y. Ngày nay, châu th� tr� thành m�t thu�t ng� ��a m�o ch� vùng ��t th�p b�i t� hình thành t�i vùng c�a sông. Chúng �ư�c phân lo�i theo hình d�ng liên quan ��n ngu�n cung c�p tr�m tích sông, n�ng lư�ng sóng và thu� tri�u v�i các d�ng cơ b�n là d�ng phân nhánh ngón tay (Misissippi và Volga) do sông th�ng tr�, d�ng m�i nh�n (Ebro � ��a trung H�i), d�ng phân thu� có các doi cát vi�n (Niger, Nigeria) và d�ng tù (Sao – Francisco,
- 16 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy Brazil) có n�ng lư�ng sóng cao. �i�n hình cho châu th� sông th�ng tr� là Mississippi, Po, Danup và Ebro; châu th� sóng th�ng tr� là Nil, Rone, Sanfrancisco, Xêngan, Bergekina, Nigeria và Orinoko; châu th� tri�u th�ng tr� là Mê Kông, Koppera, Ganga – Brachmaputra (Leeder, 1984). Vi�t Nam có hai châu th� l�n là sông H�ng � phía b�c và Mê Kông � phía nam. � Trung b� có các châu th� nh� như Mã, C�, Thu B�n, �à R�ng, v.v. Các châu th� l�n hình thành trên n�n s�t võng c�a các b�n tr�ng Kainozoi, có b�i t� ��n bù. B� dày tr�m tích �� tam � �ây ��t ��n hàng nghìn mét và tr�m tích �� t� ��t t�i b� dày hàng tr�m mét. Châu th� sông H�ng có di�n tích kho�ng 17 nghìn km2, bao g�m các h�p ph�n có tu�i Pleistocen, Holocen s�m - gi�a và Holocen mu�n, b� dày tr�m tích Holocen thư�ng 30m, c�c ��i 60m. Hàng n�m h� th�ng sông H�ng �ưa ra bi�n 137km3 nư�c và 125 tri�u t�n bùn cát. D�c b�, tr�m tích di chuy�n v� phía tây nam 24 km v�i dòng cát và 250km v�i dòng bùn. Vùng ven b� có �� cao sóng trung bình 0,88m, c�c ��i 5m, �� l�n tri�u trung bình 2,5m, c�c ��i 3,5 – 4m, thu�c lo�i nh�t tri�u khá ��u. Châu th� hi�n ��i tu�i Holocen mu�n có di�n tích 6000 km2, ��nh n�m ph�n Hưng Yên, �áy tr�i dài kho�ng 145 km t� bán ��o �� Sơn ��n L�ch Trư�ng. Châu th� ng�m (delta front) có rìa ngoài sâu kho�ng 20m, b� m�t ph� bùn b�t và sét b�t nâu h�ng. Phía ngoài châu th� ng�m là ��i ti�n châu th� (prodelta) m� r�ng ��n �� sâu 30 m, b� m�t ph� bùn sét nâu h�ng. ��i ti�n châu th� có th� phân thành ph�n m�t n�n thu�c vùng nư�c nông tho�i ��n kho�ng �� sâu 6m, có �� d�c 0,0005 và ph�n sư�n ti�n châu th� có �� d�c 0,0025 (Tanabe et al., 2003). D�a theo nét tương ��ng v� hình thái v�i các châu th� �anuyp và Ebro, vùng c�a Ba L�t �ư�c coi là sông và sóng th�ng tr� (Van Maren, 2004). D�a vào ��a hình b� m�t và quá trình thu� v�n, châu th� Sông H�ng �ư�c chia thành các h� th�ng sóng, tri�u và sông th�ng tr�. Trư�c khi ��t ��n tr�ng thái hi�n nay, châu th� sông H�ng b�i t� trong m�t v�nh khá kín và có thu� tri�u biên �� l�n. D�a vào t�i lư�ng tr�m tích, hàm lư�ng tr�m tích lơ l�ng, phân b� tr�m tích và các y�u t� thu� ��ng l�c ven b�, chúng tôi cho r�ng, trên bình di�n chung, châu th� sông H�ng do sông th�ng tr�, vai trò thu� tri�u � v� trí th� hai và c�a sóng � v� trí th� ba. G�n m�t th� k� qua, châu th� sông H�ng b�i l�n ra bi�n trung bình 28m/n�m, có nơi 100 – 120m/n�m như � c�a Ba L�t và c�a �áy. Tuy nhiên, kho�ng m�t ph�n n�m chi�u dài b� châu th� sông H�ng �ang b� xói l� m�nh, tiêu bi�u là �o�n b� H�i H�u dài 17km b� xói l� v�i t�c �� 10 – 15m/n�m trong nhi�u n�m qua (Thanh Tran Duc et al., 2005). Châu th� Mê Kông l�n nh�t �ông Nam Á (di�n tích 35000 km2 ph�n Vi�t Nam), ph�n ng�m tr�i r�ng ��n �� sâu 20 -30m, b� dày tr�m tích Holocen ��t 45m. Châu th� hi�n ��i có các nhánh sông Bassac và Mê Kông. Sông Mê Kông có t�i lư�ng nư�c 520,6km3/n�m, ��ng th� 10 trên th� gi�i và t�i lư�ng tr�m tích 160 tri�u t�n/n�m, ��ng th� 9 trên th� gi�i. Thu� tri�u thu�c lo�i trung tri�u (mesotide) v�i nh�t tri�u không ��u, �� l�n tri�u 2,2 – 3,2m. Môi trư�ng ven b� châu th� thu�c lo�i n�ng lư�ng h�n h�p, tri�u th�ng tr�, �� l�n tri�u trung bình 2,5m, c�c ��i 3-4m, �� cao sóng trung bình 0,9m. T�c �� b�i l�n c�a châu th� kho�ng 45m/n�m trư�c 2500 n�m và 20 – 30m/n�m sau 2500 n�m. T�i m�i Cà Mau, t�c �� l�n bi�n t�i 150m/n�m. Tuy nhiên, nhi�u �o�n b� châu th� Mê Kông �ang b� xói l� v�i quy mô l�n, ví d� �o�n B� �� b� xói l� v�i t�c �� 30 – 50m/n�m trên chi�u dài 36 km trong nhi�u n�m. Nhi�u ý ki�n cho r�ng châu th� sông Mê Kông ��ng l�c tri�u th�ng tr� v�i vai trò quan tr�ng c�a sóng (Lap NV, et al.
- Ch ng I. T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam 17 2005. Leeder., 1984; Saito Y, 2001). Chúng tôi th�ng nh�t v�i quan �i�m này, nhưng nh�n m�nh vai trò c�c k� quan tr�ng c�a ch� �� gió mùa ��i v�i hình thái và ��ng l�c phát tri�n châu th� Mê Kông hi�n nay. Có th� tác ��ng c�a gió mùa �ông b�c t�o nên dòng d�c b� di chuy�n b�i tích v� phía tây nam b�i t� nên bán ��o Cà Mau m� l�n nhanh ra bi�n, t�o nên m�i nhô kh�ng l� l�n sâu vào v�nh Thái Lan, trong khi b�i t� m� l�n các c�a sông chính r�t h�n ch�. Vì th�, có th� g�i châu th� Mê Kông hi�n ��i là châu th� gió mùa �i�n hình. Vùng c&a sông hình ph u Cho ��n nay, còn có nh�ng quan �i�m khác nhau v� c�u trúc vùng c�a sông hình ph�u (estuary). Theo Pritchard (1967): “estuary là m�t thu� v�c n�a kín ven b� thông v�i bi�n khơi, trong �ó có s� hoà tr�n nh�t ��nh gi�a nư�c bi�n và nư�c ng�t �ưa ��n t� l�c ��a” và g�m có 4 ki�u. Ki>u 1 ph� bi�n, là các thung l�ng ng�p chìm, hay g�p � các ��ng b�ng r�ng l�n ven bi�n. Ki>u 2 là các fjord ngu�n g�c sông b�ng ng�p chìm. Ki>u 3 có các �ê cát (bar-built) ch�n ngoài, ví d� như Estuary Carolina � B�c M�, có hình thái ��m phá (lagoon) và n�ng lư�ng gió xáo tr�n nư�c tích c�c thay cho vai trò c�a thu� tri�u. Ki>u 4 hình thành do các quá trình ki�n t�o t�o nên các vùng s�t h� ven b�, ví d� như v�nh San-Fransisco (Pritchard, 1967). Xaphianov (1987) �� ngh� chia estuary thành 3 nhóm: bình thư�ng, siêu m�n và kín. Roy, P. (1984) phân chia Estuary � Úc thành 3 ki�u: ki�u thung l�ng sông ng�p chìm, ki�u có �ê cát ch�n ngoài và ki�u các h� nư�c m�n �óng kín ven b�. Leeder M. R. (1984) cho r�ng ��ng l�c c�a nư�c và tr�m tích trong estuary liên quan v�i tương quan cư�ng �� c�a các quá trình tri�u, sông và sóng. Ông chia estuary thành 4 ki�u theo cân b�ng �� mu�i th� hi�n tính phân t�ng. Ki>u A, phân t�ng m�nh, quá trình lòng sông th�ng tr�, b�i t� m�nh. Ki>u B, hoà tr�n t�ng ph�n, nghiêng v� b�i t�, là ki�u ph� bi�n. Ki>u C, ��ng nh�t theo phương th�ng ��ng trên m�t c�t ngang, dòng tri�u m�nh và không b�i t� �áy. Ki>u D, ��ng nh�t theo phương th�ng ��ng và theo d�c lu�ng ch�y, chuy�n ��ng v�t ch�t hoàn toàn do dòng tri�u th�ng tr� và xâm th�c m�nh lu�ng l�ch. Dư�i góc �� ��a ch�t, ph� bi�n quan ni�m coi estuary là m�t vùng h� lưu sông, thư�ng có d�ng hình ph�u, b� ng�p chìm không ��n bù tr�m tích, và thu� tri�u có vai trò quan tr�ng. Nh�ng ��c �i�m này mang tính ph� bi�n, phù h�p v�i nh�ng estuary l�n và �i�n hình c�a th� gi�i như Xen, Jironda (Pháp), Thame, Mersey (Anh), Rein, Maas (Hà Lan), Potomac (M�), La-plata (Nam M�), Dương T� (Trung Qu�c) (Xamoilov, 1952). Theo quan �i�m tư�ng và môi trư�ng tr�m tích, luôn có s� phân bi�t rõ ràng Estuary v�i vùng c�a sông châu th� và ��m phá (Krasenhinnhikov, 1971; Leeder, 1984). � Vi�t Nam, các vùng c�a sông hình ph�u thư�ng n�m � các vùng b� có thu� tri�u biên �� l�n, �i�n hình là vùng c�a sông ��ng Nai (Xamoilov, 1952) và vùng c�a sông B�ch ��ng (Tr�n ��c Th�nh, 1991). Xét v� m�t hình thái, có m�t s� vùng c�a sông hình ph�u có hình thái v�nh và tên g�i dân gian có khi v�n quen g�i là “v�nh” như trư�ng h�p v�nh Tiên Yên – Hà C�i, v�nh C�a L�c, v�nh �� Sơn � vùng c�a sông hình ph�u B�ch ��ng hay c� v�nh Gh�nh Rái � vùng c�a sông hình ph�u ��ng Nai. Tuy nhiên, v� b�n ch�t ngu�n g�c hình thành, ��ng l�c n�i t�i và ti�n hoá, chúng thu�c v� vùng c�a sông hình ph�u. Nh�ng trư�ng h�p tương t� c�ng g�p nhi�u trên th� gi�i như trư�ng h�p v�nh San-Fransisco và Cheasepeare � M� (Pritchard, 1967) và v�nh Componthom � Campuchia (Lafond, 1967).
- 18 Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy Vùng c�a sông B�ch ��ng là m�t vùng c�a hình ph�u �i�n hình, có ��nh � B�n Tri�u, �ư�ng b� cơ b�n ch�y ven Phù Long - Cát H�i - �� Sơn và rìa ngoài ��i b� ng�m c�a sông �i theo �ư�ng ��ng sâu 6m t� m�i �� Sơn ��n tây nam ��o Cát Bà. Trư�c �ây, nó thư�ng �ư�c coi là b� ph�n c�a ven b� châu th� kéo dài t� Yên L�p ��n Nga Sơn. Trong m�t s� tài li�u nư�c ngoài hi�n nay (Mathers and Zalasiewicz, 1999), vùng c�a sông B�ch ��ng �ư�c coi là m�t b� ph�n c�a châu th� sông H�ng và �i�u này v�n có th� coi là h�p lý n�u xét trên quy mô l�n v� không gian và l�ch s� ti�n hoá Holocen. Tuy nhiên, trong vòng 5 – 7 tr�m n�m qua, nó �ã chuy�n hoá t� c�u trúc châu th� sang vùng c�a sông hình ph�u (Tr�n ��c Th�nh, 1991) và �ư�c hình thành trên cơ s� tương tác gi�a quá trình phát tri�n c�a m�t ��a hào (graben) �ang s�t chìm v�i s� nâng cao c�a m�c nư�c chân t�nh, s� thi�u h�t b�i tích và thu� tri�u có biên �� l�n. Nó �ư�c ��nh v� � v� trí rìa �ông b�c châu th� sông H�ng, nơi dòng b�i tích t�ng h�p d�c b� hư�ng v� phía tây nam. Vùng c�a sông B�ch ��ng là m�t v�c có c�u trúc n�a kín. � �ây, thu� tri�u là y�u t� ��ng l�c ngo�i sinh ưu th�, quy ��nh các ��c trưng v� ��a hình và tr�m tích. �ó là m�t v�c nư�c l�-m�n, hoà tr�n nư�c sông- bi�n khá t�t, phân t�ng thu�c ki�u B theo phân lo�i c�a Leeder. M�c dù lư�ng b�i tích sông tham gia �áng k� nhưng dòng b�i tích di chuy�n n�i t�i �óng vai trò ch� ��o. V�i c�u trúc phân t�ng y�u, cân b�ng b�i xói nghiêng v� xói l�, xâm th�c. �ây là trư�ng h�p �i�n hình trên th� gi�i v� m�t vùng c�a sông hình ph�u phát tri�n trong �i�u ki�n nh�t tri�u biên �� l�n. Trư�c �ây, m�t s� tác gi� có phân bi�t lo�i c�a sông liman, có b�n ch�t ngu�n g�c hình thành tương t� estuary, nhưng � vùng không có thu� tri�u, thư�ng có doi cát ch�n c�a (Krasenhinnhikov, 1971). ��n nay, khái ni�m c�a sông liman ít �ư�c s� d�ng và thư�ng �ư�c coi là m�t d�ng estuary � vùng thu� tri�u biên �� nh� (Eric Bird, 2000). Nhìn nh�n v� m�t hình thái, có ý ki�n cho r�ng c�a sông liman có m�t � ven b� Mi�n Trung (V� V�n Phái, 1988). Tuy nhiên, �� kh�ng ��nh c�n có thêm tài li�u nghiên c�u v� ��ng l�c h�c, nh�t là tính ch�t hoàn lưu th�ng ��ng và phân t�ng nư�c vùng c�a sông. Có l�, chúng ch� là nh�ng châu th� nh� do sóng th�ng tr�. b. VJng v nh V�ng - v�nh ven b� bi�n Vi�t Nam �ư�c hi�u là m�t ph�n c�a bi�n lõm vào l�c ��a ho�c do ��o ch�n t�o thành m�t vùng nư�c khép kín � m�c �� nh�t ��nh mà trong �ó ��ng l�c bi�n th�ng tr� (Tr�n ��c Th�nh và nnk, 2006.). V�ng v�nh ven b� bi�n thư�ng có �� m�n và �� trong cao và �i�u ki�n thu� ��ng l�c bi�n th�ng tr�, hoàn lưu nư�c t�t và m�c �� trao ��i nư�c v�i vùng bi�n bên ngoài r�t khác nhau. Quá trình thu� ��ng l�c trong v�nh là quá trình bi�n và s� khác bi�t v�i bi�n h� bên ngoài ch� là tính ch�t khép kín hơn và �� sâu có th� nh� hơn. Th�c t�, nhi�u v�nh không có hình dáng lõm mà là nh�ng khu v�c bi�n có tính ch�t kín hơn nh� h� th�ng ��o che ch�n như trư�ng h�p H� Long và Bái T� Long. V� hình thái, t�n t�i nh�ng d�ng chuy�n ti�p v�i vùng c�a sông và ��m phá. Trong các v�ng v�nh l�n có khi t�n t�i các ��m phá như ��m Thu� Tri�u n�m trong V�nh Cam Ranh. Do hình thái lõm nh� vào phía l�c ��a mà g�i v�nh là trư�ng h�p v�nh Cây Dương � phía tây bán ��o Cà Mau. Th�c ch�t, �ây không ph�i là v�nh vì quá trình châu th� (sông) th�ng th�.
- Ch ng I. T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam 19 Các v�ng v�nh ven b� Vi�t Nam �ư�c chia thành 3 c�p cơ b�n (b�ng 3): C�p 1: v�nh bi�n (gulf); C�p 2: v�nh ven b� (bay), trong �ó có c� v�nh b� �á; C�p 3: V�ng (bight và shelter). V�ng v�nh ven b� (coastal bay) là thu�t ng� ch� m�t nhóm các v�nh (bays) và v�ng (bight, shelter) � ven b� có �� sâu không quá 30m. Trong ti�ng nư�c ngoài còn có khái ni�m embayment, g�i là v nh b= 2á. �ó là m�t vùng lõm c�a b� �á g�c, v�n là các thung l�ng sông ng�p chìm, Rias và Fjord, là trong s� 7 ki�u thu� v�c cơ b�n (David et all., 2003). V�nh Xuân �ài � Phú Yên là m�t v�nh b� �á tiêu bi�u, h�u như toàn b� là b� �á g�c, di�n tích khá l�n (61 km2), sâu trung bình 10m và sâu nh�t 20m. � Vi�t Nam, các v�ng có di�n tích dư�i 50 km2, các v�nh ven b� có di�n tích t� 50 km2 tr� lên. Khi nói “v nh”, có ngh�a chung cho c� bay và embayment. Khi nói “v nh ven b=” là ch� “bay”, còn khi nói “v nh b= 2á” là ch� “embayment”. Th�ng kê trên b�n �� t� l� 1/100.000 cho bi�t � ven b� bi�n Vi�t Nam có t�ng s� 48 v�ng, v�nh và t�ng di�n tích kho�ng 4000 km2 (b ng 1.4. và 1.5); (Tr�n ��c Th�nh và nnk, 2008). B ng 1. 4. Các lo�i v�ng, v�nh ven b� có m�t t�i Vi�t Nam Ti�ng Vi�t Ti�ng Anh Tính ch�t V�nh bi�n N�m trên m�t vùng r�ng l�n c�a th�m l�c ��a, ho�c vùng bi�n nư�c Gulf sâu. Trên �áy có th� có m�t tr�m tích di tích ho�c các di tích các (C�p 1) d�ng ��a hình c�. Ví d�: v�nh B�c B� và v�nh Thái Lan. N�m trong d�i b� bi�n, ��c l�p ho�c là m�t ph�n c�a v�nh bi�n, �� sâu thư�ng không vư�t quá 30m, là nơi x�y ra quá trình b� m�nh V�nh ven b� m� và tương tác l�c ��a và bi�n r�t rõ. Thư�ng không có m�t các Bay (C�p 2) tr�m tích di tích. V�nh b� �á (Embayment) n�m trong d�i b� bi�n, ��c l�p, ho�c là m�t ph�n c�a v�nh bi�n; b� xâm th�c mài mòn ưu th�; b� �á g�c là ch� y�u V�ng N�m trong d�i b� bi�n, ��c l�p ho�c là m�t ph�n c�a v�nh ven b�, Bight, Shelter 2 kích thư�c dư�i 50 km . (C�p 3) B ng 1.5. M�t s� ��c �i�m hình thái v�ng, v�nh ven b� Vi�t Nam Tên phân lo�i Hình th�c t�o v�nh C�u t�o Tên (theo h�i �� �� M�c �� TT th�ch h�c 1:100 000) sâu M�i ��o �óng kín V�ng V�nh b� nhô Ch�n 1 V. Tiên Yên - Hà C�i l�n Nh� x G�n kín Bùn 2 V. Bái T� Long l�n Nh� x N�a kín �á g�c 3 V. Quan L�n l�n Nh� x N�a kín �á g�c 4 V. H� Long l�n TB x N�a kín �á g�c 5 V. Lan H� l�n TB x N�a kín �á g�c 6 V. Cô Tô l�n Nh� x R�t h� �á g�c
CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD
-
Hệ đầm phá Tam Giang - Cầu Hai - Tiến hóa và động lực: Phần 2
179 p | 118 | 27
-
Báo cáo Đánh giá tính dễ bị tổn thương do biến đổi khí hậu trên hệ thống đầm phá Tam Giang - Cầu Hai, tỉnh Thừa Thiên Huế
64 p | 43 | 10
-
Nghiên cứu xây dựng mạng lưới quan trắc môi trường nước ở đầm Phá Tam Giang – Cầu Hai, tỉnh Thừa Thiên Huế
12 p | 88 | 7
-
Đánh giá tải lượng ô nhiễm đưa vào hệ đầm phá Tam Giang - Cầu Hai và dự báo đến năm 2020
8 p | 70 | 6
-
Cấu trúc và biến động quần xã giun nhiều tơ ở đầm phá Tam Giang-Cầu Hai, Thừa Thiên Huế
9 p | 77 | 5
-
Phân vùng chất lượng nước hệ đầm phá Tam Giang – Cầu Hai, tỉnh Thừa Thiên Huế
9 p | 45 | 4
-
Đánh giá hoạt động bảo vệ môi trường nước của cộng đồng ngư dân đầm phá Tam giang - Cầu Hai, tỉnh Thừa Thiên Huế
3 p | 14 | 4
-
Kết quả nghiên cứu khu hệ động vật nổi (Zooplankton) ở vùng đầm phá Tam Giang – Cầu Hai, tỉnh Thừa Thiên - Huế
5 p | 40 | 2
-
Tiềm năng di sản địa chất khu vực Tam Giang - Bạch Mã, tỉnh Thừa Thiên Huế
12 p | 59 | 2
-
Góp phần bổ sung thành phần loài cá ở hệ đầm phá Tam Giang – Cầu Hai, tỉnh Thừa Thiên Huế
6 p | 58 | 2
-
Khảo sát sự biến động về thành phần loài động vật nổi (zooplankton) ở đầm Phá Tam Giang - Cầu Hai tỉnh Thừa Thiên Huế
11 p | 58 | 2
Chịu trách nhiệm nội dung:
Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA
LIÊN HỆ
Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM
Hotline: 093 303 0098
Email: support@tailieu.vn