Hiện trạng cỏ thủy sinh ở khu bảo vệ thủy sản Cồn Chìm, Phá Tam Giang – Cầu Hai

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, tập 73, số 4, năm 2012<br /> <br /> HIỆN TRẠNG CỎ THỦY SINH Ở KHU BẢO VỆ THỦY SẢN CỒN CHÌM,<br /> PHÁ TAM GIANG – CẦU HAI<br /> Trần Nguyễn Quỳnh Anh, Lương Quang Đốc<br /> Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế<br /> <br /> Tóm tắt. Khu bảo vệ thủy sản Cồn Chìm thuộc phá Tam Giang - Cầu Hai được xác<br /> định có sự hiện diện của 3 loài cỏ thủy sinh sống chìm thuộc 2 họ, 1 bộ, 1 lớp của<br /> ngành thực vật hạt kín, đó là các loài Najas indica, Halodule pinifolia và Halophila<br /> beccarii. Cỏ phân bố ven rìa phá và tạo thành thảm lớn trên cồn ở độ sâu từ 0,2 1,5 m trên tổng diện tích khoảng 13,5 ha, độ phủ trung bình 48%, sinh khối tươi<br /> trung bình 385,7 g/m2 và mật độ thân đứng trung bình là 5.559 thân/m2. Khoảng độ<br /> sâu thích hợp cho sự phát triển của cỏ thủy sinh tại Cồn Chìm là 0,3 - 1 m, trong đó<br /> loài Halodule pinifolia phát triển tốt nhất ở độ sâu 0,4 – 0,8m và loài Halophila<br /> beccarii là 0,3 - 1m. Sự thay đổi độ mặn của nước từ 21 - 28‰ trong thời gian khảo<br /> sát làm thay đổi sinh khối và mật độ của Najas indica và Halophila beccarii nhưng<br /> ít ảnh hưởng đến sự phát triển của loài Halodule pinifolia.<br /> <br /> 1. Giới thiệu<br /> Cỏ thủy sinh là những thực vật bậc cao sống ở môi trường nước ngọt, nước lợ và<br /> nước mặn [9]. Mặc dù số loài không nhiều so với thực vật bậc cao trên cạn nhưng chúng<br /> đóng vai trò vô cùng quan trọng đối với các chu trình vật chất tự nhiên cũng như cuộc<br /> sống con người [11, 13, 14, 9]. Trong số các khu vực có cỏ thủy sinh sống chìm ở nước<br /> ta, phá Tam Giang - Cầu Hai thuộc tỉnh Thừa Thiên Huế là một trong những thủy vực<br /> có các thảm cỏ phát triển tốt với diện tích khoảng 1.000 hécta [10]. Đây chính là nơi cư<br /> trú, nơi ương nuôi, là các bãi giống, bãi đẻ của hầu hết các loài thủy sản trong đầm phá<br /> [9]. Chính vì vậy, các thảm cỏ thủy sinh tại đây là tài sản vô cùng quý giá của tỉnh Thừa<br /> Thiên Huế nói riêng và của Việt Nam nói chung. Bài báo đề cập đến hiện trạng thảm cỏ<br /> thủy sinh tại khu bảo vệ thủy sản Cồn Chìm, là khu bảo vệ thủy sản đầu tiên trong hệ<br /> thống các khu bảo vệ thủy sản ở phá Tam Giang - Cầu Hai, nhằm cung cấp thêm cơ sở<br /> khoa học hỗ trợ cho công tác quản lý, bảo vệ tính đa dạng sinh học, duy trì nguồn lợi<br /> thủy sản của phá.<br /> 2. Phương pháp nghiên cứu<br /> Điều tra thu mẫu trên 22 điểm ở 4 mặt cắt ngang tính từ bờ ra tới mốc ngoài<br /> cùng của khu bảo vệ trong khoảng thời gian từ tháng IV đến tháng VIII năm 2010 với<br /> tần suất 1 lần/tháng (Hình 1). Khung định lượng kích thước 50 x 50 cm được sử dụng<br /> 9<br /> <br /> để thu mẫu cỏ. Các đặc điểm phân bố và sinh học của cỏ thủy sinh sống chìm được xác<br /> định, bao gồm thành phần loài, sinh khối tươi, mật độ thân đứng, đặc điểm sinh trưởng<br /> và độ phủ. Thành phần loài được xác định bằng phương pháp so sánh hình thái dựa vào<br /> các tài liệu phân loại của Phạm Hoàng Hộ (1993), Nguyễn Hữu Đại (1999), Nguyễn<br /> Văn Tiến và cs. (2002), Tôn Thất Pháp và cs. (2009), Menez và cs. (1983), Lanyon<br /> (1986), Japar Sidik (1999), Zakaria và cs. (2003), McKenzie (2007), Kanal & Short<br /> (2009) và sử dụng hệ thống phân loại trong Catalogue of Life: 2011 Annual Checklist<br /> [12]. Sử dụng phần mềm MapInfo 7.5 để xây dựng bản đồ phân bố cỏ.<br /> Xử lý số liệu bằng thống kê sinh học, ứng dụng phần mềm MS. Excel 2007: so<br /> sánh sự khác biệt trung bình mẫu giữa các đợt khảo sát bằng phân tích ANOVA một yếu<br /> tố (mức ý nghĩa được chọn α = 0,05). Tính hệ số tương quan tuyến tính r bằng lệnh<br /> correlation và kiểm tra sự tồn tại của hệ số tương quan bằng tiêu chuẩn t của Student (α<br /> = 0,05) [3].<br /> <br /> Hình 1. Sơ đồ khu bảo vệ thủy sản Cồn Chìm và các điểm thu mẫu<br /> <br /> 3. Kết quả nghiên cứu và thảo luận<br /> 3.1. Đặc điểm thành phần loài cỏ thủy sinh tại Cồn Chìm<br /> Qua kết quả khảo sát, chúng tôi đã xác định được 3 loài cỏ thủy sinh sống chìm<br /> thuộc 2 họ, 1 bộ, 1 lớp, của ngành hạt kín (Magnoliophyta) tại Cồn Chìm (Bảng 1).<br /> Bảng 1. Danh lục thành phần loài cỏ thủy sinh ở Cồn Chìm<br /> <br /> STT<br /> <br /> 1.<br /> 2.<br /> 3.<br /> <br /> Tên khoa học<br /> Ngành Magnoliophyta<br /> Lớp Liliopsida<br /> Bộ Alismatales<br /> Họ Hydrocharitaceae<br /> Loài Najas indica (Willd.) Cham.<br /> Loài Halophila beccarii Ascherson.<br /> Họ Cymodoceaceae<br /> Loài Halodule pinifolia (Miki) den Hartog.<br /> 10<br /> <br /> Tên Việt Nam<br /> Ngành Hạt kín<br /> Lớp Một lá mầm<br /> Bộ Trạch tả<br /> Họ Thủy thảo<br /> Rong cám, cỏ lóng, rong từ<br /> Cỏ nàn nàn<br /> Họ Hải kiều<br /> Cỏ Hẹ, Hẹ tròn, Rong hẹ<br /> <br /> 3.2. Đặc điểm sinh trưởng, mật độ thân đứng và sinh khối tươi của cỏ thủy<br /> sinh tại Cồn Chìm<br /> Kích thước thân và lá của các loài cỏ thủy sinh tại Cồn Chìm được nêu ở bảng 2.<br /> Số đo kích thước này nhìn chung phù hợp với mô tả của Phạm Hoàng Hộ (1993), ngoại<br /> trừ loài Najas indica có chiều rộng lá nhỏ hơn (0,6 mm so với 1 mm theo Phạm Hoàng<br /> Hộ) hay Halophila beccarii có chiều dài lớn hơn (14,5 mm so với 6 mm theo Phạm<br /> Hoàng Hộ) và chiều rộng nhỏ hơn (1,2 mm so với 2 mm theo Phạm Hoàng Hộ).<br /> Bảng 2. Kích thước của cỏ thủy sinh tại Cồn Chìm<br /> Najas indica<br /> Số đo<br /> Chiều<br /> dài<br /> lóng (mm)<br /> <br /> Halodule pinifolia<br /> <br /> Halophila beccarii<br /> <br /> Min-max<br /> <br /> Trung<br /> bình (±sd)<br /> <br /> Min-max<br /> <br /> Trung<br /> bình (±sd)<br /> <br /> Min-max<br /> <br /> Trung<br /> bình (±sd)<br /> <br /> 7 – 14,3<br /> <br /> 11,4 ± 2,3<br /> <br /> 10 – 32,3<br /> <br /> 20,7 ± 4,3<br /> <br /> 7,5 – 23,1<br /> <br /> 17,6 ± 2,9<br /> <br /> 9,2 – 22,8<br /> <br /> 14,5 ± 2,9<br /> <br /> Chiều dài lá<br /> 14,3 – 18,3<br /> (mm)<br /> <br /> 16,9 ± 1,3<br /> <br /> 33,6 – 275,5 138,1 ± 47,4<br /> <br /> Chiều rộng lá<br /> 0,501– 0,721<br /> (mm)<br /> <br /> 0,601 ± 0,1<br /> <br /> 0,62 – 1,423 0,799 ± 0,121 0,608 – 1,815 1,229 ± 0,274<br /> <br /> Chiều<br /> thân<br /> (mm)<br /> <br /> 42,6 ± 11,8<br /> <br /> dài<br /> đứng 22,7 – 64,9<br /> <br /> 2,7 – 18,3<br /> <br /> 7,5 ± 3,0<br /> <br /> Ngoài ra, ở loài Halophila beccarii tại Cồn Chìm chúng tôi phát hiện có 2 dạng<br /> lá: mép lá có gai và mép lá trơn trên cùng 1 thân đứng, đặc điểm này đã được ghi nhận<br /> ở Bangladesh (Kanal & Short, 2009) nhưng chưa từng được mô tả trong các tài liệu<br /> phân loại cỏ ở phá Tam Giang – Cầu Hai trước đây (Hình 2).<br /> <br /> a<br /> <br /> b<br /> <br /> c<br /> <br /> Hình 2. Hai kiểu mép lá của Halophila beccarii<br /> (a,b: mép lá có gai, c: mép lá trơn)<br /> 11<br /> <br /> Tổng mật độ thân đứng của cỏ đạt trung bình 5.559 thân/m2 và dao động từ<br /> 2.347 thân/m2 đến 8.829 thân/m2. Sinh khối trung bình của cả 3 loài đạt 385,7 g/m2, dao<br /> động từ 251,4 g/m2 đến 497,6 g/m2. Có sự thay thế loài ưu thế về mật độ và sinh khối tại<br /> Cồn Chìm theo thời gian giữa hai loài Halodule pinifolia và Halophila beccarii. Từ<br /> tháng IV đến tháng VIII, sinh khối của Halodule pinifolia giảm dần (từ chiếm 80,91%<br /> tổng sinh khối trong tháng IV xuống 35,51% trong tháng VIII) và nhường chỗ cho<br /> Halophila beccarii chiếm ưu thế (từ 6,88% vào tháng IV đến 64,49% tháng VIII). Sự<br /> biến động mật độ và sinh khối theo thời gian của cỏ thủy sinh ở Cồn Chìm trong thời<br /> gian khảo sát được minh họa ở hình 3a và 3b.<br /> <br /> Hình 3b. Mật độ cỏ trung bình qua các tháng<br /> tại Cồn Chìm<br /> <br /> Hình 3a. Sinh khối cỏ trung bình qua các<br /> tháng tại Cồn Chìm<br /> <br /> 3.3. Đặc điểm phân bố cỏ thủy sinh tại Cồn Chìm<br /> - Sự phân bố theo không gian:<br /> Tại Cồn Chìm, cỏ phân bố chủ yếu ven rìa phá và tại cồn với tổng diện tích ước<br /> tính khoảng 13,05ha (Hình 4). Các loài cỏ thủy sinh tại Cồn Chìm thường phân bố ở<br /> khoảng độ sâu từ 0,2 - 1,5m. Đây cũng là khoảng độ sâu phân bố chung của cỏ tại đầm<br /> Thủy Tú cũng như tại phá Tam Giang - Cầu Hai đã được nhiều tác giả nghiên cứu [6, 8,<br /> 9]. Độ phủ trung bình của cỏ đạt 48±0,4%, trong đó khu vực cồn luôn có độ phủ rất cao,<br /> có thể đạt đến 80 - 100%.<br /> <br /> Hình 4. Bản đồ phân bố cỏ thủy sinh tại Cồn Chìm<br /> 12<br /> <br /> Các loài cỏ thủy sinh ở cồn Chìm có phân bố giới hạn trong khoảng độ sâu từ<br /> 0,2 đến 1,5m. Tuy nhiên, đánh giá sự ưu thế về mật độ và sinh khối, chúng tôi ghi nhận<br /> khoảng độ sâu thích hợp cho sự phát triển chung của cỏ thủy sinh tại Cồn Chìm là từ 0,3<br /> - 1m. Trong đó, khoảng độ sâu thích hợp nhất cho sự phân bố, phát triển của loài<br /> Halodule pinifolia 0,4 - 0,8m và của loài Halophila beccarii là 0,3 - 1m (Hình 5a,b). Sự<br /> hạn chế phân bố ở độ sâu thấp của cỏ tại Cồn Chìm có thể là do sự chi phối bởi độ trong<br /> thấp (trung bình 0,85±0,08m) của khu vực này.<br /> <br /> Hình 5a. Phân bố sinh khối và mật độ thân đứng trung bình của Halodule pinifolia theo độ sâu<br /> tại Cồn Chìm<br /> <br /> Hình 5b. Phân bố sinh khối và mật độ thân đứng trung bình của Halophila beccarii theo độ sâu<br /> tại Cồn Chìm<br /> <br /> - Sự phân bố theo thời gian:<br /> Trong suốt thời gian khảo sát, Najas indica chỉ được tìm thấy xuất hiện nhiều<br /> 13<br /> <br />