Hiện tượng văn hóa biển và văn minh biển

HiÖn t−îng v¨n ho¸ biÓn vµ v¨n minh biÓn<br /> <br /> E. Ju. Tereshchenko. Fenomen morskoj<br /> kul’tury i morskoj civilizacii. Obshchestvo. Sreda.<br /> Razvitie (“Terra Humana”), 2010, No.4., str.180–185.<br /> http://www.terrahumana.ru/arhiv/10_04/index.html<br /> <br /> §oµn T©m<br /> dÞch<br /> <br /> Bµi viÕt ph©n tÝch c¸c nguyªn t¾c ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu v¨n<br /> ho¸ biÓn nh− mét vïng lÞch sö - v¨n ho¸ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm g¾n liÒn<br /> víi tÝnh tÊt ®Þnh ®Þa lý - tù nhiªn trong ho¹t ®éng cña con ng−êi. T¸c<br /> gi¶ ®Ò xuÊt nªn xem v¨n ho¸ biÓn nh− mét hÖ thèng hoµn chØnh cã<br /> logic ph¸t triÓn vµ vËn hµnh riªng. Dùa trªn c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu<br /> cña L.I. Mechnikov, F. Ratzel, Carl Schmitt (Carl Schmitt-Dorotic),<br /> V.P. Semenov-Tjan-Shanskji, t¸c gi¶ ®èi s¸nh c¸c hÖ quan niÖm vÒ v¨n<br /> ho¸ biÓn vµ v¨n minh biÓn.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> S ù ®a d¹ng vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn -<br /> ®Þa lý lu«n sinh ra nh÷ng kh¸c biÖt<br /> trong lèi sèng cña con ng−êi ë nh÷ng<br /> t−¬ng tù nh− nhau, ®Ò ra nh÷ng thñ<br /> ph¸p thÝch nghi víi hoµn c¶nh vµ th−êng<br /> xuyªn trao ®æi víi nhau nh÷ng ph−¬ng<br /> vïng miÒn kh¸c nhau trªn Tr¸i ®Êt. C¸c thøc cã hiÖu qu¶ nhÊt trong ho¹t ®éng<br /> ®Æc ®iÓm cña tù nhiªn vµ khÝ hËu vèn nµy (vµ ®«i khi – nh÷ng ng−êi sèng ë hai<br /> cã, ë møc ®é ®¸ng kÓ, Ên ®Þnh cho céng ®Çu Tr¸i ®Êt, nh−ng trong ®iÒu kiÖn tù<br /> ®ång ng−êi c¸c ph−¬ng thøc sinh tån, kÕ nhiªn gièng nhau ®Õn møc c¸c yÕu tè<br /> sinh nhai, t×m kiÕm thùc phÈm, thiÕt kÕ b¶n s¾c v¨n ho¸ vËt chÊt vµ tinh thÇn<br /> chÕ t¸c c¸c c«ng cô lao ®éng, x©y dùng cña hä l¹i h×nh thµnh nªn hoµn toµn ®éc<br /> nhµ cöa trong ®iÒu kiÖn hoµn c¶nh cho lËp víi nhau) nh− lµ c¸c céng ®ång Ýt<br /> phÐp vµ cã hiÖu qu¶ nhÊt. TÊt c¶ nh÷ng nhiÒu cïng kiÓu, Ýt nhÊt lµ xÐt theo<br /> ®Æc ®iÓm nµy cña lèi sèng còng quy ®Þnh nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña c¸c nÒn v¨n<br /> c¸ch tæ chøc x· héi chung cña c¸c céng ho¸ sinh tån cña chóng” (9, tr.169).<br /> ®ång, thÕ giíi quan, c¸c huyÒn tho¹i,<br /> h×nh t−îng nghÖ thuËt, nh÷ng ®Æc ®iÓm Cã thÓ thÊy cã nh÷ng nÐt ®Æc ®iÓm<br /> c¶m thô thÕ giíi cña chóng, cã nghÜa lµ kiÓu h×nh chung trong v¨n ho¸ cña c¸c<br /> mét KiÓu v¨n ho¸ chung. “Chóng ta cã d©n téc sèng trong rõng, cña thî s¨n<br /> thÓ xem c¸c céng ®ång l¸ng giÒng cña trong rõng tai-ga, cña d©n du môc trªn<br /> nhau vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn - khÝ hËu sa m¹c, v.v... Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn L.<br /> 46 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 8.2011<br /> <br /> N. Gumilev l¹i ®−a ra mét kh¸i niÖm TÊt c¶ c¸c vïng miÒn ven biÓn ®Òu<br /> kh¸i qu¸t “v¨n ho¸ th¶o nguyªn” ®Ó chØ cã nh÷ng nÐt ®Æc thï riªng, tuy nhiªn,<br /> ra tÝnh chÊt ®éc ®¸o ®Æc h÷u cña v¨n nh©n tè chung cho tÊt c¶ c¸c vïng nµy -<br /> ho¸ cña ng−êi du môc ch¨n gia sóc (2). ®ã lµ ý nghÜa to lín cña biÓn ®èi víi<br /> ho¹t ®éng vËt chÊt, tinh thÇn vµ nghÖ<br /> ThuËt ng÷ “v¨n ho¸ biÓn” trong<br /> thuËt cña nh÷ng ng−êi c− tró t¹i c¸c<br /> s¸ch b¸o lý luËn b¾t ®Çu ®−îc sö dông<br /> vïng ven biÓn.<br /> nhiÒu khi kh¶o cøu v¨n ho¸ cña ng−êi<br /> d©n sèng vïng biÓn. N. M. Terebikhin Nãi chung, cã thÓ ph©n ra mét sè<br /> trong cuèn chuyªn kh¶o “Siªu h×nh häc cÊp ®é kh¶o s¸t v¨n ho¸ biÓn:<br /> ph−¬ng B¾c” viÕt: “Hßn ®¸ cña ®øc tin<br /> − CÊp ®é thÕ giíi (v¨n minh) - cÊp<br /> vµ sù thËt – ®ã lµ së cø duy nhÊt vµ ®Ých<br /> ®é g¾n liÒn víi nh÷ng tÝnh quy luËt<br /> thùc ph¶n ¸nh v¨n ho¸ biÓn Nga tõ xa<br /> chung trong viÖc khai th¸c kh«ng gian<br /> x−a” (8, tr.84).<br /> biÓn;<br /> T¸c gi¶ ®Æt tªn cho phÇn tµi liÖu<br /> − CÊp ®é khu vùc gi¶ ®Þnh r»ng c¸c<br /> ®−îc tr×nh bµy trong phô tr−¬ng cña<br /> nÒn v¨n ho¸ cña tõng vïng miÒn cã biÓn<br /> s¸ch “Луркоморье” – mét d¹ng<br /> riªng lÎ (vÝ dô, vïng B¹ch H¶i, vïng §Þa<br /> wikipedia, “b¸ch khoa th− tiÕng Nga<br /> Trung H¶i vµ khu vùc Baltic) ®Òu cã<br /> (луркмоар) vÒ v¨n ho¸, v¨n ho¸ d©n<br /> nh÷ng ®Æc ®iÓm ®Æc h÷u cña m×nh;<br /> gian (folklore) vµ c¸c v¨n ho¸ nh¸nh<br /> ®−¬ng ®¹i tõ gãc nh×n cña thiÓu sè tri − CÊp ®é céng ®ång s¾c téc ®i vµo<br /> thøc” (xem: http://lurkmore.ru/) lµ kh¶o cøu c¸c s¾c téc vµ téc ng−êi vïng<br /> “Bèi c¶nh huyÒn tho¹i häc so s¸nh cña biÓn (ven biÓn);<br /> v¨n ho¸ biÓn miÒn B¾c n−íc Nga” vµ chØ<br /> − CÊp ®é nhãm quan t©m ®Õn c¸c<br /> ra r»ng “®Ó suy nghiÖm nguån gèc<br /> lÜnh vùc nghÒ nghiÖp cña v¨n ho¸ biÓn<br /> huyÒn tho¹i - t«n gi¸o sù ra ®êi v¨n ho¸<br /> (thñ c«ng nghiÖp, th−¬ng nghiÖp, h¶i<br /> biÓn miÒn B¾c n−íc Nga th× cÇn ph¶i<br /> qu©n, lÜnh vùc nghiªn cøu);<br /> xem xÐt nã trong bèi c¶nh huyÒn tho¹i<br /> häc so s¸nh réng lín. HiÖu qu¶ nhÊt lµ − CÊp ®é c¸ nh©n ®−îc x¸c ®Þnh bëi<br /> nªn ®èi s¸nh nã víi c¸c v¨n ho¸ biÓn cæ nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nÕp sinh ho¹t<br /> ®iÓn thêi cæ ®¹i, lµ nh÷ng c¸i ®−îc coi lµ th−êng ngµy cña ng−êi d©n ë c¸c vïng<br /> chuÈn mùc, m« h×nh ®éc ®¸o, ®Þnh ra ven biÓn.<br /> th−íc ®o c¸c gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cña v¨n<br /> V¨n minh biÓn lµ mét kh¸i niÖm<br /> ho¸ häc tranh biÓn” (7, c.173).<br /> ®· ®−îc x¸c ®Þnh v÷ng ch¾c; nã gi¶<br /> Râ rµng r»ng, sù ph¸t triÓn cña v¨n ®Þnh cã sù hiÖn diÖn cña mét quèc gia cã<br /> ho¸, xÐt cho cïng, lu«n lu«n g¾n liÒn víi phóc lîi g¾n liÒn víi §¹i d−¬ng thÕ giíi;<br /> c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn. §ång thêi kh«ng nÒn kinh tÕ vµ chÝnh trÞ cña quèc gia<br /> cÇn ph¶i m· ho¸ nh÷ng kh¸c biÖt nhá ®ã phô thuéc s©u s¾c vµo ho¹t ®éng<br /> vÒ m«i tr−êng c¶nh quan, bëi v× cã thÓ ë vïng mÆt n−íc §¹i d−¬ng thÕ giíi.<br /> ph©n chia ®èi t−îng kh¶o s¸t thµnh v« Kh¸c víi v¨n minh biÓn, v¨n ho¸ biÓn<br /> sè ®¬n vÞ nhá. ChÝnh v× vËy, khi kh¶o g¾n liÒn víi c¸c lèi thøc thÝch nghi cña<br /> s¸t v¨n ho¸ biÓn, tr×nh ®é kh¸i qu¸t tµi céng ®ång ®ã v× sù sèng cßn cña m×nh<br /> liÖu thùc nghiÖm cã ý nghÜa lín. trong m«i tr−êng c¶nh quan.<br /> HiÖn t−îng v¨n hãa biÓn… 47<br /> <br /> Ph−¬ng ph¸p luËn kh¶o cøu v¨n TiÕp theo t¸c gi¶ l−u ý r»ng, vµo<br /> ho¸ biÓn cã thÓ dùa trªn c¸c c«ng tr×nh thêi Trung thÕ kû khuynh h−íng míi<br /> cña L. I. Mechnikov, F. Ratzel, C. cña nÒn v¨n minh toµn thÕ giíi g¾n liÒn<br /> Schmitt, V. P. Semenov-Tjan-Shanskij víi c¸c biÓn néi ®Þa ch©u ¢u n»m ë phÝa<br /> trong khu«n khæ c¸c bé m«n lÞch sö B¾c, víi nh÷ng con s«ng lín - Rhine,<br /> chÝnh trÞ, ®Þa lý vµ ®Þa chÝnh trÞ. Cã ý Seine, Danube. Trªn bê BiÓn B¾c ®·<br /> nghÜa ®Æc biÖt lµ c¸c hÖ quan niÖm liªn ®Þnh h×nh c¸c nÒn v¨n minh cña Anh,<br /> quan ®Õn viÖc x¸c ®Þnh tÝnh ®Æc thï cña §an M¹ch, cßn trªn biÓn Baltic – c¸c<br /> c¸c nÒn v¨n minh biÓn. nÒn v¨n minh cña Thuþ §iÓn, Livonia,<br /> Nga. Trªn con ®−êng lôc ®Þa nèi liÒn<br /> Baltic víi BiÓn §en, Ba Lan, Lithuania<br /> L. I. Mechnikov trong cuèn s¸ch vµ Ukraina ngµy cµng lín m¹nh.<br /> “NÒn v¨n minh vµ nh÷ng dßng s«ng lÞch<br /> sö vÜ ®¹i” ®· nªu lªn mét quan niÖm Theo L. I. Mechnikov, c¸c nÒn v¨n<br /> s¸ng râ vµ ®−îc luËn chøng logic ®Ò ra minh xuÊt hiÖn trªn bê c¸c dßng s«ng<br /> nhiÖm vô t×m ra nh÷ng ®−êng h−íng tù lÞch sö vÜ ®¹i chØ cã thÓ tån t¹i biÖt lËp,<br /> nhiªn, nh−ng th−êng huyÒn bÝ mµ qua kh¸c nhau vµ ng−îc l¹i, khi c¸c nÒn v¨n<br /> ®ã, m«i tr−êng ®Þa - vËt lý kh¸c nhau minh ®· lan réng tõ c¸c bê s«ng ra tíi<br /> th−êng cã ¶nh h−ëng ®Õn sè phËn c¸c c¸c miÒn duyªn h¶i, chóng ®· ®ñ søc më<br /> d©n téc, ®ång thêi l¹i gióp cho mét sè réng, tiÕp tôc ph¸t triÓn vµ dÇn tõng b−íc<br /> d©n téc trong sè ®ã cã −u thÕ h¬n so víi bao trïm nhiÒu d©n téc, ®· cã tÝnh<br /> c¸c d©n téc kh¸c (3). Bèn nÒn v¨n ho¸ chÊt liªn khu vùc chø kh«ng cßn lµ côc bé<br /> lín cæ x−a nhÊt ®· ra ®êi vµ ph¸t triÓn n÷a. Kh¶ n¨ng truyÒn t¶i vµ lan to¶ réng<br /> chÝnh lµ bªn bê nh÷ng dßng s«ng lín. cña nÒn v¨n minh ngµy cµng t¨ng, theo<br /> Trªn bê s«ng Hoµng Hµ vµ s«ng D−¬ng ®µ chuyÓn tõ c¸c vïng miÒn ven biÓn<br /> Tö ®· xuÊt hiÖn nÒn v¨n minh Trung trong néi ®Þa v−¬n ra tËn bê ®¹i d−¬ng.<br /> Quèc; v¨n ho¸ Ên §é ®· kh«ng v−ît<br /> khái l−u vùc s«ng Ên vµ s«ng H»ng; nÒn KÕt qu¶ cña viÖc ph¸t hiÖn ra T©n<br /> v¨n minh Assyria-Babylon ®−îc sinh ra ThÕ giíi lµ sù suy tµn cña c¸c d©n téc vµ<br /> trªn bê Tigris vµ Euphrates, vµ cuèi quèc gia §Þa Trung h¶i vµ sù ph¸t triÓn<br /> cïng, Ai CËp cæ ®¹i – bªn bê s«ng Nile. m¹nh mÏ cña c¸c n−íc n»m trªn miÒn<br /> Ng−êi Phoenicia, trong m−êi thÕ kû duyªn h¶i §¹i T©y D−¬ng - Bå §µo Nha,<br /> tr−íc c«ng nguyªn ®· x©y dùng biÕt bao T©y Ban Nha, Ph¸p, Anh vµ Hµ Lan.<br /> thµnh ®« trªn bê §Þa Trung h¶i, ®· ®Æt D©n c¸c n−íc nµy ®· nhanh chãng tËn<br /> c¬ së cho thêi kú thø hai. “ViÖc b−íc lªn dông nh÷ng thuËn lîi vÒ mÆt ®Þa lý cña<br /> vò ®µi lÞch sö cña c¸c liªn bang giao th−¬ng biÓn, vµ c¸c trung t©m cña<br /> Phoenicia lµ b−íc khëi ph¸t ®èi víi thÕ nÒn v¨n minh tõ bê §Þa Trung h¶i di<br /> giíi ph−¬ng T©y cña mét nÒn v¨n minh chuyÓn ra bê §¹i T©y D−¬ng.<br /> vÜ ®¹i míi mang tÝnh quèc tÕ; ®ã lµ mét Constantinople, Venice vµ Genoa ®·<br /> nÒn v¨n minh mang nh÷ng nÐt ®Æc mÊt ®i tÇm quan träng cña m×nh, vµ ®i<br /> ®iÓm v¨n ho¸ biÓn, hoµn toµn kh¸c víi ®Çu sù vËn ®éng cña v¨n ho¸ lóc nµy ®·<br /> c¸c nÒn v¨n minh cæ x−a vèn tån t¹i biÖt lµ Lisbon, Paris, London vµ Amsterdam.<br /> lËp víi nhau vµ mang tÝnh chÊt s«ng L. I. Mechnikov ®· ®Ò xuÊt chia lÞch sö<br /> ngßi” (3, tr.198). loµi ng−êi ra thµnh c¸c thêi kú sau:<br /> 48 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 8.2011<br /> <br /> Thêi kú s«ng: bao gåm lÞch sö cña Nhµ ®Þa lý nh©n häc Friedrich<br /> bèn nÒn v¨n minh lín cña thêi cæ ®¹i - Ratzel ®· cã ®ãng gãp lín vµo viÖc kh¶o<br /> Ai CËp, L−ìng Hµ, Ên §é vµ Trung cøu c¸c nÒn v¨n minh biÓn. Trong c«ng<br /> Quèc - ®Òu xuÊt hiÖn n¬i l−u vùc nh÷ng tr×nh nghiªn cøu “§Þa lý nh©n häc” ®å<br /> dßng s«ng lín. sé cña m×nh, «ng nhËn ®Þnh: “ViÖc më<br /> mang réng mÆt n−íc ®· cung cÊp cho<br /> Thêi kú biÓn tr¶i dµi suèt hai m−¬i<br /> con ng−êi nguån dinh d−ìng lín, vµ v×<br /> l¨m thÕ kû kÓ tõ khi thµnh lËp thµnh<br /> vËy, chÝnh nh÷ng vïng bê s«ng n−íc lµ<br /> quèc Carthago cho ®Õn khi thêi Vua<br /> n¬i quy tô ®«ng ®¶o d©n c−; nã t¹o c¬<br /> Carl §¹i ®Õ Charlemagne (tiÕng Latin:<br /> héi giao l−u víi c¸c xø së xa x«i, ®iÒu<br /> Carolus Magnus; tiÕng §øc: Karl der<br /> mµ vµo thêi cæ ®¹i lµ bÊt kh¶ thi khi<br /> Groβe) vµ ®−îc chia ra cô thÓ h¬n, gåm:<br /> trªn bé kh¾p n¬i ®Òu cã kÎ thï; nh− vËy,<br /> − Thêi ®¹i §Þa Trung h¶i: vµo thêi mét nÒn v¨n ho¸ cao h¬n tõ phÝa bê<br /> gian nµy, c¸c n«i v¨n ho¸ chÝnh ®ång biÓn cã thÓ lan thÊm vµo bªn trong ®Êt<br /> thêi hoÆc lÇn l−ît kÕ tiÕp nhau lµ c¸c n−íc”. N−íc còng ®· t¸c ®éng rÊt lín<br /> quèc gia ®−îc ®iÒu hµnh bëi mét thiÓu ®Õn tinh thÇn cña con ng−êi: trong mäi<br /> sè cÇm quyÒn lín Phoenix, Carthage, bøc tranh h×nh dung vÒ thÕ giíi, dï cña<br /> Hy L¹p, vµ cuèi cïng, Rome d−íi thêi d©n téc nµo, còng thÊy h×nh ¶nh ®−êng<br /> c¸c vua Caesar, cho ®Õn tËn Constantin ch©n kh¬i” (4, tr.13).<br /> §¹i ®Õ.<br /> Trong hai c«ng tr×nh “C¸c quy luËt<br /> − Thêi ®¹i biÓn b¾t ®Çu tõ khi më réng bê câi cña c¸c quèc gia” vµ “§Þa<br /> thµnh lËp ®Õ chÕ Byzantium lý chÝnh trÞ”, Ratzel ®· kh¼ng ®Þnh<br /> (Constantinopolis), khi BiÓn §en tiÕp r»ng, sù bµnh tr−íng cña quèc gia, viÖc<br /> sau ®ã lµ biÓn Baltic bÞ cuèn vµo quü më réng l·nh thæ cña nã lµ qu¸ tr×nh tù<br /> ®¹o cña nÒn v¨n minh. Thêi ®¹i nµy bao nhiªn vµ tÊt yÕu, mµ hÖ qu¶ cña c¸c qu¸<br /> gåm toµn bé thêi kú Trung thÕ kû. tr×nh nµy lµ c¸c quèc gia m¹nh nhÊt ®Òu<br /> tham gia vµo cuéc “®Êu tranh sinh tån”.<br /> Thêi kú ®¹i d−¬ng ®Æc tr−ng bëi<br /> Theo gi¶ ®Þnh cña Ratzel th× tuyÕn<br /> sù v−ît tréi râ rÖt cña c¸c quèc gia T©y<br /> chÝnh cña cuéc ®Êu tranh nµy lµ sù ®èi<br /> ¢u n»m ven bê §¹i T©y D−¬ng. Thêi kú<br /> ®Çu gi÷a hai kiÓu “c¬ ®Þa quèc” – c¬ ®Þa<br /> ph¸t triÓn thø ba nµy cña nÒn v¨n minh<br /> biÓn vµ c¬ ®Þa ®Êt liÒn. LuËn vÒ sù ®èi<br /> còng cã thÓ chia thµnh hai thêi ®¹i:<br /> lËp nµy, Ratzel ®· ®−a vµo khoa häc<br /> − Thêi ®¹i §¹i T©y D−¬ng: tÝnh tõ huyÔn ®Ò (мифологемa/mytheme) vÒ sù<br /> khi ph¸t hiÖn ra ch©u Mü cho ®Õn thêi ®èi ®Çu gi÷a “§Êt liÒn” vµ “BiÓn”, mét<br /> ®iÓm “c¬n sèt vµng” ë California vµ chi tiÕt cã ý nghÜa trung t©m ®èi víi<br /> Alaska, thêi ®iÓm ¶nh h−ëng cña Anh nhiÒu khuynh h−íng nghiªn cøu ®Þa<br /> ph¸t triÓn réng r·i ë Australia, Nga chÝnh trÞ.<br /> chiÕm vïng bê s«ng Amur lµm thuéc ®Þa<br /> vµ thêi kú ng−êi ch©u ¢u ph¸t hiÖn ra c¸c Quan niÖm nµy ®· ®−îc tiÕp tôc<br /> c¶ng biÓn cña Trung Quèc vµ NhËt B¶n. ph¸t triÓn trong c¸c c«ng tr×nh cña nhµ<br /> triÕt häc vµ luËt häc Carl Schmitt (1888<br /> − Thêi ®¹i toµn thÕ giíi ra ®êi –1985). ¤ng kh¼ng ®Þnh r»ng sù ®èi ®Çu<br /> trong thêi ®¹i cña chóng ta. cña thÕ giíi biÓn vµ thÕ giíi ®Êt liÒn lµ<br /> HiÖn t−îng v¨n hãa biÓn… 49<br /> <br /> mét ch©n lý toµn cÇu, lµ c¬ së ®Ó gi¶i thæ. Tõ “nomos” trong tiÕng Hy L¹p cã<br /> thÝch tÝnh nhÞ nguyªn v¨n minh th−êng nghÜa lµ “c¸i giµnh gi÷ ®−îc, ®−îc ®Þnh<br /> xuyªn lµm n¶y sinh t×nh h×nh c¨ng h×nh, thµnh nÒn nÕp, cã tæ chøc”. Trong<br /> th¼ng trªn hµnh tinh vµ cã t¸c dông thóc “c¬ thøc/nomos” thÓ hiÖn c¸c ®Æc ®iÓm<br /> ®Èy toµn bé tiÕn tr×nh lÞch sö. tù nhiªn vµ ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ cña tËp<br /> Hai c«ng tr×nh c¬ b¶n cña «ng “C¬ thÓ ng−êi trong sù kÕt hîp víi m«i<br /> thøc cña §Êt liÒn” (“Der Nomos der tr−êng xung quanh.<br /> Erde”/The Nomos of the Earth, Koln,<br /> 1950 (Auflage L., Berlin: 1974)(*) vµ “§Êt “§Êt liÒn vµ biÓn” - c«ng tr×nh<br /> liÒn vµ biÓn” ®Òu dµnh ®Ó suy nghiÖm vÒ nghiªn cøu triÕt häc suy ngÉm vÒ ¶nh<br /> c¸c nh©n tè tù nhiªn, vÒ ¶nh h−ëng cña h−ëng qua l¹i gi÷a “C¬ thøc cña §Êt<br /> chóng ®èi víi nÒn v¨n minh vµ lÞch sö liÒn” vµ “C¬ thøc cña BiÓn”, víi tÝnh<br /> chÝnh trÞ. Kh«ng chØ quèc gia, mµ toµn c¸ch lµ nh÷ng nguyªn t¾c tÝch hîp sù tæ<br /> bé hiÖn thùc x· héi ®Òu b¾t nguån tõ chøc l·nh thæ kh«ng gian vµ c¸c ®Æc<br /> viÖc tæ chøc chÊt l−îng kh«ng gian l·nh ®iÓm cña chÕ ®é nhµ n−íc, chÕ ®é x· héi<br /> vµ tinh thÇn cña nã. T¸c gi¶ chØ ra r»ng,<br /> (*)<br /> trong ký øc s©u th¼m vµ th−êng lµ v«<br /> T¹m dÞch: K. Schmitt ®· viÕt vÒ kh¸i niÖm<br /> thøc cña con ng−êi, n−íc vµ biÓn lµ<br /> “nomos” nh− sau: “ë ®©y ®ang nãi vÒ c¬ thøc<br /> (nomos) cña §Êt liÒn. §iÒu nµy cã nghÜa: t«i xem nguån gèc bÝ Èn cña toµn bé c¸i hiÖn<br /> Tr¸i ®Êt - thiªn thÓ mµ chóng ta ®ang sèng ®©y, - tån. Trong c¸c thÇn tho¹i vµ truyÒn<br /> nh− mét ChØnh thÓ. T«i xem nã kh«ng chØ ®¬n<br /> thuyÕt cña phÇn lín c¸c d©n téc ®Òu<br /> gi¶n lµ mét qu¶ cÇu mµ muèn nh×n ra sù ph©n bè<br /> toµn thÓ vµ c¸i trËt tù vèn cã cña nã. Tõ Nemein- chøa ®ùng nh÷ng ký øc vÒ c¸c vÞ thÇn<br /> Nomos trong tiÕng Hy L¹p sÏ ®−îc chóng t«i vµ con ng−êi sinh ra kh«ng ph¶i chØ tõ<br /> dïng ë ®©y lµ ®Ó chØ sù ph©n bè vµ c¸i trËt tù cã<br /> ®Êt, mµ cßn tõ biÓn. TiÕp ®ã, C. Schmitt<br /> tÝnh chÊt nÒn t¶ng ®ã lµ tõ ®éng tõ tiÕng Hy L¹p<br /> “Nemein”, gièng nh− tõ tiÕng §øc “Nehmen” viÕt r»ng, ng−êi ta th−êng gäi nhµ triÕt<br /> (n¾m gi÷, lÊy,…). Nh− vËy, “nomos” cã nghÜa: 1) häc tù nhiªn Hy L¹p Thales ë Miletus lµ<br /> giµnh, chiÕm ®−îc (взятие, захват); 2) chia, ph©n cha ®Î cña häc thuyÕt vÒ nguån gèc cña<br /> ra c¸i ®· giµnh, chiÕm gi÷ ®−îc; vµ 3) sö dông,<br /> chÕ biÕn, khai th¸c phÇn nhËn ®−îc sau khi ®· toµn bé sù sèng tõ nguyªn tè n−íc.<br /> ph©n chia. Nãi c¸ch kh¸c, ®ã lµ s¶n xuÊt vµ tiªu Nh−ng quan ®iÓm nµy võa trÎ h¬n l¹i<br /> dïng. ChiÕm gi÷, ph©n phèi, sö dông lµ c¸c hµnh võa giµ h¬n Thales. Vµ trong c¸c s¬ ®å<br /> ®éng nguyªn khëi (прасобытиями) cña lÞch sö<br /> loµi ng−êi – ba håi cña vë kÞch tho¹t kú thuû, ph¶ hÖ do nh÷ng ng−êi theo thuyÕt tiÕn<br /> trong ®ã, mçi mµn (ph©n khóc hµnh ®éng) trong ho¸ cña Darwin x©y dùng, c¸ vµ c¸c<br /> sè nµy ®Òu cã cÊu tróc riªng, ph−¬ng thøc riªng ®éng vËt trªn mÆt ®Êt ®−îc xÕp c¹nh<br /> cña nã. ThÝ dô: tr−íc khi chia lµ ®o ®Õm, tÝnh<br /> to¸n, c©n nh¾c xem ph¶i chia nh− thÕ nµo. Lêi nhau. Nh÷ng c− d©n biÓn ®−îc coi nh−<br /> cña ®Êng tiªn tri: tÝnh to¸n, c©n nh¾c, ph©n chia lµ tæ tiªn cña con ng−êi. Bªn c¹nh ng−êi<br /> (“мене, текел, упарсин”) trong ch−¬ng thø 5 “b¶n lôc ®Þa” (“autochthonous”), tøc lµ<br /> s¸ch cña nhµ tiªn tri Daniil lµ thuéc håi thø hai<br /> nh÷ng ng−êi vèn sinh ra trªn ®Êt liÒn,<br /> cña vë kÞch tho¹t kú thuû gåm ba håi: ®Þnh thøc<br /> cña Tr¸i ®Êt... Lu«n lu«n tån t¹i mét nomos cña cßn cã nh÷ng ng−êi “thuÇn h¶i d−¬ng”<br /> Tr¸i ®Êt... Chi tiÕt h¬n vÒ ý nghÜa cña Nomos cã (“autochthonous”), tøc lµ nh÷ng ng−êi<br /> thÓ tham kh¶o trong s¸ch Der Nomos der Erde,<br /> chØ sèng trªn biÓn, ch−a bao giê ®i vµo<br /> Koln, 1950 (Auflage L., Berlin: 1974) hoÆc bµi<br /> “§Êt liÒn vµ biÓn. Chiªm nghiÖm vÒ lÞch sö toµn ®Êt liÒn vµ kh«ng thÌm biÕt g× vÒ phÇn<br /> thÕ giíi” ("ЗЕМЛЯ И МОРЕ. Созерцание lôc ®Þa kh« cøng. Trªn c¸c hßn ®¶o cña<br /> всемирной истории” (Leipzich: 1942) - Chó thÝch Th¸i B×nh D−¬ng, nh÷ng ng−êi ®i biÓn<br /> cña ng−êi dÞch).<br /> Polynesi, ng−êi Kanaka, ng−êi Samoa<br /> 50 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 8.2011<br /> <br /> vÉn cã thÓ t×m thÊy nh÷ng tµn tÝch cuèi Ng−êi ph¶n b¸c t− t−ëng ®èi lËp<br /> cïng cña nh÷ng ng−êi nh− vËy. TÊt c¶ “§Êt liÒn” víi “BiÓn” lµ nhµ ®Þa lý häc<br /> sù tån t¹i, thÕ giíi c¸c quan niÖm, ng«n ng−êi Nga V. I. Semenov-Tjan-Shanskij.<br /> ng÷ cña hä ®Òu chÞu t¸c ®éng nhÊt ®Þnh Trong c«ng tr×nh nghiªn cøu cña m×nh<br /> cña biÓn. “TÊt c¶ nh÷ng quan niÖm cña n¨m 1915 nhan ®Ò “VÒ sù chiÕm h÷u<br /> chóng ta vÒ kh«ng gian vµ thêi gian ®Òu l·nh thæ hïng m¹nh ®èi víi Nga”, «ng<br /> ®−îc h×nh thµnh bªn trong bÒ mÆt cøng ®· nªu lªn quan niÖm tæng hîp hai<br /> r¾n cña ®Êt liÒn, ®èi víi hä còng xa l¹ vµ nguyªn lý trªn bé (®Êt liÒn) vµ trªn<br /> khã hiÓu ch¼ng kh¸c g× ®èi víi chóng ta, biÓn. ¤ng chia ra ba kiÓu lµm chñ<br /> ng−êi sèng trªn ®Êt liÒn, thÕ giíi cña kh«ng gian biÓn. KiÓu vßng trßn, hay<br /> nh÷ng ng−êi d©n thuÇn biÓn kia còng lµ cßn gäi lµ kiÓu “§Þa Trung h¶i”, h×nh<br /> mét thÕ giíi kh¸c h¼n, khã lßng nhËn thµnh nhê viÖc lµm chñ kh«ng gian biÓn<br /> thøc hÕt ®−îc” (10, tr.2). n»m trong vµ d©n c− tró v©y xung<br /> quanh. KiÓu tõng nhãm nhá, hay thuéc<br /> Schmitt ®èi lËp ®Þnh chÕ tæ chøc ®Þa, xuÊt hiÖn khi lËp ra c¸c ®Õ chÕ<br /> kiÓu qu©n sù, ®Õ chÕ vµ ®¹o ®øc, “truyÒn thuéc ®Þa t¶n m¹n kh¾p thÕ giíi mµ c¸c<br /> thèng” cña “C¬ thøc - Nomos Tr¸i ®Êt”, tuyÕn giao tiÕp ë ®ã ®−îc duy tr× b»ng<br /> mµ biÓu t−îng cña nã lµ Ng«i nhµ, vµ tµu thuyÒn. KiÓu xuyªn lôc ®Þa hay cßn<br /> ®Þnh chÕ tæ chøc kiÓu th−¬ng m¹i, d©n gäi lµ “tõ biÓn nµy sang biÓn kh¸c”- kiÓu<br /> chñ vµ vÞ lîi, “hiÖn ®¹i” cña “ C¬ thøc - bÒn v÷ng nhÊt, trong ®ã gi÷ vai trß<br /> Nomos BiÓn” mµ biÓu t−îng cña nã lµ chÝnh yÕu lµ c¸c tuyÕn giao th«ng ®−êng<br /> Con tµu. “C¬ thøc-Nomos” cña biÓn kÐo bé néi ®Þa. “NÕu nh×n lªn b¶n ®å thÕ<br /> theo nã sù chuyÓn ho¸ toµn diÖn cña ý giíi, chóng ta sÏ dÔ dµng nhËn thÊy ë<br /> thøc. C¸c quy ph¹m vÒ x· héi, luËt ph¸p phÇn b¸n cÇu b¾c, ë ranh giíi cña hai<br /> vµ ®¹o ®øc ®Òu ®· bÞ xãi mßn. Mét nÒn vµnh ®ai nhiÖt ®íi vµ «n ®íi gi÷a vÜ ®é<br /> v¨n minh míi ®ang h×nh thµnh. 0o vµ 45o cã ba vïng h¶i d−¬ng lín – ba<br /> biÓn n»m trong lôc ®Þa - §Þa Trung h¶i<br /> Thêi ®¹i míi vµ b−íc nh¶y vät vÒ kü<br /> - §Þa Trung ¢u víi H¾c h¶i, biÓn Trung<br /> thuËt ®· më ra kû nguyªn c«ng nghiÖp<br /> Hoa (Nam Trung Hoa vµ §«ng Trung<br /> ho¸ ®Òu lµ nhê hiÖn t−îng loµi ng−êi<br /> Hoa) víi BiÓn NhËt B¶n vµ Hoµng h¶i,<br /> chuyÓn sang “c¬ thøc” biÓn. Khi miªu t¶<br /> cuèi cïng lµ biÓn Caribbe víi vÞnh<br /> qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö-v¨n ho¸ cña<br /> Mexico... ë ®©y, bªn c¹nh §Þa Trung h¶i<br /> n−íc Anh, Shmitt ®· chøng minh ®−îc<br /> vµ hai b¸n ®¶o n»m gi÷a chóng - Ên §é<br /> qu¸ tr×nh “mét d©n téc ch¨n cõu vµo thÕ<br /> vµ TiÓu ¸-¶ rËp - ®Òu ®· næi lªn nh÷ng<br /> kû XVI biÕn thµnh d©n téc con ch¸u cña<br /> nÒn v¨n minh ng−êi hïng m¹nh vµ ®éc<br /> biÓn c¶” nh− thÕ nµo. “§ã lµ sù biÕn c¶i<br /> ®¸o nhÊt – c¸c nÒn v¨n minh cña ng−êi<br /> cã ý nghÜa nÒn t¶ng b¶n chÊt lÞch sö-<br /> Aryan-Do Th¸i, ng−êi M«ng Cæ-M· Lai,<br /> chÝnh trÞ cña chÝnh xø ®¶o nµy. ë chç,<br /> ng−êi Aztec-Inca, trong khi c¸c bé l¹c vµ<br /> ®Êt liÒn giê ®©y ®· b¾t ®Çu ®−îc nh×n tõ<br /> chñng téc ng−êi nhá yÕu kh¸c phÇn lín<br /> gãc nh×n cña biÓn, tõ chç lµ phÇn ®Êt<br /> vÉn ch×m trong thêi ®¸ míi” (5, tr.15).<br /> t¸ch ra cña ®Êt liÒn, ®¶o giê ®©y l¹i trë<br /> thµnh mét phÇn cña biÓn, trë thµnh con T¸c gi¶ l−u ý r»ng, vßng trßn ®Çu<br /> tµu, hay chÝnh x¸c h¬n, thµnh con c¸” tiªn ë §Þa Trung h¶i ch©u ¢u lµ do<br /> (10, tr.8). ng−êi Hy L¹p, sau ®ã lµ ng−êi La M·<br /> HiÖn t−îng v¨n hãa biÓn… 51<br /> <br /> khëi c«ng dùng nªn. Vµo thêi Trung ThÕ mµ trong ®ã, viÖc lµm chñ kh«ng gian<br /> kû, nh÷ng ng−êi ®· ¸p dông hÖ thèng biÓn vµ l·nh thæ ven biÓn ®−îc thùc hiÖn<br /> quyÒn b¸ chñ hïng m¹nh h×nh trßn ®· trong m«i tr−êng ®Þa lý hiÖn thùc.<br /> qua thö th¸ch lµ d©n Venice vµ Ph−¬ng ph¸p luËn kh¶o cøu v¨n ho¸<br /> Genoese. M·i vÒ sau nµy, hÖ thèng h×nh biÓn ë cÊp khu vùc ®−îc tr×nh bµy trong<br /> trßn ë §Þa Trung h¶i ®−îc Napoleon I, cuèn s¸ch cña F. Braudel “§Þa Trung h¶i<br /> råi ®Õn thÕ kû XVII míi ®−îc Thuþ §iÓn vµ thÕ giíi §Þa Trung h¶i thêi Philip II”.<br /> ¸p dông ë biÓn Baltic.<br /> ThÕ kû XVI (thêi Philip II) lµ thêi kú<br /> NÕu nh−îc ®iÓm cña hÖ thèng thuéc kh¸ phøc t¹p ®èi víi v¨n ho¸ §Þa Trung<br /> ®Þa trong mèi ®e do¹ trªn bé th−êng h¶i. Sau sù thÞnh v−îng nhiÒu thÕ kû<br /> xuyªn cña c¸c quèc gia l¸ng giÒng, th× cña v¨n ho¸ §Þa Trung h¶i, tÊt c¶ søc<br /> ®èi víi hÖ thèng xuyªn lôc ®Þa, vÊn ®Ò c¬ m¹nh cña c¸c c−êng quèc trªn thÕ giíi<br /> b¶n cña nã lµ tÝnh kh«ng thuÇn nhÊt ®Òu dµnh cho viÖc lµm chñ §¹i T©y<br /> trong sù ph¸t triÓn cña c¸c vïng miÒn D−¬ng. F. Braudel b¾t ®Çu c«ng tr×nh<br /> ngay trong mét quèc gia, lµm gi¶m kh¶ nghiªn cøu cña m×nh tõ c©u hái “NÕu<br /> n¨ng lµm chia t¸ch chóng. Trong quan n»m ngoµi trß ch¬i chÝnh trÞ cña n−íc<br /> niÖm cña Semenov-Tjan-Shanskij, n−íc T©y Ban Nha xa x«i th× liÖu §Þa Trung<br /> Nga, nhê ®Æc tÝnh xuyªn lôc ®Þa cña h¶i cã ®−îc lÞch sö cña riªng m×nh, sè<br /> m×nh, lµ c−êng quèc m¹nh vµ cã triÓn phËn vµ cuéc sèng d− gi¶ cña m×nh<br /> väng h¬n nhiÒu so víi c¸c ®Õ chÕ thuéc kh«ng vµ liÖu cuéc sèng Êy cã lµ c¸i g×<br /> ®Þa ch©u ¢u, viÖc x©y dùng c¸c tuyÕn ®ã ®¸ng gi¸ h¬n lµ vai trß cña tÊm v¶i<br /> giao tiÕp bªn trong n−íc Nga nªn tiÕn vÏ cña mét bøc tranh kh«ng” (1, tr. 20).<br /> tíi chç c©n b»ng tr×nh ®é ph¸t triÓn cña<br /> Cuèn s¸ch bao gåm ba phÇn, mçi<br /> c¸c vïng miÒn vµ ph©n bè d©n c− ®ång<br /> phÇn lµ mét bót ký ®éc lËp. PhÇn thø<br /> ®Òu h¬n trong c¶ n−íc.<br /> nhÊt ®Ò cËp lÞch sö gÇn nh− tÜnh t¹i,<br /> Nh− vËy, tuú møc ®é kh¸i qu¸t, v¨n lÞch sö cña con ng−êi trong mèi liªn hÖ<br /> ho¸ biÓn cã thÓ gi÷ vai trß chñ ®¹o trong qua l¹i gi÷a nã víi m«i tr−êng xung<br /> sù ph¸t triÓn cña quèc gia vµ lµ mét quanh; mét lÞch sö ch¶y chËm vµ Ýt cã<br /> phÇn cña hÖ thèng v¨n ho¸ x· héi lín nh÷ng thay ®æi, th−êng xuyªn quy vÒ<br /> khu tró ë vïng l·nh thæ ven biÓn. VÝ dô, c¸c sù kiÖn lÆp l¹i liªn tôc, c¸c chu kú<br /> nÒn v¨n minh cæ ®¹i g¾n chÆt víi biÓn t¸i diÔn bÊt tËn. Trªn bÒ mÆt c¸i lÞch sö<br /> vµ thuéc kiÓu c¸c nÒn v¨n minh biÓn. tÜnh t¹i Êy lµ lÞch sö chÇm chËm tr«i ®i.<br /> Nã kh«ng ph¶i duy nhÊt, nh−ng lµ nÒn §ã lµ lÞch sö x· héi, lÞch sö cña c¸c<br /> v¨n minh §Þa Trung h¶i lín nhÊt ®· nhãm ng−êi vµ cña c¸c cÊu thÓ tËp thÓ.<br /> ngù trÞ ë ®©y h¬n m−êi hai thÕ kû. Trªn §iÒu t¸c gi¶ quan t©m lµ nh÷ng dßng<br /> bê §Þa Trung h¶i c− tró gÇn 20 d©n téc, ch¶y ngÇm Êy t¸c ®éng thÕ nµo ®Õn ®êi<br /> mçi d©n téc trong ®ã ®Òu mong muèn sèng cña v¨n ho¸ §Þa Trung h¶i. ¤ng ®·<br /> x©y dùng nÒn v¨n minh cña m×nh vµ lÇn l−ît ®i s©u vµo lÞch sö kinh tÕ vµ<br /> trong tr−êng hîp nµy, nÒn v¨n minh lÞch sö c¸c quèc gia, c¸c x· héi vµ nÒn<br /> biÓn cæ ®¹i chØ lµ mét phÇn cña nÒn v¨n v¨n ho¸ riªng lÎ, vµ ®Ó kÕt luËn, nh»m<br /> ho¸ §Þa Trung h¶i nãi chung. minh ho¹ cho quan niÖm cña m×nh vÒ<br /> Tõ gãc nh×n lÞch sö, v¨n ho¸ biÓn – lÞch sö, «ng chØ ra diÔn biÕn phøc t¹p<br /> ®ã lµ mét thêi ®¹i x¸c ®Þnh vÒ thêi gian cña nh÷ng søc m¹nh s©u xa ®ã. Cuèi<br /> 52 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 8.2011<br /> <br /> cïng, phÇn thø ba dµnh nãi vÒ lÞch sö nhÞ t¹o nªn v¨n ho¸ biÓn ®Æc tr−ng.<br /> sù kiÖn truyÒn thèng – c¸i lÞch sö ë Nh÷ng ®Æc tÝnh chung cña lo¹i h×nh v¨n<br /> chiÒu kÝch c¸ nh©n cña nã. Trong lêi tùa ho¸ biÓn lµ: tÝnh tÊt ®Þnh ®Þa lý tù nhiªn<br /> ®Çu cuèn s¸ch, t¸c gi¶ l−u ý r»ng, “sÏ dÔ biÓn cña ho¹t ®éng, ph¸t triÓn c¸c<br /> dµng h¬n khi m« t¶ mèi liªn hÖ kh«ng ph−¬ng thøc thÝch øng cã hiÖu qu¶ nhÊt<br /> t¸ch rêi gi÷a lÞch sö vµ kh«ng gian b»ng nh»m ®¶m b¶o cuéc sèng phï hîp víi<br /> mét thÝ dô kh¸c, chø kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ®Æc ®iÓm ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña<br /> §Þa Trung h¶i... Nh©n vËt cña nã phøc biÓn, h×nh thµnh c¸c lÜnh vùc chuyªn<br /> t¹p, cång kÒnh, dÞ th−êng, nã kh«ng phï ngµnh vµ th«ng th−êng cña v¨n hãa g¾n<br /> hîp víi mét c¸i khung quen thuéc, vÒ liÒn víi biÓn.<br /> nh©n vËt nµy mµ kÓ mét c©u chuyÖn<br /> b×nh th−êng vÒ m¹ch sù kiÖn ®· diÔn ra<br /> nh− thÕ nµo th× kh«ng thÝch hîp; §Þa Tµi liÖu tham kh¶o<br /> Trung h¶i – ®ã kh«ng ®¬n thuÇn chØ lµ 1. Бродель Ф. Средиземное море и<br /> biÓn, mµ lµ mét “tæ hîp biÓn”, h¬n thÕ средиземноморский мир в эпоху<br /> l¹i lµ c¸c vïng biÓn cã ®¶o, b¸n ®¶o vµ Филиппа II. Ч.1. Роль среды.– М.:<br /> ®−îc bao bäc bëi nh÷ng ®−êng bê biÓn Языки славянской культуры, 2002. –<br /> ®øt ®o¹n. Cuéc sèng cña nã kh«ng t¸ch 426 c. (F. Braudel. §Þa Trung h¶i vµ<br /> rêi víi ®Êt liÒn, th¬ ca cña nã trµn ngËp thÕ giíi §Þa Trung h¶i thêi Philip II.<br /> c¸c m«-tip n«ng th«n, nh÷ng ng−êi ®i PhÇn 1: Vai trß cña m«i tr−êng. M.:<br /> biÓn xø nµy còng ®ång thêi lµ nh÷ng V¨n hãa Ng«n ng÷ Slavo, 2002, 426<br /> n«ng d©n. BiÓn ë ®©y còng lµ biÓn cña tr.).<br /> nh÷ng c¸nh rõng «-liu vµ nh÷ng c¸nh<br /> 2. Гумилёв Л.Н., Эрдейи И. Единство<br /> ®ång nho ch¼ng kÐm g× biÓn cña nh÷ng<br /> и разнообразие степной культуры<br /> chiÕc thuyÒn nhá vµ nh÷ng tµu bu«n lín,<br /> Евразии в средние века // Народы<br /> vµ kh«ng thÓ t¸ch lÞch sö cña nã víi thÕ<br /> Азии и Африки.– 1969, N 3.– c. 78–<br /> giíi ®Êt liÒn, gièng nh− kh«ng thÓ giËt<br /> 87. (Gumilev L.N., Erdelji I. Sù<br /> ®Êt sÐt khái bµn tay cña nh÷ng ng−êi thî thèng nhÊt vµ sù ®a d¹ng cña v¨n<br /> ®em l¹i h×nh hµi cho nã” (1, tr.6). hãa th¶o nguyªn vïng ¸ - ¢u thêi<br /> Trung thÕ kû. C¸c d©n téc ¸ vµ Phi.-<br /> Nh− vËy, tµi liÖu khoa häc ®· giíi<br /> 1969, sè 3, tr.78-87).<br /> thiÖu nh÷ng quan niÖm ®a d¹ng vÒ sù<br /> ph¸t triÓn cña c¸c nÒn v¨n ho¸ vµ v¨n 3. Мечников Л.И. Цивилизация и<br /> minh biÓn. Kh¸c víi v¨n minh biÓn, n¬i великие исторические реки. Статьи<br /> mµ yÕu tè c¬ b¶n lµ sù phô thuéc cña c¸c – М.: Арктогея, 1995. – 356 с.<br /> mèi quan hÖ chÝnh trÞ, kinh tÕ vµ x· héi (Mechnikov L. I. NÒn v¨n minh vµ<br /> vµo ho¹t ®éng biÓn, trong v¨n ho¸ biÓn, c¸c dßng s«ng lÞch sö vÜ ®¹i. C¸c bµi<br /> yÕu tè hµng ®Çu lµ ®Æc tÝnh thÝch øng víi viÕt.- M., Arktogeja: 1995, 356 tr.).<br /> m«i tr−êng tù nhiªn - ®Þa lý. NÕu nh− xÐt 4. Ратцель Ф. Народоведение<br /> theo quan ®iÓm v¨n minh, c¸c l·nh thæ (Антропогеография)//Геополитика:<br /> ven biÓn cã ý nghÜa chiÕn l−îc ®èi víi Хрестоматия/Сост. Б.А. Исаев.–<br /> quèc gia, th× quan ®iÓm v¨n ho¸ häc l¹i СПб.: Питер, 2007. – c. 10–15.<br /> gi¶ ®Þnh viÖc nghiªn cøu chóng nh− (Ratzel F. C− d©n häc (§Þa lý nh©n<br /> nh÷ng vïng lÞch sö - v¨n ho¸ ®éc nhÊt v« häc//§Þa chÝnh trÞ: A Reader/Comp.<br /> HiÖn t−îng v¨n hãa biÓn… 53<br /> <br /> B. A. Isaev. St - Petersburg, Piter, университет, 2004. – 272 c.<br /> 2007, tr.10-15). (Terebihin N. M. Siªu h×nh häc<br /> ph−¬ng B¾c: Chuyªn kh¶o.<br /> 5. Семенов-Тян-Шанский В. П. О<br /> Arkhangel’sk: §¹i häc Pomorskij,<br /> могущественном территориальном<br /> 2004, 272 tr.).<br /> владении применительно к России//<br /> Вестник Московского университета. 9. Флиер А. Я. Культурология для<br /> Серия 12: Политические науки. – культурологов: учебное пособие для<br /> 2006, No.4. – c. 110–123. (Semenov- магистрантов и аспирантов,<br /> Tjan-Shanskij V. P. VÒ sù b¸ chiÕm докторантов и соискателей, а также<br /> l·nh thæ hïng m¹nh ®èi víi Nga. B¶n преподавателей культурологии. –<br /> tin §¹i häc Moskva. TËp 12: C¸c khoa М.: Академический Проект, 2000. –<br /> häc chÝnh trÞ, 2006, sè 4, tr.110-123). 496 c. (Flier A. Ja. V¨n hãa häc dµnh<br /> 6. Советский энциклопедический cho c¸c nhµ v¨n hãa häc: Gi¸o tr×nh<br /> словарь. Гл. ред. А. М. Прохоров. – dµnh cho th¹c sÜ vµ nghiªn cøu sinh,<br /> М.: Советская энциклопедия, 1984. tiÕn sÜ vµ ®èi t−îng ®ang chuÈn bÞ<br /> – 1998 c. (Tõ ®iÓn b¸ch khoa toµn b¶o vÖ luËn ¸n tiÕn sÜ, còng nh−<br /> th− X« ViÕt. Chñ biªn. A. M. gi¶ng viªn v¨n hãa häc. M.: Dù ¸n<br /> Prokhorov. – M.: B¸ch khoa toµn th− häc thuËt, 2000, 496 tr.).<br /> X« ViÕt, 1984, 1998 tr.).<br /> 10. Шмитт К. Земля и море. Созерцание<br /> 7. Теребихин Н. М. Лукоморье. – всемирной истории / Пер. с<br /> Архангельск: Поморский немецкого Ю.Ю. Коринца –<br /> университет, 1998. – 205 c. Лейпциг, 1942. – 20 с. – Интернет-<br /> (Terebikhin N. M. Lukomor’e. ресурс. Режим доступа:<br /> Arkhangel’sk: §¹i häc Pomorskij, http://evrazia.info (C. Schmitt. §Êt<br /> 1998, 205 tr.). vµ biÓn. Suy nghiÖm lÞch sö thÕ giíi /<br /> 8. Теребихин Н.М. Метафизика B¶n dÞch §øc – Nga cña Ju. Ju<br /> Севера: Монография. – Korinc. Leipzig, 1942. – 20 tr. -<br /> Архангельск: Поморский Nguån : http://evrazia.info)<br />