Học tập tự định hướng - nhằm phát huy tính chủ động, tích cực cho sinh viên trong bối cảnh hội nhập quốc tế

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2016, Vol. 61, No. 3, pp. 28-36<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2016-0024<br /> <br /> HỌC TẬP TỰ ĐỊNH HƯỚNG – NHẰM PHÁT HUY TÍNH CHỦ ĐỘNG, TÍCH<br /> CỰC CHO SINH VIÊN TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ<br /> Trương Minh Trí, Bùi Văn Hồng, Võ Thị Xuân<br /> Trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh<br /> Tóm tắt. Ngày nay, với sự phát triển nhanh chóng của khoa học kĩ thuật cùng với sự bùng<br /> nổ của công nghệ thông tin, những tri thức mới, sự tăng lên gấp bội của sáng tạo công nghệ<br /> và kĩ thuật,. . . đòi hỏi con người phải có năng lực tự học, tự đào tạo để thích ứng. Qua đó,<br /> nhằm phát huy tính tích cực, chủ động của người học trong bối cảnh hội nhập quốc tế. Để<br /> quá trình đào tạo nguồn nhân lực cho đất nước ngày càng đi vào chiều sâu, thực chất thì<br /> các phương pháp dạy học chủ động (active-learning) tỏ ra rất phù hợp. Đặc biệt là phương<br /> pháp học tập tự định hướng (HTTĐH) cho phép sinh viên (SV) tự lựa chọn con đường đi và<br /> định hướng đích đến của mình, với sự hổ trợ của giảng viên (GV). Vì vậy, mô hình HTTĐH<br /> chắc chắn sẽ tìm được sự đồng thuận cao từ cộng đồng và là mảnh đất tốt cho những ai có<br /> khát vọng học tập suốt đời.<br /> Từ khóa: Học tập tự định hướng, phát huy tính chủ động, tích cực, bối cảnh hội nhập.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Tự học hiểu theo đúng bản chất là tự mình động não, suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ,<br /> cùng các phẩm chất, động cơ, tình cảm, cả nhân sinh quan, thế giới quan, và không ngại khó, ngại<br /> khổ, kiên trì, nhẫn nại, lòng say mê,. . . để chiếm lĩnh một lĩnh vực khoa học nào đó, biến lĩnh vực<br /> đó thành sở hữu của mình! Tự học là hình thức học tập không thể thiếu được của SV đang học<br /> tập tại các trường đại học hiện nay. Tổ chức hoạt động tự học một cách hợp lí, khoa học, có chất<br /> lượng, hiệu quả là trách nhiệm không chỉ ở người học mà còn là sự nghiệp đào tạo của nhà trường.<br /> Bài viết dưới đây đề cập đến phương pháp HTTĐH giữ vai trò cầu nối giữa học tập và nghiên cứu<br /> khoa học của SV, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo.<br /> HTTĐH là một xu thế tất yếu, bởi vì quá trình giáo dục thực chất là quá trình biến người<br /> học từ khách thể giáo dục thành chủ thể giáo dục (tự giáo dục). HTTĐH giúp nâng cao kết quả học<br /> tập của SV và chất lượng giáo dục của nhà trường, là biểu hiện cụ thể của việc đổi mới phương<br /> pháp dạy học ở các cơ sở giáo dục.<br /> Vấn đề HTTĐH, đã được một số tác giả trong và ngoài nước đề cập trong các nghiên cứu<br /> liên quan như: Đặng Quốc Bảo, Nguyễn Đắc Hưng, 2008 [1]; Trần Lê Hữu Nghĩa, 2008 [2]; Vũ<br /> Trọng Rỹ, 1994 [3]; Thái Duy Tuyên, 2001 [4]; Nguyễn Thị Cẩm Vân, 2014 [5]; Bielaczyc, Pirolli,<br /> Brown, 1995 [6]; Cross, 1981 [7]; Gibbons, M., 2002 [8]; Hiemstra, 1994 [9]; Hammond, M.,<br /> Collins, R., 1991 [10]. Các nghiên cứu chủ yếu về đặc điểm của HTTĐH cho thấy sự phù hợp của<br /> loại hình dạy học này đối với SV trong thời kì hội nhập quốc tế của nước ta hiện nay.<br /> Ngày nhận bài: 15/12/2015. Ngày nhận đăng: 20/3/2016.<br /> Liên hệ: Trương Minh Trí, e-mail: tritm@hcmute.edu.vn<br /> <br /> 28<br /> <br /> Học tập tự định hướng – nhằm phát huy tính chủ động, tích cực cho sinh viên trong bối cảnh...<br /> <br /> Đặc trưng 1: Cá nhân người học có thể trở nên có quyền lực mạnh hơn để chịu trách nhiệm<br /> ngày càng nhiều cho các quyết định khác nhau liên quan đến các nỗ lực học tập.<br /> Đặc trưng 2: HTTĐH được nhìn nhận tốt nhất như một sự phát triển không ngừng những<br /> năng lực cá nhân, vượt xa ngoài những suy nghĩ bình thường hoặc những ngữ cảnh quen thuộc.<br /> Đặc trưng 3: HTTĐH không nhất thiết; mọi sự nhận thức của con người đều có được do<br /> những người khác đem lại.<br /> Đặc trưng 4: Người học HTTĐH xuất hiện có thể linh động chuyển học tập, cả về kiến thức<br /> và kĩ năng nghiên cứu, từ một tình huống khác.<br /> Đặc trưng 5: Nghiên cứu HTTĐH có thể liên quan nhiều đến các hoạt động và nguồn lực,<br /> chẳng hạn tham gia các nhóm nghiên cứu, thực tập, đối thoại điện tử, viết thu hoạch phản hồi. . .<br /> Đặc trưng 6: Vai trò, hiệu quả của người GV trong việc HTTĐH là cho ví dụ minh họa;<br /> nâng cao tư duy phê phán, đảm bảo nguồn lực và đánh giá theo chuẩn đầu ra của môn học, chương<br /> trình đào tạo. . .<br /> Đặc trưng 7: Một số cơ sở giáo dục đang tìm cách để hỗ trợ cho mô hình HTTĐH thông<br /> qua các chương trình mở E-learning, lựa chọn học tập cho cá nhân, các khóa phi truyền thống, và<br /> các chương trình cải tiến khác. . .<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Phương pháp dạy học tích cực<br /> <br /> Ngày nay, để thực hiện đổi mới phương pháp dạy học thể hiện được đầy đủ các đặc trưng,<br /> GV cần kế thừa, phát huy các mặt tích cực trong phương pháp truyền thống (thuyết trình, đàm<br /> thoại, trực quan,...) đồng thời mạnh dạn áp dụng các xu hướng dạy học tích cực, hiện đại. Để phân<br /> biệt phương pháp dạy học tích cực và phương pháp dạy học thụ động, người ta thường căn cứ vào<br /> bốn dấu hiệu đặc trưng, cơ bản sau:<br /> + Dạy học thông qua các hoạt động của SV.<br /> + Dạy học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học.<br /> + Tăng cường học tập cá thể phối hợp với học tập hợp tác.<br /> + Kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò.<br /> Phương pháp dạy học tích cực là một thuật ngữ dùng để chỉ những phương pháp giáo dục,<br /> dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học.<br /> HTTĐH là quá trình học tập bao giờ cũng có tự học, nghĩa là tự mình lao động trí óc để<br /> chiếm lĩnh kiến thức. Trong HTTĐH, bước đầu thường có nhiều bỡ ngỡ; vì còn lạ, chưa quen, chưa<br /> có kinh nghiệm,. . . nhưng chính những bỡ ngỡ đó lại là động lực thúc đẩy SV tư duy để thoát khỏi<br /> những “lúng túng” đó! Nhờ vậy mà thành thạo lên! HTTĐH là hình thức học tập không thể thiếu<br /> được của SV đang học tập tại các trường đại học hiện nay. Tổ chức hoạt động học tập một cách hợp<br /> lí, khoa học, có chất lượng, hiệu quả là trách nhiệm không chỉ ở người học mà còn là sự nghiệp<br /> đào tạo của nhà trường, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo [5].<br /> <br /> 2.1.1. Dạy học thông qua các hoạt động của SV<br /> Dạy học thông qua việc tổ chức các hoạt động học tập, từ đó giúp SV tự khám phá những<br /> điều chưa biết chứ không phải thụ động tiếp thu những tri thức được sắp đặt sẵn. Theo quan điểm<br /> này, GV không cung cấp, áp đặt kiến thức có sẵn mà là người tổ chức và chỉ đạo cho SV tiến hành<br /> các hoạt động học tập như nhớ lại kiến thức cũ, phát hiện kiến thức mới, vận dụng sáng tạo kiến<br /> thức đã biết vào các tình huống học tập hoặc tình huống thực tiễn,...<br /> 29<br /> <br /> Trương Minh Trí, Bùi Văn Hồng, Võ Thị Xuân<br /> <br /> 2.1.2. Dạy học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học<br /> Chú trọng rèn luyện cho SV những tri thức phương pháp để họ biết cách đọc các tài liệu học<br /> tập, truy cập các thông tin, biết cách tự tìm lại những kiến thức đã có, biết suy luận để tìm tòi và<br /> phát hiện kiến thức mới,... Các tri thức phương pháp thường là những qui tắc, quy trình, phương<br /> thức hành động, tuy nhiên cũng cần coi trọng cả các phương pháp có tính chất dự đoán, giả định<br /> (ví dụ: phương pháp giải bài tập toán học, các bước cân bằng phương trình phản ứng hóa học, trình<br /> tự vẽ một bản vẽ kĩ thuật,...). Cần rèn luyện cho SV các thao tác tư duy như phân tích, tổng hợp,<br /> đặc biệt hoá, khái quát hoá, tương tự, qui lạ về quen,... để dần hình thành và phát triển tiềm năng<br /> sáng tạo của họ.<br /> <br /> 2.1.3. Tăng cường việc học tập cá thể, phối hợp với học tập hợp tác<br /> Khuyến khích học tập theo nhóm và tăng cường việc học tập cá thể. Khi cho SV học tập<br /> theo nhóm kết quả thường tốt hơn là học một mình. Học tập, cũng như làm việc, nếu có tính tương<br /> hỗ sẽ tốt hơn là cạnh tranh và biệt lập. Làm việc cùng với những người khác sẽ hứng thú hơn và<br /> tăng thêm cơ hội học tập được lẫn nhau. Chia sẽ ý tưởng của nhau và phản ứng trước hành động<br /> của người khác sẽ làm cho suy nghĩ sắc bén hơn và hiểu biết được sâu sắc hơn. Thảo luận là một<br /> hình thức trao đổi trực tiếp giữa các SV để đạt được một mục đích học tập cụ thể. Nó có thể là trao<br /> đổi thân mật, không hình thức hoặc được tổ chức với mục tiêu và nhiệm vụ nhất định, thời gian<br /> được giới hạn, lịch trình chuẩn bị trước và có thể có hoặc không có người chủ trì.<br /> GV có thể bắt đầu bài học bằng một cuộc thảo luận để lấy ý kiến và quan điểm của SV,<br /> cũng có thể xen giữa bằng một cuộc thảo luận để làm sáng tỏ một vấn đề hoặc để tóm tắt củng cố<br /> nội dung, cũng có thể tổ chức buổi thảo luận vào cuối buổi học vì tất cả những mục đích kể trên.<br /> <br /> 2.1.4. Kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò<br /> SV cần biết về những gì có thể thu được từ khoá học. Lúc bắt đầu học SV cần được giúp đỡ<br /> trong việc đánh giá kiến thức và năng lực hiện có. Trong lớp SV cần có cơ hội thường xuyên để<br /> thể hiện và nhận được những gợi ý bổ ích cho việc học được tốt hơn. Trong quá trình học và cuối<br /> khoá SV cần có cơ hội để bộc lộ những gì họ đã học được, biết những gì họ cần phải làm để tiếp<br /> tục học tốt hơn. Do vậy sự đánh giá và phản hồi kịp thời của GV đối với người học có tác dụng rất<br /> lớn đối với việc chủ động học tập của SV.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Phương pháp dạy học tự định hướng học tập<br /> <br /> Tự định hướng học tập hay học tập tự định hướng HTTĐH (self-directed learning) dùng để<br /> phân biệt với học tập định hướng của GV (teacher directed learning), đây là một phương pháp dạy<br /> học trong đó người học tự xác định mục tiêu học tập, để vạch ra kế hoạch học tập, nghiên cứu.<br /> Phương pháp này được xem như bắt đầu hình thành từ nửa sau của thế kỉ XX. Tác giả Houle<br /> với tác phẩm: Nghiên cứu động cơ học tập của những người trưởng thành (1961), tác giả Allen<br /> Tough công bố: Những dự án học tập dành cho người lớn (1971). Về cơ bản, các khái niệm về<br /> HTTĐH của tác giả Malcolm Knowles: “Tự định hướng học tập”: là xây dựng mục tiêu học tập,<br /> xác định nguồn lực con người và vật chất cho việc học tập, lựa chọn và thực hiện các chiến lược<br /> học tập thích hợp, và đánh giá kết quả học tập (1975), tác giả Dana Skiff với công trình: Tự nghiên<br /> cứu (2009). Những công trình trên đã góp phần xây dựng cơ sở lí luận cho HTTĐH. Cho đến<br /> nay, sự phát triển của nhiều ý tưởng mới, đã làm xuất hiện nhiều khuynh hướng về HTTĐH. Ví<br /> dụ: học tập tự nghiên cứu, học tập hàm thụ, học tập qua mạng internet, học tập theo kế hoạch cá<br /> nhân,. . . [1].<br /> Trong quá trình HTTĐH, người học và GV sẽ cùng thảo luận để đưa ra kế hoạch hoạt động,<br /> quyết định nên học cái gì cho phù hợp với mục tiêu trước mắt, mục tiêu lâu dài. Mục đích của GV<br /> 30<br /> <br /> Học tập tự định hướng – nhằm phát huy tính chủ động, tích cực cho sinh viên trong bối cảnh...<br /> <br /> là đáp ứng nhu cầu thực tế của người học. Phương pháp này rất thích hợp để phát triển các kĩ năng<br /> học tập của con người như: kĩ năng nghiên cứu sáng tạo, kĩ năng độc lập nghiên cứu khoa học. . .<br /> <br /> 2.2.1. Học tập tự định hướng<br /> HTTĐH là một phương pháp dạy học mà chiến lược hoạt động được tích hợp từ sự chủ động<br /> của SV, tự điều khiển quá trình nhận thức thông qua kế hoạch học tập bên cạnh GV cố vấn.<br /> HTTĐH yêu cầu GV thực hiện chuỗi hoạt động sau:<br /> + Cung cấp thông tin khi nào và làm thế nào để sử dụng các chiến lược về trí tuệ trong quá<br /> trình học.<br /> + Minh họa rõ ràng làm thế nào để sử dụng các chiến lược này để tìm ra giải pháp cho các<br /> vấn đề thực tiễn.<br /> + Khuyến khích người học chủ động đi xa hơn các thông tin đã có, dựa trên suy nghĩ và<br /> hiểu biết có sẵn của mình.<br /> + Dần dần chuyển trách nhiệm học tập sang cho người học thông qua các bài tập thực hành,<br /> hội thoại hỏi đáp, các cuộc bàn luận...<br /> <br /> 2.2.2. Các bước trong giảng dạy tự định hướng học tập cho từng cá nhân<br /> + Đưa ra nhiệm vụ học tập, và quan sát người học tiếp cận nhiệm vụ đó ra sao (ví dụ: đọc<br /> một tập truyện ngắn để làm kiến thức nền cho một bài luận).<br /> + Yêu cầu SV giải thích đã tiếp cận việc học thông tin nền mà GV đưa ra để viết bài luận<br /> như thế nào (điều này giúp SV lí giải hướng tiếp cận về nhận thức (cognitive approach) của chính<br /> mình.<br /> + Miêu tả và làm mẫu cho SV một quá trình hiệu quả hơn để sắp xếp những kiến thức mà<br /> các em đọc được, ví dụ như giải thích việc dùng các câu hỏi vào cuối mỗi bài giúp đọc tập trung<br /> hơn, nhấn mạnh các ý chính ở mỗi đoạn, và việc viết các ý cốt lõi của bài sang một trang khác<br /> giúp cho việc xem lại dễ dàng hơn.<br /> + Đưa cho người học những nhiệm vụ tương tự khác.<br /> + Cho người học cơ hội thực hành kĩ năng HTTĐH, lần này vai trò của GV giảm xuống, trở<br /> thành người giám sát.<br /> + Kiểm tra sự tiếp thu và quá trình sắp xếp nhận thức (cognitive organization) của người<br /> học, đưa ra những phản hồi để gợi ý hay sửa chữa bài làm của các em.<br /> Những nhà quản lí, cùng với các bậc phụ huynh và SV, cần hiểu biết về các yếu tố trong<br /> HTTĐH, như động lực của chính người học, mục tiêu rõ ràng, lĩnh hội kiến thức... Một SV thực sự<br /> có động lực từ bên trong sẽ thực hiện một hành vi “vì chính bản thân mình, vì niềm vui mà hành<br /> vi đó đem đến, vì kiến thức của bài học mang lại!”<br /> Dạy học tự định hướng (DHTĐH) là hoạt động dạy học mang tính cá biệt hoá. Quá trình<br /> dạy học dựa trên nhu cầu, năng lực của người học và diễn ra theo phương hướng, chiến lược do<br /> người học tự xác định. Để thực hiện tốt DHTĐH đòi hỏi GV phải có hiểu biết sâu rộng về lĩnh vực<br /> khoa học chuyên ngành, thường xuyên cập nhật kiến thức, tự nâng cao trình độ chuyên môn, trau<br /> dồi sinh ngữ và nghiệp vụ sư phạm để có thể làm tốt nhiệm vụ hỗ trợ, hướng dẫn SV. Đồng thời<br /> GV cũng phải có năng lực tổ chức để có thể quản lí, giám sát hoạt động học tập của lớp học. [5]<br /> <br /> 2.3.<br /> <br /> Đề xuất mô hình và qui trình HTTĐH<br /> <br /> Theo quan điểm của cá nhân, tác giả đề xuất mô hình hoạt động HTTĐH (Hình 1) bao gồm<br /> các giai đoạn cơ bản như sau:<br /> 31<br /> <br /> Trương Minh Trí, Bùi Văn Hồng, Võ Thị Xuân<br /> <br /> 2.3.1. Giai đoạn 1: Hoạch định<br /> Đánh giá hiệu quả học tập hiện tại. Đây là năng lực của chủ thể thực hiện thuần thục một<br /> hay một chuỗi hành động trên cơ sở hiểu biết (kiến thức hoặc kinh nghiệm) nhằm tạo ra kết quả<br /> mong đợi. Để quá trình HTTĐH diễn ra thành công, người học cần thiết lập cơ sở hoạch định để<br /> định hướng của hành động. Đó là hệ thống định hướng và chỉ dẫn mà chủ thể có thể sử dụng nó để<br /> thực hiện một hành động xác định nào đó. Nó có chức năng nhận thức đối tượng, vạch kế hoạch,<br /> kiểm tra và điều chỉnh hành động theo kế hoạch.<br /> <br /> Hình 1. Mô hình Học tập tự định hướng<br /> <br /> 2.3.2. Giai đoạn 2: Tổ chức thực hiện<br /> Khi xác định được mục tiêu, nội dung và phương pháp học. Người học phải xây dựng được<br /> kĩ năng tổ chức học tập. Tổ chức thực hiện kế hoạch; có thể là kế hoạch ngắn hạn, dài hạn cho<br /> chương trình đào tạo, hoặc kế hoạch cho từng môn học, từng phần. . . Điều cần thiết là kế hoạch<br /> phải được thiết lập rõ ràng, được tổ chức thực thực hiện cho từng giai đoạn, phù hợp với điều kiện<br /> và hoàn cảnh của người học. Như vậy, người học có thể tiếp cận và chiếm lĩnh tri thức một cách dễ<br /> dàng.<br /> Muốn thực hiện thành công kế hoạch mình đã tạo lập, người học cần có một số kĩ năng sau:<br /> - Tiếp cận thông tin.<br /> - Vận dụng tri thức, thông tin.<br /> - Trao đổi, phổ biến thông tin.<br /> - Tổng hợp, xử lí các thông tin.<br /> Vận dụng bốn kĩ năng trên sẽ giúp cho người học đạt được tổ chức thực hiện kế hoạch<br /> HTTĐH.<br /> <br /> 2.3.3. Giai đoạn 3: Tự kiểm tra, đánh giá học tập<br /> Bước sau cùng của HTTĐH; là người học tự đánh giá được kết quả học tập của mình, biết<br /> được năng lực học tập của bản thân, hiểu được cái gì mình làm được, cái gì mình chưa làm được<br /> để từ đó có hướng phát huy hoặc khắc phục.<br /> <br /> 2.3.4. Vận dụng các phương pháp tự học vào mô hình HTTĐH cho SV<br /> Mô hình HTTĐH của tác giả Hiemtra. Thông qua mô hình này, cả người học lẫn người dạy<br /> đều có thể cải tiến liên tục chất lượng cũng như trình độ của việc học. Đây là một trong số các mô<br /> hình được sử dụng rộng rãi nhất trong việc thiết kế chương trình học, thiết kế bài giảng, trong việc<br /> huấn luyện cũng như trong các hướng dẫn học tập cho các khóa học.<br /> 32<br /> <br />