Khảo sát một số đặc điểm hình thái động mạch cảnh đoạn ngoài sọ bằng siêu âm Doppler ở bệnh nhân tăng huyết áp có tiền đái tháo đường

t¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 6-2016<br /> <br /> KHẢO SÁT MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI ĐỘNG MẠCH CẢNH<br /> ĐOẠN NGOÀI SỌ BẰNG SIÊU ÂM DOPPLER Ở BỆNH NHÂN<br /> TĂNG HUYẾT ÁP CÓ TIỀN ĐÁI THÁO ĐƯỜNG<br /> Ngô Tuấn Minh*; Nguyễn Xuân Khái*; Nguyễn Duy Toàn*; Lê Việt Thắng*<br /> TÓM TẮT<br /> Mục tiêu: khảo sát đặc điểm một số chỉ số hình thái động mạch cảnh (ĐMC) đoạn ngoài sọ<br /> bằng siêu âm Doppler ở bệnh nhân (BN) tăng huyết áp (THA) có tiền đái tháo đường (ĐTĐ).<br /> Đối tượng và phương pháp: siêu âm ĐMC đoạn ngoài sọ ở 69 BN THA có tiền ĐTĐ, so sánh<br /> với 48 BN THA không có tiền ĐTĐ. Kết quả và kết luận: BN THA có tiền ĐTĐ có lớp nội trung<br /> mạc dày hơn, tỷ lệ BN dày nội trung mạc cao hơn nhóm chứng, p < 0,05. Ở nhóm THA có tiền<br /> ĐTĐ, tỷ lệ có mảng xơ vữa 95,7%, tỷ lệ hẹp ĐMC 10,1%. Nhóm BN ≥ 60 tuổi, BMI ≥ 23, rối loạn<br /> lipid máu nội trung mạc ĐMC dày hơn nhóm BN < 60 tuổi, BMI < 23, không có rối loạn lipid<br /> máu, p < 0,05. Nhóm BN THA có tiền ĐTĐ, độ dày nội trung mạc tương quan nghịch mức độ<br /> vừa với nồng độ HbA1c, r = 0,32, p < 0,05.<br /> * Từ khóa: Động mạch cảnh; Siêu âm động mạch cảnh; Hình thái động mạch cảnh; Tiền đái<br /> tháo đường.<br /> <br /> Survey on some Morphological Characters of the Extracranial<br /> Carotid Artery by Doppler Ultrasound in Hypertensive Patients with<br /> Pre-Diabetes<br /> Summary<br /> Objectives: To survey some morphological characters of the extracranial carotid arteries in<br /> hypertensive patients with pre-diabetes. Patients and methods: Ultrasound examination of the<br /> extracranial carotid was performed in 69 hypertensive patients with pre-diabetes, compared to<br /> 48 hypertensive patients without pre-diabetes. Results: Intima-media thickness (IMT) of the<br /> extracranial carotid in hypertensive patients with pre-diabetes was higher than control group.<br /> Proportion of hypertensive patients who have pre-diabetes with fibrous plaque in carotid was<br /> 95.7%, with carotid stenosis was 10.1%. IMT of hypertensive patients with pre-diabetes over 60<br /> years old, BMI ≥ 23, lipid disorder was higher than those with under 60 years old, BMI < 23, no<br /> lipid disorder. In hypertensive group patients with pre-diabetes, there was moderate nagative<br /> correlations between IMT and HbA1c concentrations, r = 0.32, p < 0.05.<br /> * Key words: Carotid; Carotid ultrasound; Morphological characterization of carotid; Pre-diabetes.<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Tiền ĐTĐ là hiện tượng giảm dung nạp<br /> glucose và rối loạn glucose máu lúc đói.<br /> Nhiều nghiên cứu trong những năm gần<br /> <br /> đây chỉ ra hầu hết BN tiền ĐTĐ sẽ<br /> tiến triển thành ĐTĐ týp 2 trong vòng<br /> 10 năm và khoảng 50% số người mắc<br /> tiền ĐTĐ có nguy cơ bị bệnh tim mạch.<br /> <br /> * Bệnh viện Quân y 103<br /> Người phản hồi (Corresponding): Ngô Tuấn Minh (ngotuanminh103hospital@gmail.com)<br /> Ngày nhận bài: 20/04/2016; Ngày phản biện đánh giá bài báo: 20/06/2016<br /> Ngày bài báo được đăng: 28/06/2016<br /> <br /> 119<br /> <br /> t¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 6-2016<br /> <br /> THA thường đi kèm với BN ĐTĐ týp 2<br /> và BN tiền ĐTĐ, do có cùng chung các<br /> yếu tố nguy cơ như béo phì, tăng vòng<br /> bụng, rối loạn lipid máu… Nhiều nghiên<br /> cứu trên thế giới cho thấy BN THA có tiền<br /> ĐTĐ thường có biến đổi về cấu trúc mạch<br /> máu sớm.<br /> Siêu âm Doppler ĐMC đoạn ngoài sọ<br /> là một kỹ thuật không xâm lấn, tiện lợi, có<br /> giá trị đánh giá biến đổi hình thái động<br /> mạch. Một số nghiên cứu cho thấy tổn<br /> thương ở ĐMC đoạn ngoài sọ có liên<br /> quan với đặc điểm ở BN THA có tiền ĐTĐ<br /> [1]. Vì vậy, chúng tôi tiến hành đề tài với<br /> mục tiêu: Khảo sát một số đặc điểm hình<br /> thái và mối liên quan giữa ĐMC đoạn<br /> ngoài sọ bằng siêu âm Doppler ở BN THA<br /> có tiền ĐTĐ.<br /> ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP<br /> NGHIÊN CỨU<br /> 1. Đối tượng nhiên cứu.<br /> - 117 BN điều trị tại Khoa Tim mạch,<br /> Bệnh viện Quân y 103 từ tháng 1 - 2015<br /> đến 3 - 2016, chia làm 2 nhóm: 69 BN<br /> THA có tiền ĐTĐ và 48 BN THA không có<br /> tiền ĐTĐ (nhóm chứng).<br /> - Loại trừ những BN THA thứ phát, BN<br /> đã được chẩn đoán ĐTĐ, có bệnh lý về<br /> máu ảnh hưởng đến kết quả xét nghiệm<br /> <br /> HbA1c, BN không đồng ý tham gia nghiên<br /> cứu.<br /> 2. Phương pháp nghiên cứu.<br /> - Nghiên cứu mô tả, cắt ngang, so sánh<br /> nhóm nghiên cứu với nhóm chứng bệnh.<br /> - BN được khai thác bệnh sử, khám<br /> toàn thân, tính BMI, định lượng glucose<br /> máu lúc đói hoặc làm nghiệm pháp dung<br /> nạp glucose máu, định lượng lipid máu,<br /> HbA1c, siêu âm Doppler ĐMC đoạn ngoài<br /> sọ 2 bên.<br /> - Tiêu chuẩn sử dụng trong nghiên cứu:<br /> + Chẩn đoán tiền ĐTĐ theo ADA (2010).<br /> + Đánh giá độ dày IMT theo Hội Tim<br /> mạch và THA châu Âu (2003): khi IMT<br /> ≥ 0,9 mm là dày và IMT > 1,5 mm có<br /> mảng xơ vữa [4].<br /> + Chẩn đoán độ hẹp theo Gray - Scale<br /> [8].<br /> - Xử lý số liệu dựa vào phần mềm<br /> dùng trong y sinh học SPSS 16.0.<br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN<br /> Tuổi trung bình nhóm bệnh 61,36 ±<br /> 11,93, nhóm chứng 60,31 ± 12,49 tuổi. Tỷ<br /> lệ nam/nữ của nhóm bệnh 38/31, nhóm<br /> chứng 22/26. Thời gian phát hiện THA<br /> của nhóm bệnh 6,49 ± 5,93 năm, nhóm<br /> chứng 5,18 ± 4,41 năm. Khác biệt không<br /> có ý nghĩa giữa 2 nhóm với p > 0,05.<br /> <br /> 1. Đặc điểm hình thái ĐMC ở các nhóm nghiên cứu.<br /> Bảng 1: So sánh tỷ lệ và giá trị IMT ĐMC.<br /> N1<br /> (n = 69)<br /> <br /> N2<br /> (n = 48)<br /> <br /> p<br /> <br /> Dày ( ≥ 0,9 mm), n (%)<br /> <br /> 57 (82,6)<br /> <br /> 29 (60,4)<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> Không dày (< 0,9 mm), n (%)<br /> <br /> 12 (17,4)<br /> <br /> 19 (39,6)<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> 1,13 ± 0,28<br /> <br /> 0,92 ± 0,27<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> Đặc điểm lớp nội trung mạc<br /> <br /> Trung bình (mm)<br /> <br /> 120<br /> <br /> t¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 6-2016<br /> <br /> Dày lớp nội trung mạc là khởi đầu của<br /> quá trình xơ vữa động mạch. Trong<br /> nghiên cứu của chúng tôi, tỷ lệ BN có dày<br /> lớp nội trung mạc ĐMC ở nhóm THA có<br /> tiền ĐTĐ là 82,6%, lớn hơn có ý nghĩa so<br /> với nhóm THA không có tiền ĐTĐ<br /> (60,4%). Độ dày trung bình IMT ĐMC ở<br /> nhóm THA có tiền ĐTĐ lớn hơn nhóm<br /> THA không có tiền ĐTĐ, khác biệt có ý<br /> nghĩa với p < 0,05.<br /> So với nghiên cứu của Nguyễn Thị Phi<br /> Nga là 87,2% trên 117 BN ĐTĐ týp 2 và<br /> IMT trung bình của ĐMC ở nhóm ĐTĐ týp<br /> 2 là 1,23 ± 0,30 mm [3]. Kết quả này cao<br /> hơn nghiên cứu của chúng tôi, có thể do<br /> BN trong nghiên cứu này ở giai đoạn sớm<br /> của diễn tiến ĐTĐ, do đó tác động lên<br /> IMT ĐMC không nhiều như ở giai đoạn<br /> ĐTĐ. Kelly J Hunt và CS (2003) siêu âm<br /> ĐMC cho 66 BN tiền ĐTĐ và so sánh với<br /> người không bị ĐTĐ đã ghi nhận IMT<br /> trung bình ở nhóm BN tiền ĐTĐ là 0,81 mm<br /> <br /> lớn hơn so với nhóm không ĐTĐ (0,71 mm)<br /> [5]. Kết quả của chúng tôi cao hơn, có thể<br /> do bên cạnh yếu tố chủng tộc, kiến thức<br /> của người dân về bệnh ĐTĐ, chăm sóc<br /> sức khỏe ban đầu, theo dõi và khám sức<br /> khỏe định kỳ ở các nước phát triển tốt<br /> hơn, do đó họ được phát hiện và can<br /> thiệp sớm các yếu tố nguy cơ gây xơ<br /> vữa cũng như những yếu tố nguy cơ<br /> diễn tiến ĐTĐ. Vì vậy, tình trạng tiền<br /> ĐTĐ ảnh hưởng lên IMT ĐMC ở nước<br /> ngoài ít hơn. Temelkova-Kurktschiev và<br /> CS khảo sát IMT trên BN ĐTĐ mới được<br /> chẩn đoán nhận thấy quá trình vữa xơ<br /> động mạch xảy ra sớm vào giai đoạn<br /> đầu của bệnh, giải thích cho hiện tượng<br /> này là do lớp nội mạc bị nhiễm độc<br /> glucose, quá trình glycosylation [9]. Do<br /> đó, phát hiện sớm tình trạng tiền ĐTĐ và<br /> can thiệp thích hợp sẽ làm giảm tiến<br /> triển vữa xơ động mạch và các biến cố<br /> tim mạch.<br /> <br /> Bảng 2: So sánh tình trạng xơ vữa và hẹp ĐMC ở các nhóm nghiên cứu.<br /> N1<br /> (n = 69)<br /> <br /> N2<br /> (n = 48)<br /> <br /> p<br /> <br /> Có, n (%)<br /> <br /> 66 (95,7)<br /> <br /> 45 (93,7)<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> Không, n (%)<br /> <br /> 3 (4,3)<br /> <br /> 3 (6,3)<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> Có, n (%)<br /> <br /> 7 (10,1)<br /> <br /> 3 (6,3)<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> Không, n (%)<br /> <br /> 62 (89,9)<br /> <br /> 45 (93,7)<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> Đặc điểm<br /> <br /> Xơ vữa<br /> <br /> Hẹp<br /> <br /> Mảng xơ vữa là tiến triển cuối cùng<br /> của quá trình vữa xơ động mạch mà khởi<br /> đầu là dày lớp nội trung mạc. Tỷ lệ có<br /> mảng xơ vữa ở ĐMC khác nhau trong<br /> từng nghiên cứu do khái niệm mảng xơ vữa<br /> với các mốc IMT và vị trí khảo sát mảng<br /> xơ vữa khác nhau. Mảng xơ vữa phát triển<br /> gây hẹp dần lòng mạch, gây biến cố tim<br /> mạch. Chúng tôi khảo sát tình trạng xơ<br /> <br /> vữa ở cả ĐMC chung, ĐMC trong và<br /> hành cảnh hai bên, đồng thời chọn tiêu<br /> chuẩn xác định mảng xơ vữa của Hội<br /> Tăng huyết áp và Tim mạch châu Âu [4].<br /> Tỷ lệ có mảng xơ vữa, tỷ lệ hẹp ĐMC<br /> ở nhóm THA có tiền ĐTĐ và nhóm THA<br /> không có tiền ĐTĐ khác biệt không có ý<br /> nghĩa (95,7% và 10,1% so với 93,7% và<br /> 6,3%).<br /> 121<br /> <br /> t¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 6-2016<br /> <br /> Bảng 3: Liên quan giữa độ dày lớp<br /> IMT với nhóm tuổi, BMI, tình trạng rối<br /> loạn lipid máu (n = 69).<br /> Độ dày lớp IMT<br /> trung bình (mm)<br /> <br /> Chỉ tiêu<br /> Tuổi<br /> (năm)<br /> BMI<br /> (kg/m2)<br /> <br /> Rối loạn<br /> lipid máu<br /> <br /> < 60<br /> <br /> 0,93 ± 0,17<br /> <br /> ≥ 60<br /> <br /> 1,28 ± 0,31<br /> <br /> p<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> ≥ 23<br /> <br /> 1,18 ± 0,30<br /> <br /> < 23<br /> <br /> 0,99 ± 0,27<br /> <br /> p<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> Có<br /> <br /> 1,19 ± 0,31<br /> <br /> Không<br /> <br /> 1,01 ± 0,28<br /> <br /> p<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> Ở BN THA có tiền ĐTĐ, tuổi ≥ 60 có<br /> IMT lớn hơn nhóm < 60 tuổi, khác biệt có<br /> ý nghĩa thống kê. Kết quả này cũng phù<br /> hợp với nghiên cứu của Nguyễn Thị Phi<br /> Nga (2007) khi so sánh IMT giữa phân<br /> nhóm BN ĐTĐ týp 2 > 60 tuổi và nhóm <<br /> 60 tuổi. Theo Trần Thanh Linh (2009), ở<br /> BN ĐTĐ tuổi càng cao, tỷ lệ tăng IMT<br /> ĐMC càng nhiều, đồng thời IMT ĐMC<br /> tăng dần theo tuổi. Bằng phương pháp<br /> phân tích hồi quy, tác giả nhận thấy có<br /> mối tương quan giữa tuổi với IMT ĐMC,<br /> r = 0,29 (p < 0,05) [2]. Trong nghiên cứu<br /> IRAS, Lynne RW khảo sát 1.192 người,<br /> theo dõi trong 5,2 năm, nhận thấy tốc độ<br /> tăng IMT ĐMC ở người bình thường là<br /> 17,7 µm/năm, BN ĐTĐ được chẩn đoán<br /> là 26,6 µm/năm và BN ĐTĐ chưa được<br /> chẩn đoán là 33,9 µm/năm [10].<br /> Nhóm BN có BMI ≥ 23 có IMT ĐMC<br /> cao hơn nhóm BMI < 23, khác biệt có ý<br /> nghĩa thống kê. Nghiên cứu của Nguyễn<br /> Thị Phi Nga (2007) không thấy sự khác<br /> 122<br /> <br /> biệt về hình thái ĐMC giữa 2 phân nhóm<br /> BN ĐTĐ có BMI ≤ 23 và > 23 [3]. Điều<br /> này khác với nghiên cứu của chúng tôi,<br /> có thể do trong giai đoạn tiền ĐTĐ, các<br /> yếu tố nguy cơ gây xơ vữa còn ít do liên<br /> quan giữa BMI với tình trạng IMT ĐMC<br /> còn rõ, nhưng khi đã có ĐTĐ trên lâm<br /> sàng, cùng một lúc hiện diện nhiều yếu tố<br /> nguy cơ gây xơ vữa động mạch, do đó<br /> liên quan giữa BMI với tình trạng tăng<br /> IMT ĐMC không còn rõ nữa.<br /> Mối liên quan giữa tình trạng rối loạn<br /> lipid máu với biến đổi hình thái ĐMC rất<br /> khác nhau ở các nghiên cứu, vì đối tượng<br /> rối loạn lipid máu trong các nghiên cứu<br /> khác nhau về thời gian phát hiện, tình<br /> trạng điều trị (thuốc, liều, thời gian điều<br /> trị). Hơn nữa, nếu dựa vào cả tình trạng<br /> tăng lipoprotein (a), LDL nhỏ đậm đặc<br /> (mà nhiều phòng xét nghiệm không làm<br /> được) thì kết quả cũng sẽ khác nhau.<br /> Trong nghiên cứu của chúng tôi, nhóm<br /> BN có rối loạn lipid máu (không dựa vào<br /> tình trạng tăng lipoprotein (a), LDL nhỏ<br /> đậm đặc) có IMT lớn hơn so với nhóm<br /> không có rối loạn lipid máu, khác biệt có ý<br /> nghĩa (p < 0,05).<br /> Độ dày lớp IMT ĐMC (mm)<br /> <br /> 2. Mối liên quan giữa độ dày IMT ĐMC<br /> với một vài đặc điểm ở BN THA có tiền<br /> ĐTĐ.<br /> <br /> Nồng độ HbA1c (%)<br /> Biểu đồ 1: Tương quan giữa IMT với<br /> nồng độ HbA1c (n = 69).<br /> <br /> t¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 6-2016<br /> <br /> Nghiên cứu của chúng tôi cho thấy có<br /> mối tương quan thuận, mức độ vừa có ý<br /> nghĩa giữa IMT ĐMC với nồng độ HbA1c,<br /> r = 0,32, p < 0,05 ở nhóm BN THA có tiền<br /> ĐTĐ. Như vậy, nếu kiểm soát tốt nồng độ<br /> HbA1c, có thể hạn chế được quá trình tổn<br /> thương của ĐMC.<br /> KẾT LUẬN<br /> Khảo sát một số đặc điểm hình thái<br /> ĐMC đoạn ngoài sọ trên siêu âm Doppler<br /> ở 69 BN THA có tiền ĐTĐ so sánh với 48<br /> BN THA không có tiền ĐTĐ thuộc nhóm<br /> chứng, chúng tôi rút ra một số nhận xét:<br /> - BN THA có tiền ĐTĐ có lớp nội trung<br /> mạc dày hơn, tỷ lệ BN dày nội trung mạc<br /> cao hơn nhóm BN THA không có tiền<br /> ĐTĐ, p < 0,05. Ở nhóm THA có tiền ĐTĐ,<br /> tỷ lệ có mảng xơ vữa 95,7%, tỷ lệ có hẹp<br /> ĐMC 10,1%.<br /> - Nhóm BN ≥ 60 tuổi, BMI ≥ 23, rối<br /> loạn lipid máu có nội trung mạc ĐMC dày<br /> hơn nhóm BN < 60 tuổi, BMI < 23, không<br /> có rối loạn lipid máu, p < 0,05. Nhóm BN<br /> THA có tiền ĐTĐ, độ dày nội trung mạc<br /> tương quan nghịch mức độ vừa với nồng<br /> độ HbA1c, r = 0,32, p < 0,05.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Đào Thị Thanh Bình. Nghiên cứu mối<br /> tương quan giữa siêu âm ĐMC đoạn ngoài<br /> sọ, động mạch đùi với động mạch vành. Luận<br /> án Tiến sỹ Y học. Đại học Y Dược TP. Hồ Chí<br /> Minh. TP. Hồ Chí Minh. 2007.<br /> 2. Trần Thanh Linh. Khảo sát ĐMC bằng<br /> siêu âm mạch máu ở BN ĐTĐ týp 2. Luận văn<br /> <br /> Thạc sỹ Y học. Đại học Y Dược TP. Hồ Chí<br /> Minh. TP. Hồ Chí Minh. 2009.<br /> 3. Nguyễn Thị Phi Nga. Nghiên cứu hình<br /> thái chức năng ĐMC trên siêu âm với một số<br /> yếu tố nguy cơ vữa xơ trên BN ĐTĐ týp 2.<br /> Luận án Tiến sỹ Y học. Học viện Quân y. Hà<br /> Nội. 2007.<br /> 4. 2003 European Society of HypertensionEuropean Society of Cardiology guidelines for<br /> the management of arterial hypertension. J<br /> Hypertens. 2003, 21 (6), pp.1011-53.<br /> 5. Hunt KJ, Williams K, Rivera D et al.<br /> Elevated carotid artery intima-media thickness<br /> levels in individuals who subsequently develop<br /> type 2 diabetes. Arterioscler Thromb Vasc<br /> Biol. 2003, 23 (10), pp.1845-1850.<br /> 6. Lindahl B, Weinehall L, Asplund K et al.<br /> Screening for impaired glucose tolerance.<br /> Results from a population-based study in<br /> 21,057 individuals. Diabetes Care. 1999, 22<br /> (12), pp.1988-1892.<br /> 7. Stern MP. The effect of glycemic control<br /> on the incidence of macrovascular<br /> complications of type 2 diabetes. Arch Fam<br /> Med. 1998, 7 (2), pp.155-162.<br /> 8. Tahmasebpour HR, Buckley AR, Cooperberg<br /> PL et al. Sonographic examination of the<br /> carotid arteries. Radiographics. 2005, 25 (6),<br /> pp.1561-1575.<br /> 9. Temelkova-Kurktschiev TS, Koehler C,<br /> Leonhardt W et al. Increased intimal-medial<br /> thickness in newly detected type 2 diabetes:<br /> risk factors. Diabetes Care. 1999, 22 (2),<br /> pp.333-338.<br /> 10. Wagenknecht LE, Zaccaro D, Espeland<br /> MA et al. Diabetes and progression of<br /> carotid atherosclerosis: the insulin resistance<br /> atherosclerosis study. Arterioscler Thromb<br /> Vasc Biol. 2003, 23 (6), pp.1035-1041.<br /> <br /> 123<br /> <br />