Kiến trúc nhà thờ Công giáo ở Sài Gòn - thành phố Hồ Chí Minh (từ 1954 đến nay)

Chia sẻ: ViChaelice ViChaelice | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:13

Thêm vào BST

Báo xấu

31
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài viết dựa vào lý thuyết sinh thái nhân văn để chứng minh khả năng thích ứng với môi trường đô thị và dựa vào lý thuyết tiếp biến văn hóa để giải thích về những khác biệt trong quan điểm thẩm mỹ trang trí bên ngoài. Qua đó, bài viết mong muốn góp thêm tư liệu tham khảo cho chính quyền thành phố trong những quy hoạch tương lai.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Kiến trúc nhà thờ Công giáo ở Sài Gòn - thành phố Hồ Chí Minh (từ 1954 đến nay)

63 CHUYÊN MỤC VĂN HÓA - NGHỆ THUẬT KIẾN TRÚC NHÀ THỜ CÔNG GIÁO Ở SÀI GÒN - THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH (TỪ 1954 ĐẾN NAY) ĐINH THIỆN PHƯƠNG* Sài Gòn - TPHCM là đô thị đa sắc thái văn hóa, nhiều thành phần dân tộc, tôn giáo. Sau cuộc di cư lớn năm 1954, đ là n i đôn iáo d n Côn iáo thứ 2 cả nước. Kiến trúc nhà thờ Công giáo ở Sài Gòn - TPHCM từ năm 1954 đến nay có nhiều điểm đặc biệt. Trước hết, kiến trúc nhà thờ Công giáo ở Sài Gòn - TPHCM chịu sự ảnh hưởng của khôn ian đô thị về mặt kết cấu bên trong. Kế đến, kiến trúc nhà thờ lại chịu ảnh hưởng của tâm thức văn hóa tron từng cộn đồng giáo dân về mặt trang trí bên ngoài. Bài viết dựa vào lý thuyết sinh thái nh n văn để chứng minh khả năn th ch ứng với môi trườn đô thị và dựa vào lý thuyết tiếp biến văn hóa để giải thích về những khác biệt tron quan điểm thẩm mỹ tran tr n n oài. ua đó, ài viết mong muốn óp th m tư liệu tham khảo cho chính quyền thành phố trong những quy hoạch tư n lai. Từ khóa: cộng đồng C ng gi o nh thờ iến tr h ng gi n đ thị i n - TPHCM Nhận bài ngày: 14/12/2019; đưa vào i n tập: 25/12/2019; phản biện: 8/1/2020; duyệt đăn : 15/3/2020 1. ĐẶT VẤN ĐỀ đến năm 1954 i n ó 20 họ đạo Công giáo theo chân những giáo dân củ ngƣời Nam Bộ: Thị Nghè, Thủ miền Trung có mặt tại Sài Gòn từ thế Đức, Xóm Chiếu... tập trung phía kỷ XVIII. Theo Niên giám Tổng Giáo đ ng với gần 40.000 giáo dân và 3 họ phận TPHCM 2005, từ Pháp thuộc đạo ngƣời Hoa tại Chợ Lớn, phía tây n m. Năm 1954 hơn 350.000 gi o dân từ miền Bắ di ƣ v o i n- * Trƣờng Đại họ C ng nghiệp Thự phẩm i Định. Những gi o dân n y đƣợc Th nh phố Hồ Chí Minh. bố trí định ƣ tại ba cửa ngõ: phía bắc,
64 ĐINH THIỆN PHƢƠN – KIẾN TRÚC NHÀ THỜ CÔNG GIÁO… Bản đồ phân bố các Giáo xứ theo năm hu vực chính của Sài triều ƣờng thất Gòn - TPHCM thƣờng (Trƣơng Văn Chung Đinh Thiện Phƣơng 2012: 32). - Cụm phí đ ng với hai trung tâm là Thị Nghè và Thủ Đứ (phƣờng 18, 19 quận Bình Thạnh v phƣờng Linh Trung quận Thủ Đức) gồm 38 xứ đạo hơn 75.000 giáo dân. Giáo dân hầu hết là từ các họ đạo Nam Bộ Các chữ, số ứng với các quận. Mỗi chấm là một nhà thờ. định ƣ từ trƣớc Nguồn: Tác giả vẽ minh họa, 2020. 1954. - Cụm tây nam với trung tây và nam thành phố. Ngày nay, trung tâm l Ngã u (phƣờng 9, khi quan sát trên bản đồ thành phố, quận 5) gồm 11 xứ đạo hơn 19.000 ngoài một ít xứ đạo rải rác, có thể thấy giáo dân, phần đ ng l ngƣời Hoa các xứ đạo tập trung thành 5 cụm sau: (Đinh Thiện Phƣơng 2018: 78). - Cụm phía bắc với trung tâm là khu Sự phân tách các cụm xứ đạo hơn 60 Xóm Mới (phƣờng 9, 13, 15, 16, quận năm m ng đến cho mỗi cụm một nét Gò Vấp) gồm 23 xứ đạo hơn 100.000 khác biệt ít nhiều n i ật nhất thể giáo dân. hiện nơi ng i nh thờ. Đ nh gi - Cụm trung tây với ba trung tâm: Ông tầm quan trọng của các công trình tín Tạ, Bà Quẹo Trung Ch nh (phƣờng 5, ngƣỡng, Nguyễn Thị Hậu (2017: 172) 6, 7, 11, 12 quận Tân Bình phƣờng cho rằng: “hệ thống công trình tín Tây Thạnh quận Tân Phú và phƣờng ngƣỡng, tôn giáo còn cho biết về lịch Tân Thới Nhất, Trung Mỹ Tây quận 12) sử các cộng đồng dân ƣ... . Đối với gồm 54 xứ đạo, khoảng 212.000 giáo C ng gi o nh thờ luôn là không gian dân. vừa thể hiện lòng tin vừa phản ánh - Cụm phía nam với trung tâm là khu những giá trị văn hó qu n niệm Bình An (phƣờng 6, 7 quận 8), gồm thẩm mỹ của cộng đồng xứ đạo. Với 24 xứ đạo, khoảng 71.000 giáo dân. sự s i động ủ một th nh phố lớn Đị hình trũng s ng rạ h d y đặc, nhƣ i n - TPHCM, nhà thờ, xét
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 3 (259) 2020 65 về kết cấu kiến trúc, là hình mẫu cho hệ thống: sinh th i v nhân văn trong khả năng ứng phó không gian đ thị, tƣơng qu n đ n xen liên ho n. xét về đặ điểm ngoại diện, là sự thể Trong khi thừa nhận yếu tố môi hiện tính đ dạng về thành phần cộng trƣờng sinh thái là nền tảng, môi đồng giáo dân cùng chung sống. trƣờng sinh thái có thể giống nhau, Nghiên cứu kiến trúc nhà thờ góp còn sự thí h ứng củ on ngƣời lại phần củng cố luận điểm “sự thống nhất không bao giờ giống nhau hoàn toàn. giữa các mặt khác biệt ủa 5 cộng Sự không giống nh u n y dự trên đồng Công giáo Sài Gòn - TPHCM. nền văn hó h nh u v qu Bên cạnh đó nghiên ứu ũng h i trình tƣơng t văn hó - sinh th i n y lƣợ đ i nét về đặ điểm nguồn gốc, lại tạo nên đặ trƣng văn hó sinh văn hó ủa 5 cộng đồng trên, làm th i riêng. C tiếp cận “sinh th i nhân nguồn tham khảo cho chính quyền văn đều có chung một điểm là khoa học nghiên cứu về phát triển của xã thành phố trong việc ban hành những hội và quần thể ngƣời trong mối tác hính s h văn hó phù hợp, sâu sát, động qua lại với nhau và với toàn bộ thu hút cộng đồng C ng gi o hơn. m i trƣờng củ h ng (Ph n Thị Anh 2. HƯỚNG TIẾP CẬN VÀ LÝ THUYẾT Đ o - Lê Trọng Cúc, 2017: 5). NGHIÊN CỨU Từ góc nhìn này, có thể thấy đƣợc Tại TPHCM hiện có 204 nhà thờ, những nỗ lực, sáng tạo trong việc riêng 5 cụm xứ đạo đã gồm 150 nhà thích ứng với m i trƣờng sống chật thờ. Các nhà thờ n y ó đặ điểm hẹp để xây dựng nhà thờ củ ngƣời kiến trúc chung nào từ việc chịu ảnh giáo dân thành phố. hƣởng củ h ng gi n đ thị? Bên Lý thuyết tiếp biến văn hóa (Acculturation) cạnh đó nh thờ này có khác biệt Khi hai cộng đồng văn hó gặp nhau, gì giữa 5 cụm lớn, có phản ánh tâm quá trình tiếp xúc, tiếp biến sẽ diễn ra. thứ văn hó riêng ủa từng cụm B i Phan Ngọc (1998: 8, 32, 33, 47, 65) viết dự trên l thuyết sinh thái nhân đã t ng kết có ba kiểu tiếp biến văn văn v l thuyết tiếp biến văn hó để hó thƣờng gặp nhất: thống trị ( ƣỡng tìm hiểu v l giải những vấn đề trên. ép), lắp ghép và khúc xạ trong đó Lý thuyết sinh thái nh n văn (Human ng đặc biệt h tâm đến “độ khúc ecology) xạ . Lý thuyết n y dù ó “nhiều cách tiếp Cộng đồng Công giáo ở Sài Gòn - cận h nh u đã đƣợ đƣ r : nhân TPHCM từ năm 1954 đến nay không chủng - sinh thái học, chủ nghĩ m i có sự đồng nhất. Nhƣ đã trình y ở trƣờng sinh th i văn hó sinh th i xã trên ít nhất ó đến ba cộng đồng lớn: hội họ ... (Ph n Thị Anh Đ o - Lê cộng đồng giáo dân Nam Bộ, cộng Trọng C 2017: 3) nhƣng điểm đồng giáo dân Bắ di ƣ năm 1954, chung nhất là các học giả xem xét hai và cộng đồng gi o dân ngƣời Hoa.
66 ĐINH THIỆN PHƢƠN – KIẾN TRÚC NHÀ THỜ CÔNG GIÁO… Trong đó ộng đồng giáo dân Bắc di ủ ộng đồng gi o dân đƣợ ƣ lại chia thành ba cộng đồng khác định hình qu qu trình tiếp iến văn nhau. Cộng đồng ở cụm phía bắc hó . thành phố (Gò Vấp ng y n y) ó 3. ĐẶC TRƯNG KIẾN TRÚC NHÀ nguồn gố l những ngƣời l m THỜ Ở SÀI GÒN - TPHCM TỪ NĂM công việc gắn với nông thôn: trồng rau, 1954 ĐẾN NAY nuôi chim cút, làm thuốc lá... Cộng 3.1. Từ sự lấ đồng cụm trung tây hầu hết đều là tiểu Mỹ đến phong trào hồi quy Châu thƣơng từ đ thị miền Bắc, vì vậy Âu ƣ thí h định ƣ ở mặt tiền đƣờng. Sự lấn át của ngoại diện theo phong Cụm phí n m đ số là giới trí thức, cách Mỹ từ năm 1954 đến iữa thập văn nghệ sĩ Bắ xƣ ƣ sống tách niên 2000 biệt yên tĩnh (dẫn Trƣơng Văn Chung, Đinh Thiện Phƣơng 2012: 32). Phong cách ngoại diện nhà thờ ở Sài Gòn - TPHCM đƣợc xây dựng từ năm Vì vậy, có thể nhận định rằng quá 1954 đến n y đƣợ t giả phân loại trình tiếp biến văn hó sẽ diễn r với theo hình ảnh lƣợ sử v năm xây mứ độ v h thứ h nh u. dựng trùng tu th nh đƣờng gi o Có những cộng đồng do số đ ng hả xứ từ nguồn tƣ liệu là Niên giám Tổng năng ố kết cao, lấn át các cộng đồng Giáo phận TPHCM 2005 v tƣ liệu h (trƣờng hợp các giáo xứ Bắc di thự địa các xứ đạo từ 2016 đến 2018. ƣ lấn át toàn cụm phía bắc, các họ đạo ngƣời Nam lấn át toàn cụm phía Trong gi i đoạn 1 (1954 - 1975), kiến đ ng) ó ộng đồng lại lắp ghép, hỗn tr C ng gi o hịu ảnh hƣởng nặng hợp, lại có cộng đồng khúc xạ theo ủ tƣ duy iến trúc Mỹ với tƣởng hƣớng h . Nghiên ứu gi o diện thực dụng, ít góc cạnh, các nhà thờ ên ngo i nh thờ gi p hiểu đƣợ của ngƣời Bắ di ƣ phần lớn do công qu n điểm thẩm mỹ tâm thứ văn hó binh Mỹ, Úc, Hàn Quốc vẽ kiểu và tài Bảng 1. Thống kê các phong cách kiến trúc giao diện nhà thờ qua khảo sát các giáo xứ ở Sài Gòn - TPHCM (11/2016 - 8/2018) Hậu Phƣơng T ng lƣợt xây i i đoạn Mỹ Pháp hiện đại Đ ng theo gi i đoạn 1 (1954 - 1975) 61 19 0 12 92 (106 xứ đạo) 2 (1976 - 1996) 46 6 0 12 64 (172 xứ đạo) 3 (1996 - 2018) 24 24 9 8 65 (204 xứ đạo) T ng lƣợt xây theo phong cách 131 49 9 32 T ng số lƣợt nhà thờ đƣợc xây 221/204 221/204 từ 1954 - 2018/số xứ đạo Nguồn: T giả t ng hợp từ i n iám Tổn Giáo phận TPHCM 5 v tƣ liệu thự đị tại xứ đạo từ 2016 - 2018.
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 3 (259) 2020 67 trợ xây dựng. Các dòng kiến trúc Art ơn Bình Triệu Tân Đ ng v Trung Decor, Mid Century, Tudor(1) tr sáng Mỹ Tây. Hiện đ ng ó 5 nh thờ đã bằng cửa s đơn giản, vuông, lam gió khởi công: Gò Mây, Lộ Hƣng An ốp ph biến. Trong 92 nhà thờ xây Phú quận 7, Giuse Xa Lộ và Thánh dựng thời kỳ n y thì ó đến 61 nhà Linh quận 9. 2 nhà thờ đã đƣợc chính thờ theo lối trên. Trong gi i đoạn 2 quyền thành phố duyệt đồ án xây mới (1975 - 1996), phong cách Mỹ vẫn là Hiển Linh (quận 6) và Bình Thuận chiếm ƣu thế, 46/64 nhà thờ. Kiến trúc (quận 8). Nhƣ vậy, chỉ trong 13 năm Pháp giảm hẳn, chỉ có 3 nhà thờ xây cuối củ gi i đoạn 3 đã ó thêm 22 mới. Trong gi i đoạn 3 (1997 - 2018) nhà thờ kiểu Châu Âu đƣợc xây dựng. nhà thờ xây theo giao diện kiểu Mỹ 22 nhà thờ mới này gần nhƣ phân bố giảm mạnh, chỉ còn 24/65, nhà thờ đều ở cả 5 cụm xứ đạo ở thành phố. giao diện kiểu Pháp - Âu tăng mạnh Phong trào hồi quy Châu Âu trong lên 24/65 nhà thờ. Ngƣời Công giáo ở kiến trúc giao diện nhà thờ ũng ắt TPHCM dƣờng nhƣ vẫn bị hấp dẫn đầu đ nh dấu sự phai nhạt tính cách bởi hình ảnh những nhà thờ Châu Âu. riêng của từng cụm Công giáo, khi các Đặc biệt trong gi i đoạn 2000 - 2005 cộng đồng dần dần xa rời kiểu thiết kế ó sự xuất hiện của dòng kiến trúc ngoại diện đặ trƣng riêng để tiếp thu Post Modern (Hậu hiện đại)(2) tập hình mẫu nhà thờ truyền thống. Qua trung ở cụm trung tây với 7/8 nhà thờ. đó ho thấy, quá trình tiếp biến văn Các nhà thờ hình d ng đ dạng, cao hó hơn 60 năm đã h trộn các quan thấp bất đối xứng, cung thánh mở từ điểm thẩm mỹ nơi từng cộng đồng nhiều phía... Công giáo vốn rất đặ trƣng từ năm Phong trào hồi quy Châu Âu từ iữa 1954 đến gần đây. Mỗi cộng đồng ở thập ni n đến nay khu vự h nh u ó xu thế bình Trong những năm gần đây iến trúc chọn và thống nhất khuôn mẫu văn giao diện nhà thờ bắt đầu trở về với hó hung ho tƣơng l i. Nhìn từ góc thiết kế Châu Âu truyền thống, kiểu độ giá trị xã hội đây l huynh hƣớng Roman hoặc Gothic. Hình ảnh ngôi các tiểu cộng đồng đ ng lắp ghép các nhà thờ tháp nhọn, cửa s hoa hồng, giá trị riêng lẻ để hình th nh một hệ h i nh g iên đã nằm trong tâm thống giá trị chung nhất cho cộng thứ nhƣ hình mẫu di truyền. đồng lớn. Qua khảo sát thực tế từ năm 2005 3.2. Kế ấ ho đến 2018 đã ó 15 nh thờ xây đ mới theo kiến trúc Châu Âu: Phú Bình, Kiến trúc nhà thờ Công giáo truyền Đồng Tiến, Tân Châu, Tân Thành, thống trên thế giới thƣờng gắn với Mông Triệu quận Phú Nhuận Đ ng hình ảnh mái vòm, tháp nhô cao, hai Quang, Thuận Phát, Bắ Dũng Bến cánh gà tr chữ thập, cửa s hoa Hải, Mỹ Hòa, An Phú quận 3, Bình hồng kính màu, nhiều phù điêu Th nh
68 ĐINH THIỆN PHƢƠN – KIẾN TRÚC NHÀ THỜ CÔNG GIÁO… Kinh. C phong h ơ ản nhất là: nhà thờ n y đã l m ho nh thờ ở Roman, Gothic, Baroque và Rococo(3). Sài Gòn - TPHCM khác biệt so với nơi Đ số nhà thờ c ở Việt N m ũng khác, nhất là miền Bắc. theo nhƣ vậy, miền Bắc thì có nhà thờ Nhà thờ xếp tầng Bùi Chu Ph Nh i ơn Tây ở Theo thời gian, những nhà thờ xếp từ Kiện...; miền Trung thì Phủ Cam, 2 đến 3 tầng lần lƣợt xuất hiện: Tân Mằng Lăng Hội An...; tại Sài Gòn có Chí Linh, Trung Mỹ Tây L m ơn nhà thờ Đức Bà, Chợ Đũi Tân Định, Nam Hải, Nam Hòa... có nhà thờ xếp Xóm Chiếu... chồng tới 4 tầng nhƣ H Nội Đ ng Sau cuộc di ƣ năm 1954 số giáo dân Quang, Bắc Hà... Kết cấu lòng nhà tại i n tăng vọt. Từ trƣớ năm thờ với trần đ n o để xây các khán 1975, các nhà thờ ở vùng trung tâm đ i giật cấp kiểu bậc thang. Nhà thờ i n đã đặt trọng tâm thiết kế là bố trí chỗ ngồi nhƣ sân vận động để sức chứ gi o dân v ng năng đ tăng số ngƣời lên 2 - 3 lần, vì vậy, dạng, vì thế các nhà thờ thƣờng xây chiều cao từ s n đến mái phải từ 12m trơn ít tr ng trí l ng rất rộng. Sau đến 15m, thang lên len lỏi giữa các năm 2000 số ngƣời chuyển ƣ đến h n đ i ửa kính rộng để lấy ánh thành phố vẫn tăng h ng ngừng, các sáng và thông thoáng. Ngoài ra các nhà thờ rộng ũng qu tải đặt r nhu nhà thờ còn xây thêm cả tầng hầm để ầu th h về việ th y đ i thiết ế xe. Mọi tiện nghi bố trí theo chiều dọc s o ho nh thờ xứ đạo tăng sức hƣớng lên cao. chứ gi o dân trong điều iện hu n Thống kê về việc xây cất nhà thờ ở viên đất nh thờ hật hẹp h ng vu ng vứ v ở hu vự phí n m 204 giáo xứ tại Sài Gòn - TPHCM n ị ảnh hƣởng ởi triều ƣờng. theo 3 gi i đoạn từ 1954 đến 2018 Trong ối ảnh h ng gi n đ thị ng y nhƣ Bảng 2. ng giới hạn nhƣ vậy h i h ứng Hiện nay số nhà thờ xếp tầng tại phó với không gian thờ phƣợng đƣợc TPHCM là 51 trong t ng số 204 nh sáng tạo là: nhà thờ tầng và nhà thờ thờ hiếm 25%. Từ 1975 đến 2016, ống. Chính hai kiểu kết cấu bên trong số nhà thờ xếp tầng đã tăng thêm 45 Bảng 2. Thống kê số nhà thờ xếp tầng ở Sài Gòn - TPHCM theo gi i đoạn Số lƣợt nhà Số nhà thờ % so với số lƣợt T ng số nh % so với t ng số i i đoạn thờ xây mới xếp tầng nhà thờ xây mới thờ uối kỳ nh thờ uối kỳ 1954 - 1975 92 2 2.2 126 1.6 1976 - 1996 64 4 6.3 172 2.3 1997 - 2018 65 45 69.2 204 22.1 1954 - 2018 221 51 23.1 204 25.0 Nguồn: Tác giả thống kê, t ng hợp từ khảo sát thự địa và từ nguồn hình ảnh lƣợc sử các giáo xứ dự v o T ng Giáo phận Sài Gòn và TITOCO (2016 - 2018)(*).
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 3 (259) 2020 69 so với gi i đoạn đầu tƣơng ứng với tỷ vòng theo vách, giáo dân dự lễ phải lệ tăng 24,5 lần. Đặc biệt, chỉ trong 20 leo lên các tầng cao nhìn xuống. Nhà năm gần đây số nhà thờ xếp tầng thờ ống thƣờng hẹp chiều ngang, chiếm 69,2% t ng số lƣợt nhà thờ xây nhiều lam gió có tiết diện phễu để hút mới trong gi i đoạn này, trong khi tỷ lệ gió từ ngoài vào lòng nhà thờ tạo đối này chỉ l 2 2% trong gi i đoạn 1954 - lƣu. L ng nh thờ rất tối nên phải lắp 1975 v 6 3% trong gi i đoạn 1976 - đèn ph ng suất lớn bố trí ẩn dƣới 1996 (xem Bảng 2). Khi so sánh với 7 s n h n đ i. Một điểm nữa, cung giáo phận miền Nam khác là Xuân thánh và bàn thờ luôn bài trí tối giản, Lộc, Phan Thiết Ph Cƣờng, Bà Rịa, í h thƣớ tƣợng ũng thu nhỏ để tiết Mỹ Tho Vĩnh Long Long Xuyên thì tỷ kiệm diện tích. lệ nhà thờ xếp tầng ở TPHCM tính Ngoại diện các nhà thờ ống thƣờng đến 2018 vẫn là cao nhất. đơn giản, sử dụng bố cụ đ gi Thống kê về tỷ lệ xây nhà thờ xếp nhiều rãnh xẻ, nhiều lỗ gió, song lam, tầng tăng lên nh nh hóng ho thấy màu sắc trung tính, tạo cảm giác p lự dân số đối với ơ sở thờ tự thanh thoát. Thiết kế đặ trƣng nhất v th h thứ trong việ đ p ứng nhu của nhà thờ ống là giàn lam gió kéo ầu thự h nh t n gi o ủ gi o dân dài theo mặt tiền, công dụng lấy gió và ở TPHCM. ũng l nơi tho t hiểm khi không may Nhà thờ ống xảy ra hỏa hoạn, bù cho thang xuống Kiểu nhà thờ xếp tầng, tuy giải quyết khá hẹp. Điều n y thể hiện tính s ng đƣợ trƣờng hợp khan hiếm quỹ đất tạo hi thiết ế nh thờ ủ ộng đồng ở TPHCM nhƣng h ng gi n qu gi o dân trong những h ng gi n hật chật hẹp, nằm xen lẫn với các công hẹp nhƣng ũng ho thấy những giới trình dân sự khác hoặ địa thế sông hạn đƣợ quy định ởi m i trƣờng rạch, bến tàu, không có một khoảng sinh th i v i họ trong quy cách nào cho lan can, cầu thang... hoạ h h ng gi n đ thị. Một số nhà Các kiến tr sƣ đã thiết kế một kiểu thờ ống điển hình nhƣ: Mẫu Tâm nhà thờ riêng, có thể nói là chỉ có ở quận 4, Phú Hữu, Phú Lộc, Công Lý, TPHCM: nhà thờ ống. Hƣng Ph … Những nhà thờ này có dạng xoay tròn Nếu nhà thờ xếp tầng cho thấy bức nhƣ hiếc ống khói. Nhà thờ xây tr nh di dân đầy áp lực về không gian quanh một giàn trụ chịu lực cho toàn sống trong tƣơng l i thì nh thờ ống bộ kết cấu ũng l nơi ố trí không thể hiện sự hƣ hợp lý khi quy hoạch gian thờ tự, tỏa ra các vòng xung đ thị trong quá khứ, các quy hoạch qu nh l m th nh h n đ i 360 độ, đã ỏ qu vùng đệm xung quanh các bàn thờ không phân chia không gian ng trình tín ngƣỡng văn hó h nh tách biệt mà nằm giữa giáo dân. Tầng chính, công cộng, kéo theo nhiều sàn bố trí ít chỗ, dùng thang cuốn nguy ơ hỏa hoạn, ô nhiễm...
70 ĐINH THIỆN PHƢƠN – KIẾN TRÚC NHÀ THỜ CÔNG GIÁO… Bảng 3. Thống kê thiết kế giao diện của các nhà thờ trong từng cụm xứ đạo ở Sài Gòn - TPHCM (2018) Phong cách kiến trúc Ngoại diện Kiểu Pháp Post Phƣơng Yếu tố Phỏng công Kiểu Mỹ Yếu tố nƣớc Âu (Gothic, Modern Đ ng Hoa (chữ trình đ thị (Art Decor, (thuyền, Roman, (Hậu hiện (đình Hán, câu phía Bắc Tudor) buồm, sông) Rococo) đại) chùa...) đối...) trƣớc 1954 Bắc 14 9 0 0 0 0 13 (23 nh thờ) Trung Tây 32 10 7 5 3 2 5 (54 nh thờ) Nam 12 9 1 2 19 1 0 (24 nh thờ) Đ ng 5 9 0 21 2 2 2 (38 nh thờ) Đ ng N m 5 4 0 2 0 8 0 (11 nh thờ) Nguồn: Tác giả giả thống ê v phân loại theo hình ảnh v tƣ liệu 2015 - 2018, từ kho hình T ng Giáo phận TPHCM(†). 3.3. T ế ế ểu bảo lƣu văn hó truyền thống nơi ngoại diện nhà th ngƣời Công giáo Bắ di ƣ gắn với Thống kê về những nét đặc biệt trong nông nghiệp: “Cộng đồng ngƣời Công thiết kế giao diện các nhà thờ ở Sài giáo Bắ di ƣ ở vùng nông thôn vẫn Gòn - TPHCM thuộc 5 cụm xứ đạo cho chịu ảnh hƣởng sâu sắc bởi quan kết quả nhƣ Bảng 3. niệm Nho gi o phƣơng Đ ng với việc đề cao tính danh dự và thứ bậ . Với Kết quả trên cho thấy, có một số đặ điểm n i trội về thiết kế ngoại diện nhà địa hình sống tập trung, kết cấu làng thờ trong từng cộng đồng giáo dân xã chặt chẽ qu n điểm thẩm mỹ thời theo từng khu vực khác nhau. tiền di ƣ ũng vì thế m đƣợ lƣu giữ bền vững hơn những cụm khác. Các nhà thờ cụm xứ đạo phía bắc thƣờng có gờ tƣờng viền nhiều hoa Trái lại với cụm xứ đạo phía bắc, văn v iểu cột Hy Lạp thức Ionic, ngoại diện các nhà thờ cụm xứ đạo thƣờng thấy trong các kiến trúc tân c trung tây ảnh hƣởng nặng bởi văn điển Pháp. Có 13/14 nhà thờ đều tích hóa Mỹ vì nơi đây l phố thị tấp nập hợp thêm nhiều nét kiến trúc Bắc Bộ nhất thời Việt Nam Cộng h . Điểm thời Pháp thuộc. Nhà thờ Tử Đình n i bật l tính “phi thống nhất tiếp mang dáng dấp chợ Đồng Xuân, nhà biến kiểu lắp ghép, hỗn hợp với 39/54 thờ Hoàng Mai mô phỏng Nhà hát lớn nhà thờ. Các nhà thờ ở cụm này ph Hà Nội... Nguyễn Đức Lộc (2013: 100) biến là mặt tiền nhấp nhô, chuộng đã nhận xét khá chính xác về đặc tính thực dụng, triệt để tận dụng thế đất.
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 3 (259) 2020 71 Hình 1. Nhà thờ phong cách Post Modern (hậu hiện đại) ở cụm Trung Tây Từ trái qua: nhà thờ Bắc Hà, Tân Phú Hòa, Ba Thôn, Tống Viết Bƣờng. Nguồn: Giờ Thánh lễ, Công ty Kiến Trúc ACCCO, Công ty Kiến trúc QCONS (ǂ). Bàn về kiểu quan niệm chuộng giản Phêr ... Đây l iểu tiếp biến khúc xạ đơn tự do trong kiến trúc nhà thờ này, văn hó một “ ộng sinh trong sản M. Torgerson (2007: 27 và Esley, H. phẩm văn hó giữa thể xác (hoặc yếu and Catie, M., 2010: 6 dẫn lại) nhận tố vật lý) ngoại lai với linh hồn (yếu tố định: “Bên ạnh lý do tài chính, nhiều xã hội và tinh thần) bản địa (...), tuy cộng đồng giáo dân chọn các thiết kế mang hình thứ ũ ủ nơi xuất xứ nhà thờ hiện đại dựa trên những ảnh nhƣng nghĩ v tinh thần mới khác hƣởng xã hội. Một thiết kế phản ánh hẳn. Một kiểu lựa chọn mà nhà nghiên xã hội văn hó v tính thời tr ng (4). cứu Phan Ngọc gọi là sự khúc xạ Đặc biệt là sự xuất hiện các nhà thờ (dẫn theo Nguyễn Thế Cƣờng, 2019: phong cách hậu hiện đại từ năm 2005 6). đến năm 2015 (Hình 1). Các nhà thờ cụm phí đ ng do điều Khác với cụm các xứ đạo phía bắc và kiện lịch sử, ảnh hƣởng văn hó N m trung tây, kiến trúc các nhà thờ cụm Bộ ó huynh hƣớng tạo ngoại diện xứ đạo phía nam Sài Gòn - TPHCM “đình hù (21/38 nh thờ). Mái lại chịu ảnh hƣởng rõ rệt của các yếu nặng, nâu hoặ đỏ, vỉ đ o ho văn tố m i trƣờng vùng s ng nƣớc, luôn rồng phụng, mai lan cúc trúc, khung xuất hiện yếu tố “nƣớ . ho gió hình dơi hữ ph ... Trƣớc Yếu tố “nƣớ nhƣ một “di truyền văn biểu tƣợng mái chùa gắn với không hó ph t sinh từ khung cảnh địa lý gian thờ tự qu h ng trăm năm văn vùng trũng phí n m th nh phố, tạo hóa Pháp không thể t động nhiều, nên dấu ấn trong tiềm thức cộng đồng n văn hó Mỹ, với thời gian tiếp xúc nơi đây. i o diện của 19/24 nhà thờ chóng vánh, hầu nhƣ h ng ó ảnh đƣợc tạo hình h điệu từ cánh hƣởng các họ đạo Nam Bộ vốn đã buồm, hải đăng... tƣờng thƣờng đắp hình th nh lâu đời. phù điêu sự tích Kinh Thánh gắn Lần giở lại lịch sử i n trƣớc thế với s ng nƣớ : Ch đi trên iển, kỷ XVII ũng ó nhiều chùa chiền, Chúa chịu phép rửa, mẻ lƣới của tăng sĩ N m t ng. Năm 1620 h
72 ĐINH THIỆN PHƢƠN – KIẾN TRÚC NHÀ THỜ CÔNG GIÁO… Hình 2. Hình ảnh chùa ảnh hƣởng lớn đến kiến trúc nhà thờ cụm phí đ ng Từ trái, trên: nhà thờ Long Thạnh Mỹ, Thủ Thiêm, Thị Nghè. Nguồn: Giáo xứ Giáo họ Việt Nam, TITOCO và Wiki Map(§). Nguyễn gả Ngọc Vạn cho vua Chân Các công trình kiến trúc nhà thờ ụm Lạp; năm 1679 nhiều cựu thần nhà Chợ Lớn m ng phong h iến trúc Minh đem dân inh đến i n định Pháp - Hoa rất đặc sắc. Vẫn là mái ƣ hiến Phật giáo Bắ t ng ƣu thế và nhọn, cánh gà tr h i iên nhƣng ó tập trung tại phí đ ng i n - vùng o lơn h nh l ng tr ng trí hình đệm kết nối h i trung tâm ngƣời Hoa: lục bình viền trang trí hoa sen, mẫu Chợ Lớn và Cù Lao Phố - Biên Hòa đơn dơi ngậm tiền, ốp lam song kiểu (dẫn ý Thích Hiển Pháp, 2017: 2). nh Thƣợng Hải, Thiên Tân. Trong Trong l đó những họ đạo Công nhà thờ treo nhiều biển thiếp son nhƣ: giáo ở Sài Gòn sớm nhất đ số nằm “Phƣơng Tế Danh - Thiên Chủ Đƣờng phí đ ng nên sự tiếp biến tích hợp (nhà thờ Ch T m) “Th nh Nhƣợc giao diện chùa Bắc tông vào nhà thờ Sắt - Thiên Chủ Đƣờng ( iuse An là ph biến. Hiện n y ó đến 21/38 Bình) “Th nh i Đƣờng (Thăng nhà thờ giao diện kiểu chùa Bắ t ng Long)... cung thánh treo liễn đối đƣợc ở hu vự n y (Hình 2). viết bởi những nhà Hán học, bố cục Các nhà thờ cụm Chợ Lớn, phía tây âm từ cân chuẩn điển hình nhƣ h i nam thành phố tập trung đ ng gi o âu đối 7 chữ ở nhà thờ Đức Bà Hòa dân ngƣời Hoa. Dù số nhà thờ ít Bình: “Mẫu hậu trọng công sinh thánh nhƣng lại độ đ o qu gi tu i đời tử - Thiên chủ nhiên phúc lập hòa trên dƣới trăm năm. Đó l “những ình hoặc 9 chữ ở nhà thờ Cha Tam: công trình có giá trị kiến trúc và thẩm “Ảo thế phù vinh bất túc mãn nhân mỹ của Sài Gòn - Chợ Lớn trong thời nguyện - Thiên hƣơng vĩnh ph Pháp thuộc, không nhiều nhƣng hẳn phƣơng năng sung thiện tâm . C nhiên phần lớn đều đ ng h giữ tƣợng thờ, khán thờ trong nhà thờ gìn – điều m đến n y đã ó h ũng m ng phong h Ho , nhƣ nhiều tiếng nói o động về vấn đề tranh Mẹ bế Chúa trang phục nhà bảo vệ v trùng tu (Trần Hữu Quang, Minh ở nhà thờ Đức Bà Hòa Bình, 2012: 113). Đức Mẹ áo vàng ở nhà thờ Giuse An
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 3 (259) 2020 73 Bình phù điêu Th nh Tuẫn Đạo ánh khả năng thí h ứng với môi phong h tr nh điêu hắc chuông trƣờng đ thị Sài Gòn - TPHCM chật ( hung điêu họa)... hẹp đ ng đ qu iểu nhà thờ ống 4. KẾT LUẬN và nhà thờ xếp tầng. Ngoại diện nhà thờ phản nh qu n điểm thẩm mỹ Kể từ sau cuộ di ƣ năm 1954, Sài trong tạo hình của từng cộng đồng Gòn - TPHCM đã trở thành một trong văn hó C ng gi o riêng iệt nhƣ những đ thị đ ng ngƣời Công giáo đƣờng nét Bắc Bộ, hình ảnh sông nhất nƣớc. nƣớc, hình ảnh đình hù ... Cộng đồng Công giáo tại i n - Nghiên cứu về kiến trúc nhà thờ Công TPHCM thể hiện h i yếu tố đặ trƣng: giáo tại Sài Gòn - TPHCM từ năm thứ nhất đó l một cộng đồng phải 1954 đến n y ho thấy hả năng s ng định ƣ v sinh hoạt niềm tin trong tạo v thí h ứng trong giải pháp kiến một m i trƣờng sống đ ng đ hật trúc cho không gian chật hẹp của các hẹp, không gian sống ngày càng bị nhà thờ. Kế đến, thông qua ngoại diện hạn chế; thứ h i đó l một cộng đồng từ các nhà thờ, có thể hiểu thêm đƣợc h ng đồng nhất mà gồm 5 cộng đồng đặ tính văn hó ủa từng cộng đồng nhỏ ó những h iệt về thành Công giáo riêng rẽ theo khu vực. Sau phần dân tộc, phong tục, nếp sống. cùng, thông qua những thống kê về H i đặ điểm n y iểu hiện ở kiến trúc kiến trúc nhà thờ, giúp cho chính nhà thờ - trung tâm sinh hoạt tâm linh quyền thành phố có thêm thông tin của cộng đồng Công giáo. Kết cấu tham khảo định hƣớng các quy hoạch không gian bên trong nhà thờ phản tƣơng l i hính x hiệu quả hơn.  CHÚ THÍCH (1) Nhà thờ Art Decor sử dụng góc cạnh kiểu bậc thang, lớp chồng lớp. Mụ đí h l xử lý kiểu đất méo mó, biến góc xéo thành nhiều góc vuông tránh cảm giác xiêu vẹo. Mid Century thì tạo thêm vô số cạnh méo mó, tạo cảm giác nhà thờ là một khối nghệ thuật thay vì méo mó tự nhiên. New Tudor thì thân tƣờng vạch nhiều sọc dọc, tạo cảm giác vuông thẳng. Xem thêm: Sir Banister Fletcher’s. 2019. Global History of Architecture (21th). Bloomsburry Arts RIBA. (2) Kiến trúc nhà thờ Post Modern (hậu hiện đại) là sự diễn tả c điển theo lối hiện đại. Chẳng hạn ũng th p nhọn nhƣng lại chỉ nhọn có một mặt. Post Modern hƣớng đến sự trực cảm chứ không nhắm đến các tỷ lệ chuẩn trong kiến tr . Xem thêm: ir B nister Flet her’s. 2019. Global History of Architecture (21th). Bloomsburry Arts RIBA. (3) Các dòng kiến trúc Tây Âu thời Trung c - Phục hƣng. Xem thêm: ir B nister Flet her’s. 2019. Global History of Architecture (21th). Bloomsburry Arts RIBA và Giáo trình Lịch sử kiến trúc thế giới - tập 1 2. 2006. Trƣờng Đại học Xây dựng - Khoa Kiến trúc và Quy hoạch. Nxb. Xây dựng. (4) “Aside from fin n i l re soning m ny ongreg tions hose modern church designs based on so i l influen es. A design th t refle ted so iety’s modern ulture nd f shion .
74 ĐINH THIỆN PHƢƠN – KIẾN TRÚC NHÀ THỜ CÔNG GIÁO… (*) https://tgpsaigon.net/gioi-thieu-giao-xu/; http://tonggiaophansaigon.com/giaohat/267 (#end: 268, 271, 272, 276, 277, 278, 279, 280), truy cập 11/11/2016 và 19/1/2019. (†) https://tgpsaigon.net/gioi-thieu-giao-xu/; http://tonggiaophansaigon.com/giaohat/267 (#end: 268, 271, 272, 276, 277, 278, 279, 280), truy cập 11/11/2016 và 19/1/2019. (ǂ) https://tgpsaigon.net/bai-viet/giao-xu-thanh-tong-viet-buong-dat-vien-da-dau-tien-xay-dung- thanh-duong-30734; https://giothanhle.net/gio-le/nha-tho-bac-ha-quan-10-tphcm; http://accco. com.vn/nha-tho-tan-phu-hoa/; http://qcons.vn/en/?portfolio=ba-thon-church, truy cập 11/11/2016 và 19/1/2019. (§) http://titocovn.com/giaoxuthuthiem; http://www.giaoxugiaohovietnam.com/SaiGon/01-Giao- Phan-SaiGon-LongThanhMy.htm; http://wikimapia.org/158010/vi/Nh%C3%A0-th%E1%BB% 9D-Th%E1%BB%8B-Ngh%C3%A8-Thi-Nghe-Church, truy cập 5/10/2017. TÀI LIỆU TRÍCH DẪN 1. Duncan, S. 1997. The Roots of Modernist Church Architecture. Wisconsin: La Crosse Press. 2. Esley, H. and Catie, M. 2010. Religious Structures 1940 - 1970 - Mid Century Modern Church Survey. Misrouri: Louis County Press. 3. Đinh Thiện Phƣơng. 2018. “Tiểu văn hó ngƣời Hoa Công giáo ở Sài Gòn - TP.HCM – sự tích hợp sắc thái bản đị trong C ng gi o in trong Trung tâm Nghiên cứu Đ thị và Phát triển - Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ - Kho Đ thị học Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội v Nhân văn. Hội thảo khoa học Bức khảm văn hóa tại TPHCM. 4. H nsen Peter. 2009. “B di u: C tholi Refugees from the North of Vietn m nd their Role in the Southern Republic, 1954 - 1959 . Journal of Vietnamese Studies, number 3 (vol 4). Bản dịch PDF tiếng Việt củ Đỗ Hải Yến, www.nghiencuuquocte.org, truy cập 9/7/2019. 5. Ketherine, M. 2017. Divine Mid Century Modern Churches. Columbus: 360 Modern Press. 6. Lacouture, Jean. 1966. Vietnam: Between Two Truces. London: Secker and Warburg. (Bản tiếng Việt: Peter Hansen, 2009). 7. Lê Trung Hoa - Nguyễn Đình Tƣ. 2012. Sổ ta địa danh TPHCM. TPHCM: Nx . Văn hóa - Văn nghệ. 8. Nguyễn Đức Lộc. 2013. Cấu hình xã hội cộn đồng Công giáo Bắc di cư tại Nam Bộ. TPHCM: Nx . Đại học Quốc gia TPHCM. 9. Nguyễn Thế Cƣờng. 2019. “ i o lƣu tiếp biến văn hó v ảo tồn bản sắ văn hó Việt Nam trong toàn cầu hó http://www.hids.hochiminhcity.gov.vn/c/document_library/ getfile?uuid=53a41e4d-b062-4907-8655-372ae9f00e9f&groupId=13025, truy cập 9/2019. 10. Nguyễn Thị Hậu. 2017. “Đ thị Sài Gòn - TPHCM in trong Khảo cổ học và bảo tồn di sản. TPHCM: Nxb. T ng hợp TPHCM. 11. Phan Ngọc. 1998. Bản sắc văn hóa Việt Nam. Hà Nội: Nx . Văn hó - Thông tin. 12. Phan Thị Anh Đ o - Lê Trọng C . 2017. “ inh th i nhân văn v ph t triển bền vững: nghiên cứu ở Việt N m in trong Viện T i nguyên M i trƣờng - Đại học Quốc gia Hà
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 3 (259) 2020 75 Nội. Kỷ yếu Hội thảo khoa học Sinh thái nh n văn và phát triển bền vững: một số vấn đề từ lý luận đến thực tiễn. TPHCM: Nxb. T ng hợp. 13. Thích Hiển Ph p. 2017. “Một số nét về sắc thái Phật giáo Nam Bộ . Phật giáo, https://phatgiao.org.vn/mot-so-net-ve-sac-thai-phat-giao-nam-bo-d27625.html, truy cập ngày 8/11/2019. 14. Hội đồng Giám mục Việt Nam. 2005. Niên giám Giáo hội Công giáo Việt Nam - Tổng Giáo phận TPHCM. Hà Nội: Nxb. Tôn giáo. 15. Torgerson, Mark A. 2007. An Architecture of Immanence: Architecture for Worship and Ministry Today, Michigan: Grand Rapids and Wm. B. Eerdmans Publishing. 16. Trần Hữu Quang. 2012. Hạ tần đô thị Sài Gòn buổi đầu. TPHCM: Nxb. T ng hợp TPHCM. 17. Trƣơng Văn Chung Đinh Thiện Phƣơng. 2012. “Mối quan hệ giữ văn hó v C ng gi o (trƣờng hợp Công giáo ở TPHCM) . Tạp chí Phát triển Nhân lực, 5(31)-2012, tr. 31-37. 18. Trƣờng Đại học Xây dựng - Khoa Kiến trúc và Quy hoạch. 2006. Giáo trình Lịch sử kiến trúc thế giới - tập 1, 2. Hà Nội: Nxb. Xây dựng.