Kinh tế hộ gia đình và các quan hệ xã hội ở nông thôn đồng bằng sông Hồng - Nguyễn Đức Truyến

X· héi häc thùc nghiÖm X· héi häc sè 2 (74), 2001 23<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Kinh tÕ hé gia ®×nh vµ c¸c quan hÖ x· héi<br /> ë n«ng th«n ®ång b»ng s«ng Hång<br /> <br /> NguyÔn §øc TruyÕn<br /> <br /> <br /> I. §Æt vÊn ®Ò:<br /> C«ng cuéc ®æi míi n«ng th«n tõ sau kho¸n 10, kh«ng chØ cã nh÷ng t¸c ®éng<br /> kinh tÕ mµ cßn cã c¶ nh÷ng t¸c ®éng x· héi cã tÝnh toµn diÖn trong toµn bé ®êi sèng<br /> n«ng th«n.<br /> Nh÷ng biÕn ®æi kinh tÕ ®· ®−îc kh¼ng ®Þnh vµ c«ng nhËn vÒ c¨n b¶n lµ tÝch<br /> cùc, v× nã ®· thay ®æi c¨n b¶n kinh tÕ ®Êt n−íc vµ kinh tÕ n«ng th«n. §¹i ®a sè n«ng<br /> d©n ®· cã møc sèng trung b×nh trë lªn, cã mét sè ®· trë nªn giµu cã vµ mét sè Ýt cßn<br /> nghÌo, n¹n ®ãi hay thiÕu ¨n vÒ c¨n b¶n ®· ®−îc kh¾c phôc.<br /> Nh÷ng biÕn ®æi x· héi tÝch cùc vÒ c¨n b¶n ®· ®−îc thõa nhËn nh− n©ng cao<br /> møc sèng, møc h−ëng thô v¨n hãa, sinh ho¹t céng ®ång, ngoµi ra cßn chó ý h¬n ®Õn<br /> b¶n s¾c v¨n hãa truyÒn thèng. Bªn c¹nh ®ã, cßn nhiÒu biÕn ®æi x· héi vÉn ch−a cã sù<br /> thèng nhÊt trong nhËn ®Þnh vµ ®¸nh gi¸ nh− c¸c sinh ho¹t gia ®×nh, dßng hä vµ th«n<br /> xãm. C¸c tËp qu¸n tr−íc ®©y nh− tôc ¨n uèng giç tÕt ngµy cµng tèn kÐm vµ ph«<br /> tr−¬ng, chñ nghÜa c¸ nh©n gia ®×nh, lµng hä cã khi dÉn tíi kh«ng khÝ côc bé, bÌ ph¸i,<br /> g©y nhiÒu phøc t¹p trong n«ng th«n vÉn tån t¹i.<br /> Tr−íc nh÷ng c¸ch nh×n m©u thuÉn kÓ trªn, c¸c nghiªn cøu x· héi häc n«ng<br /> th«n hay v¨n hãa kh«ng thÓ chØ dõng l¹i ë nh÷ng nghiªn cøu hiÖn t−îng riªng rÏ hay<br /> côc bé cña x· héi n«ng th«n mµ ph¶i gãp phÇn nhËn thøc thùc tr¹ng võa thèng nhÊt<br /> võa m©u thuÉn nµy trong tÝnh tæng thÓ cña nã. X· héi häc ph¶i gãp phÇn tÝch cùc vµo<br /> viÖc ®æi míi qu¶n lý kinh tÕ, ®æi míi qu¶n lý x· héi theo nghÜa toµn diÖn cña kh¸i<br /> niÖm qu¶n lý sù ph¸t triÓn hiÖn nay.<br /> ý t−ëng c¨n b¶n cña c«ng tr×nh nµy xuÊt ph¸t tõ nh÷ng gi¶ thuyÕt lín cña<br /> Marx vµ Weber vÒ mèi liªn hÖ l« gÝch gi÷a c¸i kinh tÕ vµ c¸i x· héi. Mét c¸ch cô thÓ<br /> h¬n, Marx ®· chØ ra r»ng trong mçi h×nh th¸i kinh tÕ x· héi, trong ®ã cã h×nh th¸i<br /> céng ®ång gia ®×nh, tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é tæ chøc x· héi ®−îc gi¶i thÝch vÒ c¨n b¶n<br /> ë tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é tæ chøc kinh tÕ cña nã. V× thÕ, nguån gèc cña gia ®×nh, cña<br /> chÕ ®é t− h÷u vµ cña nhµ n−íc còng ®Òu b¾t ®Çu tõ tÝnh tÊt yÕu cña tæ chøc s¶n<br /> xuÊt vËt chÊt cña sù tån t¹i. XuÊt ph¸t ®iÓm c¨n b¶n cã tÝnh duy vËt ë ®©y chÝnh lµ<br /> c¸c quan hÖ kinh tÕ, cho dï trong nhËn thøc x· héi häc hiÖn nay, quyÕt ®Þnh luËn<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 24 Kinh tÕ hé gia ®×nh vµ c¸c quan hÖ x· héi ë n«ng th«n...<br /> <br /> kinh tÕ kh«ng cßn lµ sù gi¶i thÝch khoa häc duy nhÊt vÒ hiÖn thùc x· héi.<br /> II. C¸c lý thuyÕt vµ gi¶ thuyÕt nghiªn cøu<br /> A. C¸c lý thuyÕt<br /> 1. Marx vµ lý thuyÕt vÒ céng ®ång hé gia ®×nh: Trong c¸ch tiÕp cËn nµy, néi<br /> dung cña kh¸i niÖm céng ®ång hé gia ®×nh cã thÓ ®−îc tãm t¾t nh− sau: céng ®ång hé<br /> gia ®×nh ®−îc h×nh thµnh tõ c¸c c¸ nh©n a) thùc hµnh mét kiÓu n«ng nghiÖp tù cung<br /> tù cÊp; b) s¶n xuÊt vµ tiªu dïng chung trªn cïng mét m¶nh ®Êt chung mµ quyÒn<br /> chiÕm h÷u ®Êt ®ai tïy thuéc vµo t− c¸ch thµnh viªn trong céng ®ång ®ã; c) g¾n bã víi<br /> nhau bëi c¸c quan hÖ phô thuéc c¸ nh©n cã tÝnh bÊt b×nh ®¼ng. Trong céng ®ång nµy,<br /> chØ cã “gi¸ trÞ sö dông” lµ ®−îc ph¸t triÓn. Sau ®ã, Marx ®· bæ xung thªm cho mÖnh ®Ò<br /> “tù cung tù cÊp” vèn chØ ®óng trong nh÷ng g× cã liªn quan ®Õn s¶n xuÊt. Cßn trong lÜnh<br /> vùc t¸i s¶n xuÊt cña b¶n th©n céng ®ång, tr¸i l¹i, l¹i phô thuéc vµo sù héi nhËp cña nã<br /> trong mét tæng thÓ c¸c céng ®ång t−¬ng tù. Vµ trong bé T− b¶n, Marx ®· coi vÊn ®Ò<br /> “t¸i s¶n xuÊt“ trong c¸c céng ®ång nh− lµ “môc tiªu cuèi cïng” cña chóng.1 §ã kh«ng<br /> chØ lµ sù t¸i s¶n xuÊt vÒ mÆt thÓ chÊt cña c¸c c¸ nh©n, mµ c¶ vÒ mÆt x· héi.<br /> 2. K. Polanyi vµ lý thuyÕt vÒ sù lång ghÐp hay sù tÝch hîp cña c¸c quan hÖ<br /> kinh tÕ trong c¸i tæng thÓ h÷u c¬ cña ®êi sèng x· héi: Ph¸t triÓn ý t−ëng nµy cña<br /> Marx, K. Polanyi (1957-1968) khi chó ý tíi nh÷ng kh¸c biÖt trong trao ®æi kinh tÕ<br /> gi÷a c¸c x· héi cæ ®¹i vµ x· héi hiÖn ®¹i, ®· ph¸t hiÖn ra ®Æc tr−ng cña kinh tÕ tiÒn<br /> t− b¶n lµ: “NÒn kinh tÕ lu«n tu©n theo mét dù ¸n chÝnh trÞ thèng nhÊt mµ kh«ng<br /> theo nh÷ng quyÕt ®Þnh cã tÝnh c¸ nh©n vµ kh¸c biÖt cña nh÷ng nhµ kinh doanh”.2<br /> Trong tr−êng hîp c¸c x· héi tæ chøc theo ®Þa vÞ, sù trao ®æi cña c¶i lu«n phôc tïng<br /> c¸c cÊu tróc trËt tù vµ nh÷ng biÕn ®æi cña chóng. C¸c cÊu tróc nµy h×nh thµnh nªn<br /> nh÷ng kªnh truyÒn t¶i mµ qua ®ã cña c¶i ph¶i ®−îc l−u th«ng, nh−ng sù l−u th«ng<br /> Êy kh«ng nh÷ng kh«ng ®−îc lµm ®¶o lén c¸c quan hÖ ®· ®−îc x¸c lËp mµ cßn ph¶i<br /> t¨ng c−êng søc m¹nh cho chóng. Tæ chøc kinh tÕ, trong tr−êng hîp ®ã còng cã nghÜa<br /> lµ ®ång nhÊt víi tæ chøc x· héi, chÝnh trÞ, vµ v¨n hãa. Tæ chøc kinh tÕ lóc ®ã ®−îc thÓ<br /> hiÖn võa nh− lµ ®ßi hái, võa nh− lµ ®iÒu kiÖn cña tæ chøc x· héi. Nh÷ng ®ßi hái, ®iÒu<br /> kiÖn nµy ®· rµng buéc hµnh vi øng xö cña c¸c c¸ nh©n.<br /> 3. Chayanov vµ lý thuyÕt vÒ kinh tÕ n«ng d©n ®−îc hiÓu lµ kinh tÕ hé gia<br /> ®×nh n«ng d©n: Víi Chayanov3, nhµ n«ng häc ng−êi Nga vµo nh÷ng n¨m 20, “kinh<br /> tÕ n«ng d©n” ®−îc hiÓu lµ mét h×nh thøc tæ chøc kinh tÕ n«ng nghiÖp chñ yÕu dùa<br /> vµo søc lao ®éng gia ®×nh vµ nh»m tháa m·n nh÷ng nhu cÇu cô thÓ cña hé gia ®×nh<br /> nh− mét tæng thÓ mµ kh«ng dùa trªn chÕ ®é tr¶ c«ng theo lao ®éng ®èi víi mçi<br /> thµnh viªn cña nã. VÒ mÆt kinh tÕ, do ®Æc ®iÓm tù cung tù cÊp vµ nh÷ng h¹n chÕ<br /> cña søc s¶n xuÊt gia ®×nh (chñ yÕu lµ lao ®éng c¬ b¾p), kinh tÕ n«ng d©n vÒ c¬ b¶n,<br /> nh»m c©n b»ng kh¶ n¨ng lao ®éng vµ nhu cÇu tiªu dïng cña hé gia ®×nh mµ kh«ng<br /> nh»m vµo h¹ch to¸n lîi nhuËn nh− tr−êng hîp cña xÝ nghiÖp t− b¶n chñ nghÜa. Do<br /> <br /> 1<br /> Claude Meillassoux. Femme, grenier & capitaux, Paris, L’Harmattan, 1992, p. 14-16.<br /> 2<br /> C. Meillassoux, Sdd. tr. 18.<br /> 3<br /> Alexandre Tchayanov, L’organisation de l’Ðconomie paysanne (1924), Paris, Libr. du Regard, 1990, 348p.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn §øc TruyÕn 25<br /> <br /> thèng nhÊt ®¬n vÞ s¶n suÊt víi ®¬n vÞ tiªu dïng lµ hé gia ®×nh, nªn kinh tÕ n«ng<br /> d©n, ph¸t triÓn theo chu kú biÕn ®æi nh©n khÈu cña hé gia ®×nh h¬n lµ theo sù t¸c<br /> ®éng cña c¸c nh©n tè thuÇn tóy kinh tÕ kü thuËt. MÆt kh¸c, s¶n xuÊt gia ®×nh võa<br /> bÞ thóc ®Èy chñ yÕu bëi nhu cÇu tiªu dïng trong hé gia ®×nh võa bÞ giíi h¹n bëi<br /> møc ®é nÆng nhäc cña c«ng viÖc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp nªn xu h−íng ph¸t triÓn cña<br /> nã lµ dõng l¹i ë sù tù khai th¸c kh¶ n¨ng lao ®éng cña mçi thµnh viªn hay b¶o ®¶m<br /> sù c©n b»ng gi÷a lao ®éng vµ tiªu dïng theo tû lÖ 1/1. Tuy nhiªn, ®Æc ®iÓm s¶n xuÊt<br /> theo thêi vô ®· c¶n trë tÝnh liªn tôc cña lao ®éng n«ng nghiÖp (thêi kú n«ng nhµn<br /> lu«n tån t¹i), sù c©n b»ng nµy lu«n bÞ c¶n trë hay kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc. TÝnh<br /> tù cung tù cÊp cña kinh tÕ hé gia ®×nh lu«n ®−îc duy tr× nÕu nã kh«ng kÕt hîp ®−îc<br /> víi c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt phi n«ng nghiÖp.<br /> 4. Sahlin vµ lý thuyÕt vÒ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt hé gia ®×nh: Marshall Sahlin<br /> dùa trªn nh÷ng ý t−ëng cña Marx vµ Chayanov vµ c¨n cø vµo nh÷ng ®Æc tr−ng cña<br /> s¶n xuÊt n«ng nghiÖp n«ng d©n ®Ó x©y dùng kh¸i niÖm “ph−¬ng thøc s¶n xuÊt hé gia<br /> ®×nh “(mode de production domestique) víi nh÷ng khÝa c¹nh chÝnh sau:<br /> - Ph©n c«ng lao ®éng theo giíi tÝnh, dùa trªn gia ®×nh tèi thiÓu: mét ng−êi ®µn<br /> «ng vµ mét ng−êi ®µn bµ<br /> - Quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ c«ng cô ®−îc sö dông cã tÝnh c¸ nh©n cña anh ta<br /> - S¶n xuÊt nh»m tháa m·n nh÷ng nhu cÇu c¬ b¶n, nªn tõ ®ã n¶y sinh giíi h¹n<br /> cña nh÷ng n¨ng lùc s¶n xuÊt theo quy luËt Chayanov (c©n b»ng gi÷a nhu cÇu nç lùc<br /> thªm vµ lîi Ých cña nh÷ng nç lùc ®ã)<br /> - QuyÒn h¹n ®èi víi ®å vËt ®−îc thùc hiÖn th«ng qua quyÒn h¹n ®èi víi con ng−êi<br /> - Sù l−u th«ng c¸c s¶n phÈm gia ®×nh cã tÝnh “h−íng néi” vµ −u thÕ cña gi¸ trÞ<br /> sö dông.4<br /> Theo Sahlin, tÝnh bÊt th−êng cña kinh tÕ hé n«ng d©n, n¶y sinh tõ tÝnh bÊt<br /> th−êng cña s¶n xuÊt theo luËt Chayanov, tøc lµ søc s¶n xuÊt gia ®×nh lu«n biÕn ®æi<br /> (theo chiÒu ng−îc l¹i víi sè thµnh viªn trong gia ®×nh), t×nh tr¹ng s¶n xuÊt thiÕu<br /> hôt vµ sù thiÕu søc lao ®éng vèn cã ë ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nµy, ®iÒu kiÖn sinh<br /> th¸i, lµ nh÷ng yÕu tè ®ßi hái sù hîp t¸c qua l¹i gi÷a c¸c céng ®ång gia ®×nh. §ã lµ<br /> sù hîp t¸c kh«ng chØ trong s¶n xuÊt vËt chÊt mµ c¶ trong sù t¸i s¶n xuÊt con ng−êi,<br /> lùc l−îng s¶n xuÊt chñ yÕu cña nã. Sù hîp t¸c qua l¹i nµy, ®ång thêi gi¶i thÝch tÝnh<br /> b×nh ®¼ng, thËm chÝ thiÕu trËt tù vµ tÝnh cè kÕt cña x· héi dùa trªn ph−¬ng thøc<br /> s¶n xuÊt nµy.<br /> B. C¸c gi¶ thuyÕt nghiªn cøu<br /> 1. Trong qu¸ khø vµ hiÖn t¹i tæ chøc kinh tÕ hé gia ®×nh cã ¶nh h−ëng quyÕt<br /> ®Þnh tíi tæ chøc cña c¸c quan hÖ x· héi n«ng th«n ®ång b»ng s«ng Hång. ViÖc kh«i<br /> phôc vµ ph¸t triÓn kinh tÕ hé gia ®×nh còng cã nghÜa lµ kh«i phôc c¸c cÊu tróc x· héi<br /> truyÒn thèng trong n«ng th«n hiÖn nay vµ nh÷ng biÓu hiÖn v¨n hãa ®i liÒn víi nã.<br /> <br /> 4<br /> C. Meillassoux, Sdd, tr. 19.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 26 Kinh tÕ hé gia ®×nh vµ c¸c quan hÖ x· héi ë n«ng th«n...<br /> <br /> 2. Sù biÕn ®æi kinh tÕ hé trong qu¸ tr×nh chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn<br /> nay sÏ lµm thay ®æi c¸c cÊu tróc x· héi trong n«ng th«n còng nh− nh÷ng biÓu hiÖn<br /> v¨n hãa cña chóng.<br /> 3. TÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi cña ®êi sèng v¨n hãa, x· héi sÏ lµ yÕu tè c©n b»ng vµ<br /> æn ®Þnh t¸c ®éng ®Õn sù biÕn ®æi kinh tÕ n«ng th«n.<br /> III. Tæ chøc kinh tÕ hé vµ cÊu tróc cña c¸c quan hÖ x· héi truyÒn thèng<br /> Kinh tÕ hé lµ c¬ së cho sù h×nh thµnh cÊu tróc gia ®×nh, hä hµng vµ lµng x· ë<br /> ®ång b»ng s«ng Hång trong lÞch sö vµ hiÖn t¹i.<br /> Do nh÷ng ®ßi hái cÊu tróc cña kinh tÕ hé gia ®×nh, gia ®×nh ViÖt Nam tõ l©u<br /> ®· cã ®Æc tr−ng chñ yÕu lµ gia ®×nh h¹t nh©n, ®¶m b¶o sù c©n b»ng gi÷a sè lao ®éng<br /> vµ sè miÖng ¨n. Qu¸ tr×nh biÕn ®æi nh©n khÈu gia ®×nh lu«n theo h−íng h¹t nh©n<br /> hãa thay v× tËp trung l¹i thµnh c¸c gia ®×nh lín thuéc kinh tÕ ®Þa chñ hay quan l¹i<br /> tr−íc ®©y vèn kh«ng thuéc ph¹m trï kinh tÕ hé gia ®×nh.<br /> C¸c quan hÖ trong gia ®×nh cã sù ph©n biÖt theo trËt tù cha mÑ, con c¸i vµ<br /> chång vî song quyÒn lùc cña cha mÑ vµ chång (nam giíi) kh«ng cã tÝnh tuyÖt ®èi nh−<br /> trong gia ®×nh Nho gi¸o. Vai trß phô n÷ trong qu¶n lý kinh tÕ vµ trong c¸c quyÕt<br /> ®Þnh gia ®×nh lµ hiÓn nhiªn. Con c¸i trong gia ®×nh cã quyÒn tù do t×m hiÓu song cÇn<br /> ph¶i cã sù chÊp thuËn cña cha mÑ. Quan hÖ cha mÑ, con c¸i vÒ c¨n b¶n lµ n−¬ng tùa<br /> lÉn nhau nªn con c¸i ph¶i biÕt ¬n vµ t«n träng cha mÑ, tuy nhiªn, kh«ng phôc tïng<br /> quyÒn uy ®éc ®o¸n cña cha mÑ. Sau khi kÕt h«n, con c¸i sím ®éc lËp víi cha mÑ<br /> (Insun Yu 1994). Quan hÖ gi÷a c¸c thÕ hÖ trong gia ®×nh më réng trªn c¬ së kinh tÕ<br /> hé kh«ng bÞ chi phèi bëi quyÒn uy cña cha mÑ mµ bÞ chi phèi bëi quyÒn kiÓm so¸t<br /> kinh tÕ hé gia ®×nh. Khi ®Õn tuæi kh«ng thÓ ®iÒu hµnh kinh tÕ hé, bè mÑ chång<br /> th−êng nh−êng l¹i quyÒn kiÓm so¸t kinh tÕ gia ®×nh cho con d©u hoÆc con trai mµ<br /> kh«ng duy tr× quyÒn lùc nh− trong ®¹i gia ®×nh ®Þa chñ tr−íc ®©y. Theo NguyÔn B¸ch<br /> Khoa (trong cuèn Kinh Thi, 1940), gia ®×nh ViÖt Nam cã tÝnh phô hÖ chø kh«ng ph¶i<br /> gia ®×nh phô quyÒn.<br /> Quan hÖ hä hµng cÇn thiÕt cho viÖc duy tr× c¸c quan hÖ s¶n xuÊt gi÷a c¸c<br /> hé n«ng d©n theo chu kú s¶n xuÊt n«ng nghiÖp (®oµn kÕt, hîp t¸c vµ b¶o vÖ lÉn<br /> nhau), kiÓm so¸t h«n nh©n, t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng gia ®×nh nªn cã quyÒn lùc<br /> x· héi vµ cã tÝnh biÓu tr−ng ®èi víi c¸c thµnh viªn cña nã. Tuy nhiªn ®Ó kinh tÕ<br /> hé ph¸t triÓn tù nhiªn, quan hÖ dßng hä kh«ng can thiÖp vµo c¸c quan hÖ bªn<br /> trong cña nã.<br /> Quan hÖ lµng xãm lµ mét nguyªn t¾c võa ®èi lËp võa bæ xung cho quan hÖ<br /> hä hµng. Nh− mét hÖ thèng ®oµn kÕt, t−¬ng trî vµ b¶o vÖ lÉn nhau, quan hÖ th«n<br /> xãm ®Ò cao sù gÇn gòi tin cËy lÉn nhau, ®Ò cao h«n nh©n trong th«n xãm vµ ph©n<br /> biÖt ®èi xö víi bªn ngoµi. Ngoµi quan hÖ l¸ng giÒng, h«n nh©n, nã cßn t¨ng c−êng<br /> liªn kÕt céng ®ång b»ng bÊt cø ®Þnh chÕ céng ®ång nµo kÓ c¶ kinh tÕ, chÝnh trÞ,<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn §øc TruyÕn 27<br /> <br /> v¨n hãa hay t«n gi¸o.<br /> IV. Thùc tr¹ng kinh tÕ hé gia ®×nh vµ quan hÖ x· héi trong n«ng th«n<br /> ®ång b»ng s«ng Hång<br /> A. Thùc tr¹ng kinh tÕ hé gia ®×nh<br /> 1. Quy m« s¶n xuÊt nhá vµ ph©n t¸n:<br /> - B×nh qu©n ruéng ®Êt canh t¸c qu¸ thÊp: 0,24 ha hay 6 sµo/hé, §«ng Nam ¸<br /> lµ 1,3-2 ha.<br /> - Lao ®éng gia ®×nh lµ chÝnh, c«ng cô s¶n xuÊt chñ yÕu thñ c«ng, Ýt cã kh¶<br /> n¨ng tham gia kinh tÕ thÞ tr−êng.<br /> - H¹n chÕ thuª m−ín nh©n c«ng, ®éng viªn mäi ng−êi trong gia ®×nh tham gia<br /> lao ®éng kÓ c¶ ng−êi giµ vµ trÎ em.<br /> - S¶n xuÊt kh«ng h¹ch to¸n lç l·i vµ n¨ng xuÊt c¸ nh©n mµ dùa trªn ý thøc tù<br /> gi¸c vµ tinh thÇn ®ång cam céng khæ cña mäi ng−êi.<br /> - Quy m« nh©n khÈu trong hé thÊp, chõng tõ 4-5 ng−êi, lao ®éng tõ 2-3 ng−êi,<br /> tøc lµ mçi lao ®éng ph¶i nu«i tõ 1-2 ng−êi, gÊp ®«i tû lÖ Chayanov cho phÐp (1/1). Víi<br /> s¶n xuÊt n«ng nghiÖp thuÇn tóy, tû lÖ nµy kh«ng cho phÐp b¶o ®¶m t¸i s¶n xuÊt gi¶n<br /> ®¬n søc lao ®éng vµ kh«ng cã kh¶ n¨ng t¹o s¶n phÈm thÆng d−.<br /> - Quy m« sö dông vèn thÊp: nghÌo tõ 100-200.000 ®ång/n¨m, trung b×nh tõ<br /> 200-300.000 ®ång/n¨m, hé kinh doanh tõ 500-1.000.000 ®ång/n¨m. Nh×n chung, c¶<br /> ba lo¹i hé ®Òu thiÕu vèn s¶n xuÊt nªn ph¶i vay c¶ Nhµ n−íc vµ t− nh©n. T×nh tr¹ng<br /> thiÕu vèn kh«ng chØ ë c¸c hé nghÌo mµ ë c¶ c¸c hé trung b×nh vµ giµu. Cuéc kh¶o s¸t<br /> ë 9 tØnh träng ®iÓm n¨m 1992 cho thÊy 71,7% sè hé n«ng nghiÖp ®ñ vèn, cßn 22,4%<br /> thiÕu vèn. Ngay c¶ c¸c nhãm hçn hîp còng chØ cã 56,7% ®ñ vèn cßn 38,3% thiÕu vèn.<br /> Do thiÕu vèn nªn c¸c hé giµu cã thÓ h¹n chÕ quy m« kinh doanh ®Ó h¹n chÕ vay vèn.<br /> Nh−ng víi nh÷ng hé nghÌo sù vay vèn th−êng cã tÝnh b¾t buéc v× hä vay lµ ®Ó bï ®¾p<br /> nh÷ng thiÕu hôt trong sinh ho¹t hay ®Ó t¸i s¶n xuÊt gi¶n ®¬n søc lao ®éng gia ®×nh.<br /> V× kh«ng cã tµi s¶n thÕ chÊp nªn c¸c hé nghÌo th−êng ph¶i chÊp nhËn vay t− nh©n<br /> víi l·i xuÊt tõ 10 ®Õn 30%, nÕu kh«ng ®−îc vay quü xãa ®ãi gi¶m nghÌo.<br /> Do thiÕu vèn trÇm träng nh− vËy nªn ®Çu t− cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp chØ dõng<br /> 5<br /> ë møc 28,18%, trong khi chi sinh ho¹t lªn tíi 59% . Trong ®iÒu kiÖn thiÕu vèn ®Çu t− cho<br /> n«ng nghiÖp cßn nÆng nÒ nh− vËy, t×nh tr¹ng bãc lét ®Êt ®ai lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái.<br /> T×nh tr¹ng thiÕu vèn nµy còng lµ nguyªn nh©n chÝnh dÉn tíi thiÕu c«ng cô,<br /> trang thiÕt bÞ s¶n xuÊt ë n«ng th«n ViÖt Nam nãi chung trong ®ã cã ®ång b»ng s«ng<br /> Hång. T×nh tr¹ng nµy ®−îc x¸c ®Þnh qua c¸c chØ sè sö dông n¨ng l−îng ®éng lùc vµo<br /> nh÷ng n¨m 89-90 nh− sau:<br /> - n¨ng l−îng søc ng−êi: 38%<br /> - n¨ng l−îng søc sóc vËt: 35%<br /> <br /> 5<br /> S®d, tr.36.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 28 Kinh tÕ hé gia ®×nh vµ c¸c quan hÖ x· héi ë n«ng th«n...<br /> <br /> 6<br /> - n¨ng l−îng søc m¸y: 27%<br /> Con sè GDP trung b×nh trªn ®Çu ng−êi ë khu vùc n«ng nghiÖp l¹i chØ b»ng 1/2<br /> chØ sè cña c¸c khu vùc kh¸c, cho thÊy kh¶ n¨ng t¹o thu nhËp cña n«ng nghiÖp ë ®©y<br /> cßn rÊt thÊp vµ kh¶ n¨ng sö dông lao ®éng trong n«ng nghiÖp kh«ng thÓ ®i xa h¬n<br /> nÕu kh«ng cã sù hç trî cña nh÷ng nh©n tè kinh tÕ kh¸c.<br /> V. Kinh tÕ thÞ tr−êng vµ nh÷ng thay ®æi trong quan hÖ gia ®×nh<br /> A. Quan hÖ cha mÑ - con c¸i<br /> Sù −u tiªn cho mèi quan hÖ cha mÑ con c¸i (cha mÑ - con c¸i: 57,8%; vî- chång:<br /> 27,8%) hay quan hÖ s¶n xuÊt chñ yÕu trong kinh tÕ hé gia ®×nh nh»m duy tr× tÝnh<br /> liªn tôc cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.<br /> a. Nhãm hé kinh doanh phi n«ng nghiÖp<br /> - Thay ®æi vai trß gi÷a vî vµ chång cã liªn quan tíi sù tham gia kinh tÕ cña<br /> ng−êi phô n÷, lµm gi¶m sót mèi quan t©m cha mÑ víi con c¸i (Ninh HiÖp).<br /> - Kinh tÕ thÞ tr−êng kÝch thÝch chñ nghÜa c¸ nh©n, lµm suy yÕu c¸c chuÈn mùc<br /> ®¹o ®øc gia ®×nh nhÊt lµ quan hÖ cha mÑ, con c¸i. Bè mÑ th−êng thÝch ë riªng khi cßn<br /> kh¶ n¨ng lao ®éng.<br /> b. Nhãm hé thuÇn n«ng<br /> - Quan hÖ cha mÑ, con c¸i ®−îc duy tr× tèt h¬n v× con c¸i vÉn phô thuéc vµo<br /> cha mÑ vÒ mÆt kinh tÕ (®Êt ë, vèn s¶n xuÊt).<br /> - Sù −u tiªn cho mèi quan hÖ cha mÑ, con c¸i, ®Æc biÖt ®èi víi ng−êi nu«i<br /> d−ìng cha mÑ khi vÒ giµ, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ con tr−ëng.<br /> c. Nhãm hé kinh doanh hçn hîp<br /> - Sù t¸ch biÖt gi÷a quan hÖ kinh tÕ vµ quan hÖ gia ®×nh ®ßi hái sù kÕt hîp<br /> gi÷a trËt tù gia ®×nh, quyÒn uy cña cha mÑ víi con c¸i vµ sù më réng tÝnh ®éc lËp<br /> cña con c¸i trong kinh doanh.<br /> - Quan hÖ cha mÑ con c¸i cÇn cã tÝnh nghi lÔ ®Ó duy tr× t×nh c¶m gia ®×nh.<br /> - TÝnh chÊt gia tr−ëng kh«ng cßn phï hîp, nh−ng tÝnh chÊt d©n chñ trong<br /> quan hÖ gia ®×nh vÉn cßn ®ang ®−îc thÓ nghiÖm.<br /> B. Quan hÖ vî chång<br /> 1. Thay ®æi ph©n c«ng lao ®éng gia ®×nh gi÷a vî vµ chång kh«ng theo quy t¾c<br /> truyÒn thèng mµ h−íng tíi sù ®éc lËp kinh tÕ gi÷a vî vµ chång khi phô n÷ tham gia<br /> c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ phi n«ng nghiÖp.<br /> 2. Khi phô n÷ tham gia kinh tÕ thÞ tr−êng, quan hÖ vî chång cã xu h−íng b×nh<br /> ®¼ng h¬n.<br /> 3. Khi phô n÷ chÊp nhËn duy tr× c¸c ho¹t ®éng n«ng nghiÖp vµ ng−êi chång<br /> <br /> 6<br /> Nh− trªn<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn §øc TruyÕn 29<br /> <br /> tham gia kinh tÕ thÞ tr−êng, m« h×nh quan hÖ vî chång truyÒn thèng ®−îc duy tr×,<br /> ng−êi vî phô thuéc vµo chång trªn mäi b×nh diÖn. D©n chñ trong quan hÖ vî chång cã<br /> tÝnh h×nh thøc.<br /> 4. Xung ®ét vai trß vµ sù tháa hiÖp vî, chång chØ x¶y ra khi ng−êi vî cã vai trß<br /> quyÕt ®Þnh kinh tÕ trong gia ®×nh. Ng−êi chång chÊp nhËn vai trß tr«ng nom gia<br /> ®×nh, ch¨m sãc con c¸i vµ cho r»ng ®©y lµ c«ng viÖc quan träng trong gia ®×nh.<br /> 5. Sù ®éc lËp kinh tÕ gi÷a vî vµ chång dÔ dÉn ®Õn xung ®ét gia ®×nh, ng−êi<br /> chång chÊp nhËn vai trß b×nh ®¼ng cña ng−êi vî, nh−ng quan hÖ gia ®×nh cã phÇn<br /> láng lÎo h¬n. Trong lo¹i gia ®×nh nµy, ng−êi ta th−êng coi träng quan hÖ kinh tÕ h¬n<br /> lµ ®êi sèng gia ®×nh.<br /> 6. Khi ng−êi vî cã vai trß kinh tÕ quyÕt ®Þnh, hä kh«ng muèn trë nªn ®éc ®o¸n<br /> víi chång mµ cè g¾ng t«n träng vai trß chñ gia ®×nh cña ng−êi chång cho dï chØ cã<br /> tÝnh h×nh thøc ®Ó tr¸nh sù phª ph¸n cña ®¹o lý truyÒn thèng vµ sù tõ bá tr¸ch<br /> nhiÖm gia ®×nh cña ng−êi chång.<br /> VI. Kinh tÕ thÞ tr−êng vµ sù biÕn ®æi quan hÖ hä hµng<br /> 1. Nhãm thuÇn n«ng vµ quan hÖ hä hµng: do møc thu nhËp thÊp, ho¹t ®éng<br /> kinh tÕ gi¶n ®¬n nÆng vÒ tù cung tù cÊp nªn kh¶ n¨ng hîp t¸c gióp ®ì lÉn nhau<br /> gi÷a nh÷ng ng−êi trong dßng hä t−¬ng ®èi khã. C¸c sinh ho¹t hä hµng gi¶n ®¬n v×<br /> kh«ng cã kh¶ n¨ng kinh tÕ. Quan hÖ t−¬ng trî gióp ®ì lÉn nhau chØ x¶y ra khi cã<br /> hoµn c¶nh ®Æc biÖt. Sinh ho¹t hä hµng phô thuéc vµo tæ chøc hä hµng mµ Ýt cã<br /> s¸ng kiÕn vµ sù tham gia cña c¸ nh©n. Quy chÕ hä hµng ®−îc ®Ò cao tuyÖt ®èi vµ<br /> d− luËn phª ph¸n nh÷ng biÓu hiÖn c¸ nh©n. §ã lµ sù duy tr× m« h×nh hä hµng<br /> truyÒn thèng.<br /> 2. Nhãm kinh doanh hçn hîp vµ quan hÖ hä hµng: ®©y lµ lo¹i hé cã møc thu<br /> nhËp kh¸, cã ho¹t ®éng kinh tÕ ®a d¹ng, cã nhu cÇu vµ kh¶ n¨ng hîp t¸c trao ®æi,<br /> gióp ®ì lÉn nhau th−êng xuyªn. Sinh ho¹t hä hµng cã nhiÒu chøc n¨ng x· héi phong<br /> phó, diÔn ra th−êng xuyªn v× cã kh¶ n¨ng kinh tÕ. Quan hÖ hä hµng g¾n bã cã ¶nh<br /> h−ëng tÝch cùc ®Õn mçi c¸ nh©n, lu«n ®Ò cao quy chÕ dßng hä vµ kh«ng h¹n chÕ c¸c<br /> quan hÖ còng nh− s¸ng kiÕn c¸ nh©n.<br /> 3. Nhãm hé phi n«ng vµ quan hÖ hä hµng: lµ nhãm cã thu nhËp cao, ho¹t<br /> ®éng kinh tÕ cã tÝnh c¸ nh©n. Nhãm hé nµy chñ yÕu h−íng tíi nhu cÇu thÞ tr−êng<br /> vµ kh«ng quan t©m c¸c ho¹t ®éng t−¬ng trî, hîp t¸c vµ gióp ®ì lÉn nhau. Sinh<br /> ho¹t hä hµng chñ yÕu ®Ó ph« tr−¬ng kh¶ n¨ng kinh tÕ vµ duy tr× c¸c quan hÖ trao<br /> ®æi nghi lÔ, kh«ng quan t©m tíi c¸c sinh ho¹t hä hµng th−êng xuyªn, chØ chó ý<br /> nh÷ng khi cã sù kiÖn ®Æc biÖt.<br /> VII. Kinh tÕ thÞ tr−êng vµ quan hÖ lµng x·<br /> 1. Kinh tÕ thÞ tr−êng vµ kh¸c biÖt x· héi: kh¸c biÖt thu nhËp vµ møc sèng dÉn<br /> tíi kh¸c biÖt x· héi<br /> 2. Sù lùa chän quan hÖ kinh tÕ dÉn tíi lùa chän quan hÖ x· héi. Kh¸c biÖt x·<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 30 Kinh tÕ hé gia ®×nh vµ c¸c quan hÖ x· héi ë n«ng th«n...<br /> <br /> héi còng ®ång nhÊt víi sù ph©n biÖt trong ph−¬ng thøc øng xö.<br /> 3. Kh¸c biÖt x· héi vµ m©u thuÉn x· héi: kh¸c biÖt x· héi t¹o ra mÆc c¶m x·<br /> héi vµ ®Èy nh÷ng va ch¹m b×nh th−êng thµnh nh÷ng xung ®ét x· héi.<br /> 4. C¸c trao ®æi nghi lÔ kh«ng chØ t¨ng c−êng quan hÖ x· héi mµ cßn thÓ hiÖn<br /> kh¸c biÖt nhãm vµ ®Þa vÞ x· héi, dÉn tíi ph« tr−¬ng vµ ch¹y ®ua nghi lÔ.<br /> 5. Tinh thÇn côc bé gia ®×nh, hä hµng vµ th«n xãm xuÊt hiÖn g©y ra nh÷ng<br /> tiªu cùc x· héi.<br /> 6. TÝnh ®éc lËp cña ý thøc céng ®ång vµ tinh thÇn céng ®ång hãa chèng l¹i c¸c<br /> nguy c¬ chia rÏ ¶nh h−ëng tíi sù tån t¹i cña c¸c gi¸ trÞ céng ®ång truyÒn thèng. ý thøc<br /> céng ®ång ®−îc c¸c nhãm x· héi ®Æc biÖt cã uy tÝn truyÒn b¸ vµ ph¸t huy trong n«ng<br /> th«n. Nhãm ng−êi giµ, nhãm vÒ h−u, ®¹i diÖn c¸c gia ®×nh vµ dßng hä,... §¶ng vµ chÝnh<br /> quyÒn ®Þa ph−¬ng sím ý thøc ®−îc xu thÕ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò n«ng th«n b»ng<br /> gi¶i ph¸p céng ®ång nªn ®· ph¸t ®éng phong trµo d©n chñ hãa ë c¬ së.<br /> 7. Nh÷ng tiÕn bé kinh tÕ sau NghÞ ®Þnh 64 vµ chØ thÞ d©n chñ hãa ®· c¨n b¶n<br /> kh¾c phôc ®−îc tiªu cùc trong n«ng th«n do ¶nh h−ëng cña kinh tÕ thÞ tr−êng. ViÖc<br /> g¾n liÒn nh÷ng môc tiªu t¨ng tr−ëng kinh tÕ víi ph¸t triÓn céng ®ång ®· thùc sù t¹o<br /> ra nh÷ng thay ®æi c¨n b¶n trong n«ng th«n. Quan ®iÓm cña §¶ng vÒ mèi quan hÖ<br /> gi÷a ®éc lËp vµ d©n chñ ®ang tõng b−íc ®−îc thùc hiÖn víi nh÷ng h×nh thøc ngµy<br /> cµng phï hîp h¬n víi t×nh h×nh n«ng th«n hiÖn nay.<br /> VIII. KÕt luËn<br /> Tõ nh÷ng ph©n tÝch vµ kh¶o s¸t trªn ®©y, chóng ta nhËn thÊy r»ng c¸c quan<br /> hÖ kinh tÕ vÉn lu«n cã vai trß lµ gi¸ ®ì vµ khu«n mÉu cho sù ®Þnh h×nh vµ thÓ chÕ<br /> hãa c¸c quan hÖ gia ®×nh, hä hµng vµ lµng xãm. Nh÷ng thay ®æi trong kinh tÕ hé<br /> gia ®×nh trªn cho thÊy c¸c quan hÖ x· héi trong n«ng th«n ®· thay ®æi rÊt nhiÒu,<br /> cho dï nh÷ng biÓu hiÖn truyÒn thèng vÉn cßn chiÕm −u thÕ. §ã lµ sù ph¸t triÓn cña<br /> ý thøc c¸ nh©n trong quan hÖ gia ®×nh vµ céng ®ång. Sù xuÊt hiÖn c¸c ban kh¸nh<br /> tiÕt hay nghi lÔ trong dßng hä, trong céng ®ång lµ biÓu hiÖn cña d©n chñ hãa trong<br /> sinh ho¹t céng ®ång vïng ®ång b»ng s«ng Hång. TÝnh n¨ng ®éng c¸ nh©n lµ s¶n<br /> phÈm cña qu¸ tr×nh c¶i biÕn x· héi n«ng th«n trong suèt mÊy chôc n¨m qua. Nã<br /> còng lµ s¶n phÈm cña c«ng cuéc ®æi míi kinh tÕ x· héi hiÖn nay. Trªn quan ®iÓm<br /> ®ã, ph¸t triÓn céng ®ång hiÖn nay kh«ng chØ mang gi¸ trÞ truyÒn thèng mµ cßn<br /> mang tÝnh hiÖn ®¹i s©u s¾c.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />