Lễ hội của người Chăm ở Ninh Thuận - thực trạng và thách thức

HNUE JOURNAL OF SCIENCE<br /> Educational Sciences, 2018, Volume 63, Issue 4, pp. 129-139<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1069.2018-0036<br /> <br /> LỄ HỘI CỦA NGƯỜI CHĂM Ở NINH THUẬN – THỰC TRẠNG VÀ THÁCH THỨC<br /> <br /> Nguyễn Thùy Linh<br /> Khoa Việt Nam học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Tóm tắt. Dân tộc Chăm vốn sinh tụ ở duyên hải miền Trung Việt Nam từ rất lâu đời,<br /> <br /> đã từng kiến tạo nên một nền văn hoá rực rỡ với ảnh hưởng sâu sắc của văn hoá Ấn<br /> Ðộ. Ngày nay, dân tộc Chăm là một trong 54 dân tộc anh em, góp phần tạo nên một<br /> nền văn hóa Việt Nam đa dạng và thống nhất. Trong đó, lễ hội Chăm là sản phẩm lâu<br /> đời của nền văn minh vùng Panduranga - Chăm. Tuy nhiên, cho đến hôm nay nó<br /> không còn nguyên gốc ban đầu mà đã bị biến đổi và lai căng. Sự biến đổi là quy luật<br /> tất yếu của thời đại nhưng quan trọng là phải biến đổi như thế nào để phát triển đi lên<br /> chứ không thể biến đổi để suy thoái rồi cuối cùng biến mất. Bài viết đi sâu vào một<br /> số đặc điểm lễ hội người Chăm, đánh giá mặt tích cực và tiêu cực của lễ hội, từ đó<br /> bước đầu đưa ra những đề xuất nhằm bảo lưu và gìn giữ lễ hội Chăm hi vọng sẽ góp<br /> phần nào khôi phục lại những giá trị của nền văn hóa Chăm rực rỡ.<br /> Từ khóa: Người Chăm, lễ hội, văn hóa Chăm, thực trạng, thách thức.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Trong những năm gần đây, văn hóa và lịch sử Chăm được nhiều người quan tâm. Đặc biệt<br /> nhất có thể kể đến cuốn Vương quốc Chăm - Địa dư, dân cư và lịch sử của GS.TS. Pièrre-Bernard<br /> LAFONT [2]. Đây là một tác phẩm lịch sử đầu tiên về Chăm mang tính khoa học, tổng hợp và<br /> khách quan kéo dài từ ngày Chăm lập quốc vào thế kỉ thứ 2 cho đến khi bị xóa sổ trên bản đồ thế<br /> giới vào năm 1832. Theo tác giả “Sau khi bị xóa sổ trên bản đồ thế giới, Chăm để lại cho thế hệ<br /> hôm nay một chuỗi di tích cổ xưa, một số văn bản ghi khắc trên bia đá hay trên đền tháp, một số<br /> tư liệu viết trên đá buông cũng như trên giấy và một cộng đồng chủng tộc rất tự hào là những<br /> người thừa kế một nền văn minh đã từng đánh dấu những nét vàng son trên trang sử của bản đảo<br /> Đông Dương [2; 22]. Nghiên cứu về lễ hội Chăm, tiêu biểu nhất phải kể đến công trình: Văn hóa<br /> Chăm - Nghiên cứu và phê bình của tác giả Sakaya [3]. Trong công trình, tác giả đã để cập đến rất<br /> nhiều những vấn đề trong lễ hội Chăm như Lễ Katé truyền thống của người Chăm [3; 227], Lễ hội<br /> Bà Thu Bồn - một tín ngưỡng thờ Mẫu (Po Ina Nagar) của người Việt - Chăm ở Quảng Nam<br /> [3;331] hay Góp phần tìm hiểu lễ Nija Nưgar của người Chăm ở tỉnh Ninh Thuận [3; 356]. Sự đa<br /> dạng của các công trình nghiên cứu cho thấy sức hấp dẫn của văn hóa Chăm cả trong và ngoài<br /> nước. Tuy nhiên, nghiên cứu về lễ hội Chăm dưới góc nhìn quản lí văn hóa để bảo tồn và quản lí<br /> có hiệu quả thì vẫn là một khía cạnh còn bỏ ngỏ. Bài viết của chúng tôi về Lễ hội của người Chăm<br /> ở Ninh Thuận – thực trạng và thách thức hi vọng phần nào đóng góp công sức gìn giữ và trao<br /> truyền những tinh hoa về truyền thống lễ hội Chăm một thời vàng son trong đời sống đương đại<br /> hôm nay.<br /> Ngày nhận bài: 19/2/2018. Ngày sửa bài: 19/3/2018. Ngày nhận đăng: 29/3/2018.<br /> Tác giả liên hệ: Nguyễn Thùy Linh. Địa chỉ e-mail: thuylinh7987@gmail.com<br /> <br /> 129<br /> <br /> Nguyễn Thùy Linh<br /> <br /> 2. Nội dung nghiên cứu<br /> 2.1. Đôi nét về người Chăm và vương quốc Chăm ở Việt Nam<br /> Dân tộc Chăm vốn sinh tụ ở duyên hải miền Trung Việt Nam từ rất lâu đời, đã từng kiến tạo<br /> nên một nền văn hoá rực rỡ với ảnh hưởng sâu sắc của văn hoá Ấn Ðộ. Từ thế kỉ II đến thế kỉ XV<br /> sau công nguyên là thời kì vàng son của Ấn giáo ở vương quốc Chăm. Cũng như các quốc gia<br /> khác ở Đông Nam Á ảnh hưởng Ấn Độ giáo như Inđônêsia (Bali), Thái Lan và Campuchia thì<br /> Chăm cũng thường xây dựng đền tháp để thờ các vị thần Siva, Brahma, Visnu và hàng năm cũng<br /> thường tổ chức lễ cúng tế ở đền tháp. Thông qua tư liệu bia kí, chúng ta biết rằng, các vua chúa<br /> Chăm luôn cúng tế đền tháp sau những lần vua đăng quang, thắng trận và được mùa. Hình thức<br /> cúng tế đền tháp có quy mô được triều đình, hoàng gia tổ chức. Qua cứ liệu này, cho chúng ta biết<br /> Chăm có truyền thống cúng tế đền tháp từ xa xưa đến nay. Thế kỉ XV (năm 1471), thủ đô Vijaya<br /> (Bình Định) của Chăm bị sụp đổ. Sự kiện này không chỉ đánh dấu sự suy tàn của vương quốc<br /> Chăm mà còn cả nền văn minh Ấn giáo để nhường chỗ cho sự phát triển của Hồi giáo ở vùng<br /> Đông Nam Á. Cũng bắt đầu từ thời điểm này, thông tin về vương quốc Chăm ít được đề cập, tư<br /> liệu bia kí Chăm bằng chữ Phạn cũng không còn nữa và kể cả tư liệu cổ Trung Quốc, Việt Nam<br /> trong thời gian này cũng không còn ghi chép nhiều về Chăm. Do đó, thông tin về Chăm sau thế kỉ<br /> XV chỉ còn được biết đến qua văn bản cổ chép tay còn lưu giữ ở một số chức sắc và gia đình của<br /> người Chăm Ninh Thuận, Bình Thuận. Những văn bản chép tay này được người Chăm truyền lại<br /> từ nhiều đời, ghi chép cẩn thận về văn minh Chăm vùng Panduranga trên tất cả bình diện như lịch<br /> sử, văn chương, lịch pháp, tín ngưỡng, đến tháp, nghi lễ và hội hè. Thông qua văn bản chữ Chăm<br /> này, các nhà khoa học đã nhận định: sau thế kỉ XV, Hồi giáo bắt đầu phát triển mạnh ở vùng phía<br /> Nam Chăm - vùng Panduranga và vương quốc Chăm xác lập một nền văn minh mới ở phía Nam nền văn minh Chăm - Panduranga. Nền văn minh này còn lưu giữ lại một ít tàn dư của Ấn giáo,<br /> Hồi giáo và kết hợp với tín ngưỡng địa phương.<br /> Ngay từ những thế kỉ thứ XVII, người Chăm đã từng xây dựng nên vương quốc Chăm. Hiện<br /> tại cư dân gồm có hai bộ phận chính: Bộ phận cư trú ở Ninh Thuận và Bình Thuận chủ yếu theo<br /> đạo Bàlamôn (một bộ phận nhỏ người Chăm ở đây theo đạo Islam truyền thống gọi là người<br /> Chăm Bà ni). Bộ phận cư trú ở một số địa phương thuộc các tỉnh Châu Ðốc, Tây Ninh, An Giang,<br /> Ðồng Nai và thành phố Hồ Chí Minh theo đạo Islam (Hồi giáo) mới.<br /> Chăm ngày nay thường được gọi là người Chăm - một dân tộc nằm chung trong khối cộng<br /> đồng các dân tộc Việt Nam thống nhất. Trong quá khứ và cho đến ngày hôm nay, dân tộc Chăm<br /> có nhiều bộ phận dân cư, tín đồ tín ngưỡng và tôn giáo khác nhau như: Chăm Ahier (Chăm ảnh<br /> hưởng Bàlamôn), Chăm Awal, Chăm Bani/ Bini (Chăm ảnh hưởng Hồi giáo), Chăm Islam (Chăm<br /> Hồi giáo), Chăm Thiên Chúa giáo, Chăm Tin Lành và một bộ phận cư dân miền núi - cao nguyên.<br /> Nhưng trong đó chỉ có hai bộ phận Chăm chính là Chăm Ahier và Chăm Awal chiếm số đông<br /> nhất và hiện nay vẫn còn lưu giữ nhiều truyền thống tập tục, nghi lễ và hội hè, trong đó có lễ Katé.<br /> Bên cạnh hai bộ phận này, còn có người Raglai - một bộ của cư dân miền núi Chăm đóng vai trò<br /> cực kì quan trọng trong lễ hội Chăm.<br /> <br /> 2.2. Phân loại lễ hội của người Chăm<br /> Với sự phong phú và đa dạng của lễ hội trên cả ba miền Bắc, Trung và Nam, các nhà nghiên<br /> cứu văn hóa đã đưa ra các tiêu chí khác nhau nhằm phân loại cũng như nhận diện các lễ hội. Theo<br /> tác giả Dương Văn Sáu [5; 183-219], chúng ta có thể phân loại lễ hội theo các cách sau đây: 1/<br /> Quy mô; 2/ Thời gian, mùa vụ sản xuất; 3/ Tín ngưỡng; 4/ Tính chất của lễ hội; 5/ Không gian tổ<br /> chức; 6/ Cách thức tổ chức và quản lí. Trong nghiên cứu này, chúng tôi lựa chọn phân loại theo<br /> tiêu chí không gian tổ chức:<br /> 130<br /> <br /> Lễ hội của người Chăm ở Ninh Thuận – thực trạng và thách thức<br /> <br /> Không<br /> gian<br /> <br /> Các lễ hội<br /> tiêu biểu<br /> <br /> Đặc trưng<br /> <br /> 1. Đền, (1) Lễ Katê<br /> tháp<br /> <br /> - Thời gian: ngày 1 tháng 7 (tương ứng vào khoảng cuối tháng 9<br /> Dương lịch).<br /> - Không gian: ba đền tháp thuộc vùng Panduranga như tháp Po Ina<br /> Nagar (Hữu Đức - Ninh Phước), Po Klaong Garai (Đô Vinh - Thám<br /> Chàm) và tháp Po Romé (Hậu Sanh – Ninh Phước).<br /> - Chủ lễ: tín đồ, tu sĩ.<br /> - Đối tượng thờ cúng: ông bà tổ tiên, những người đã khuất các vị<br /> anh hùng dân tộc được người Chăm suy tôn thành thần, các vị vua<br /> đã có nhiều công lao đối với người Chăm thuở xa xưa như<br /> kiến thiết đất nước, hướng dẫn làm thủy lợi và sản xuất nông<br /> nghiệp.<br /> - Lễ vật: dê, cơm, hoa quả, bánh gạo, trầu cau, xôi, chè, rượu,<br /> trứng…<br /> <br /> (2) Lễ mở<br /> cửa tháp (lễ<br /> Pơ<br /> Bang<br /> Yang, Pơh<br /> băng yang)<br /> <br /> - Thời gian: vào thượng tuần trăng tháng 11 theo lịch Chăm.<br /> - Không gian: Lễ diễn ra ở ba đền tháp (BiMôn, Kalan) như đền Po<br /> Inư Nưgar (Ninh Phước - Ninh Thuận), tháp Po Klaung Garai (Đô<br /> Vinh) và tháp Po Rame (Hậu Sanh - Ninh Thuận).<br /> - Lễ vật: dê, gà, mâm cơm, canh với thịt dê, mâm cơm với muối<br /> vừng, cỗ bánh gạo, hoa quả và ngoài ra còn có cả rượu trứng, trầu<br /> cau, xôi chè.<br /> - Chủ lễ: tu sĩ, chức sắc.<br /> - Đối tượng thờ cúng: các vị anh hùng, các vị văn hóa được người<br /> Chăm suy tôn thành thần thánh. Ngoài ra họ còn cúng các vị thần đất,<br /> thần sông, thần mây, thần mưa, thần sấm, thần lửa,…<br /> <br /> (3) Lễ hội<br /> tháp Bà Po<br /> Nagar (Lễ<br /> hội Thiên<br /> Y A Na<br /> Thánh Mẫu<br /> hay Lễ vía<br /> Bà)<br /> <br /> - Thời gian: ngày 20 đến 23 tháng 3 Âm lịch hàng năm<br /> - Không gian: tháp Yang Po Nagar của dân tộc Chăm ở Khánh<br /> Hòa, Việt Nam<br /> - Chủ lễ: Ban Trị sự giáo hội Phật giáo<br /> - Đối tượng thờ cúng: nữ thần Yang Po Inư Nagar - người đã có<br /> nhiều công lao giúp dân, đem lại những điều tốt lành và hạnh phúc<br /> cho mọi người<br /> - Lễ vật: hương đăng, trầu cau, rượu, vàng bạc, một phong bì đựng<br /> tiền và một khay để hai roi chầu<br /> <br /> (4) Lễ cầu - Thời gian: vào tháng 4 theo lịch Chăm<br /> đảo (Palau - Không gian: ngoài tổ chức ở các đền tháp Chăm còn được tổ chức<br /> Sah)<br /> tại các cửa biển<br /> - Đối tượng thờ cúng: các vị thần Chăm như các vị thần Bàlamôn<br /> (Yang bimon - yang aklak), các thần Hồi giáo - Bàni (yang birow thánh alla); thần núi, thần sông, thần biển…<br /> - Chủ lễ: các vị chức sắc cúng lễ như tu sĩ và thầy cúng tín ngưỡng<br /> 131<br /> <br /> Nguyễn Thùy Linh<br /> <br /> dân gian.<br /> - Bao gồm các tiểu lễ<br /> (1) Lễ múa ban ngày (Lễ Rija harei)<br /> (2) Lễ cúng ban đêm (Lễ cúng Rija Dayuap)<br /> (3) Lễ tế thần lửa (cuh yang apui)<br /> (4) Lễ rước gậy thần của tu sĩ Acar (Gay bhong)<br /> 2. Cửa (1) Lễ chặn<br /> sông,<br /> nguồn nước<br /> cửa biển (Kap<br /> kraung<br /> Halau)<br /> <br /> - Thời gian: sau khi làm lễ cầu đảo, trời bắt đầu ban xuống cơn mưa<br /> cho dân làng cày cấy. Để tránh mưa nhiều, gây ra bão lụt thì người<br /> Chăm còn tổ chức làm lễ chặn nguồn nước.<br /> - Không gian: ở các cửa sông lớn.<br /> - Chủ lễ: các tu sĩ.<br /> - Đối tượng thờ cúng: Thánh Alla.<br /> - Lễ vật: ngoài việc lễ vật là 5 mâm cơm và xôi chè, gậy lễ rao giảng<br /> kinh của Mohamach.<br /> <br /> 3. Núi<br /> <br /> (1) Lễ tế - Thời gian: 7 năm 1 lần.<br /> trâu (Ngak - Không gian: chân núi Đá Trắng.<br /> kabaw yang - Chủ lễ: cai lệ và tu sĩ.<br /> patau)<br /> - Đối tượng thờ cúng: thánh Alla, thần đất, thần núi Đá Trắng, thần<br /> Chằn tinh.<br /> - Lễ vật: một con trâu trắng tại núi Đá Trắng thuộc thôn Như Ngọc,<br /> Ninh Phước, Ninh Thuận. Ngoài ra còn có hai con gà luộc, bánh chà<br /> cung (bánh bột gạo), 2 chén rượu cần, trứng, trầu cau, bánh trái…<br /> <br /> 4. Nhà<br /> <br /> Lễ Puis và - Thời gian: định kì 1 năm, 3 năm hoặc 7 năm một lần khi tộc họ làm<br /> Payak<br /> ăn được mùa, phát đạt con cháu sum họp.<br /> - Không gian: nhà lễ của tộc trưởng<br /> - Chủ lễ: tu sĩ và bà bóng.<br /> - Đối tượng thờ cúng: thần Siva, Thần trong nhà, Thần mẹ xứ sở,<br /> Quan văn, Vua Chăm, Quan phó vương miền núi, Thần rừng trầm,<br /> rừng quế (po Tang, Po Galau), Thần sóng biển (Po Riyak), Chàng trai<br /> trẻ (Po Dam), Tổ tiên (Po Trauk, Po Patra).<br /> - Lễ vật: 1 bộ y phục đàn ông và 1 bộ trang phục đàn bà, cơm canh,<br /> rượu trứng, cá khô, bánh chakun (bánh hấp bằng bột gạo), cơm rượu<br /> (tapai thanh) và 3 chén rượu cần (ia tapay) và hoa quả…<br /> <br /> 5. Nghĩa Lễ<br /> hội<br /> địa<br /> Ranuwan<br /> (lễ<br /> hội<br /> tháng<br /> thiêng<br /> Ramadan)<br /> <br /> - Thời gian: từ ngày 13 tháng 9 đến ngày 13 tháng 10 dương lịch.<br /> - Không gian: nghĩa địa<br /> <br /> 6.<br /> Ruộng<br /> <br /> - Thời gian: trong suốt quá trình hình thành và phát triển của cây lúa<br /> <br /> 132<br /> <br /> Lễ cúng lúa<br /> <br /> - Chủ lễ: chức sắc, tu sĩ và tín đồ<br /> - Đối tượng thờ cúng: cúng gia tiên để tưởng nhớ người thân đã mất<br /> - Lễ vật: mâm ngọt và mâm mặn<br /> <br /> - Không gian: tại thửa ruộng của gia đình<br /> - Chủ lễ<br /> - Đối tượng thờ cúng: các vị thần như thần trời, thần cha (Po yang<br /> <br /> Lễ hội của người Chăm ở Ninh Thuận – thực trạng và thách thức<br /> <br /> amư), thần mẹ, thần sông (Po patau ia), thần thủy lợi như Pô KLong<br /> Garai, PôRômêvà các vị khẩn hoang tiền hiền…<br /> - Lễ vật: 1 cặp gà, rượu, trứng, trầu cau, xôi chè<br /> - Bao gồm các tiểu lễ:<br /> (1)<br /> Lễ dựng chòi canh<br /> (2)<br /> Lễ cúng ruộng lúa đẻ nhánh<br /> (3)<br /> Lễ cúng lúa làm đòng<br /> (4)<br /> Lễ thu hoạch lúa<br /> (5)<br /> Lễ lúa mới lên sân<br /> Lễ<br /> Katê<br /> <br /> Bơn - Thời gian: ngày 1/7 (Chàm lịch), tức khoảng tháng 10 dương lịch<br /> - Không gian:<br /> - Chủ lễ: chức sắc, tu sĩ và tín đồ<br /> - Đối tượng thờ cúng: Trời (Cha), đã có công sinh ra vạn vật, thuộc<br /> về khí dương<br /> - Lễ vật:<br /> <br /> Lễ<br /> Bơn - Thời gian: ngày 16/9 (Chàm lịch) tức khoảng tháng 12 hoặc tháng 1<br /> Cabur<br /> dương lịch<br /> - Không gian:<br /> - Chủ lễ: chức sắc, tu sĩ và tín đồ<br /> - Đối tượng thờ cúng: Đất (Mẹ) - người đã nuôi nấng làm cho vạn vật<br /> sinh tồn và phát triển, thuộc về khí âm<br /> - Lễ vật:<br /> <br /> 2.3. Đặc điểm cơ bản trong lễ hội của người Chăm<br /> 2.3.1. Mang đậm dấu ấn tôn giáo<br /> Tôn giáo của người Chăm là một bộ phận quan trọng của văn hóa Chăm. Tôn giáo đã in dấu<br /> sâu sắc trên mọi lĩnh vực văn hóa, kinh tế, xã hội và hiện nay đã để lại cho người Chăm một di sản<br /> đồ sộ. Ở tỉnh Ninh Thuận có 3 tháp nổi tiếng: Tháp Hòa Lai, tháp Po Klaong Garai và tháp Po<br /> Rome. Bên cạnh những ngôi tháp còn có các đền thờ (danok) như đền Po Nagar (Hữu Ðức), đền<br /> Po Rome (Hậu Sanh), đền Po Klaong Garai (Phước Ðồng), đền Po Klaong Chan (Bầu Trúc).<br /> Cùng với đền tháp còn có một tầng lớp tu sĩ (basaih) gồm 38 vị, đứng đầu là ba vị cả sư (Po<br /> Adhia) quản lí tín đồ và chăm lo cúng tế đền tháp. Song song với đền tháp của người Chăm Ahie,<br /> ở tỉnh Ninh Thuận còn có 7 thánh đường Hồi giáo Bani ở 7 thôn (Văn Lâm, Tuấn Tú, Thành Tín,<br /> Phú Nhuận, Lương Tri, An Nhơn, Phước Nhơn) với 128 vị tu sĩ (Po Acar) đứng đầu là 7 vị cả sư<br /> (Po Gru) quản lí 7 thánh đường và phục vụ nghi lễ cúng tế tôn giáo cho 23.000 tín đồ Chăm Bani.<br /> Ngoài Chăm Bani, còn có Chăm Islam với khoảng 2.500 tín đồ, 18 vị tu sĩ và 4 thánh đường ở 4<br /> thôn (Văn Lâm, Nho Lâm, An Nhơn, Phước Nhơn). Cùng với hệ thống đền tháp, thánh đường,<br /> người Chăm tỉnh Ninh Thuận đến nay vẫn còn bảo lưu khá tốt những nghi lễ, hội hè, đình đám<br /> liên quan đến tín ngưỡng tôn giáo. Theo thống kê ban đầu, người Chăm có đến gần 100 lễ tục<br /> khác nhau và 128 vị thần linh mà họ thường kêu cầu, cúng tế. Trong hệ thống nghi lễ trên, nổi bật<br /> là các lễ cúng tế đền tháp, thánh đường hàng năm như lễ lễ mở cửa tháp, lễ lễ cầu đảo, lễ hội Katê,<br /> lễ hội Ranuwan. Nói chung, tôn giáo của người Chăm không chỉ lưu lại hệ thống đền tháp, thánh<br /> đường - đỉnh cao của văn hóa vật chất, nơi ngưng đọng những giá trị kĩ thuật và mĩ thuật của nền<br /> văn hóa Chăm mà còn sản sinh ra những nghi lễ, hội hè, trong đó chứa đựng những lời ca, tục<br /> 133<br /> <br />