L ch s Chăm Paị ử
L ch sị ử Chăm Pa, bao g m các qu c giaồ ố Lâm pẤ, Hoàn V ngươ , Chiêm
Thành (Campanagara) và Thu n Thànhậ (Nagar Cam), đ c l p đ c tộ ậ ượ ừ 192 và k t thúcế
vào 1832[1]. Tr cướ th k th 2ế ỷ ứ , vùng đ t c a v ng qu c Chăm Pa c đã đ c nh cấ ủ ươ ố ổ ượ ắ
đ n v i tênế ớ H Tôn Tinhồ (trong truy n thuy t), r i tên huy nề ế ồ ệ T ng Lâmượ (thu c qu nộ ậ
Nh t Nam th iậ ờ nhà Hán) khi n m d i s th ng tr c aằ ướ ự ố ị ủ Trung Qu cố. Lãnh th nàyổ
đ c ghi nh n là tượ ậ ừ mi n Trungề tr vàoở mi n Namề Vi t Namệ, thay đ i tùy th i kỳ. Tổ ờ ừ
1694 đ n 1832, chúa Chăm Pa (Tr n v ng Thu n Thành) n m d i s đô h c aế ấ ươ ậ ằ ướ ự ộ ủ
các chúa Nguy nễ, vua nhà Tây S nơ và vua nhà Nguy nễ cho đ n lúc b sáp nh p hoànế ị ậ
toàn.
L ch s v ng qu c Chăm Pa đ c khôi ph c d a trên ba ngu n s li uị ử ươ ố ượ ụ ự ồ ử ệ
chính[2]:
Các di tích còn l i bao g m các công trình đ n tháp xây b ng g ch cònạ ồ ề ằ ạ
nguyên v n cũng nh đã b phá h y và c các công trình ch m kh c đá;ẹ ư ị ủ ả ạ ắ
Các văn b n còn l i b ng ti ng Chăm và ti ng Ph n trên các bia và bả ạ ằ ế ế ạ ề
m t các công trình b ng đá;ặ ằ
Các sách s c a Vi t Nam và Trung Qu c, các văn b n ngo i giao, vàử ủ ệ ố ả ạ
các văn b n khác liên quan còn l i.ả ạ
Th i ti n sờ ề ử
Ng i dân Chăm Pa có ngu n g cườ ồ ố Malayo-Polynesian di c đ n đ t li n Đôngư ế ấ ề
Nam Á từ Borneo vào th i đ iờ ạ văn hóa Sa Huỳnh th k th 1 và th 2 tr c Côngở ế ỷ ứ ứ ướ
nguyên. Qua quan sát đ đ t nung, đ th công và đ tùy táng đã phát hi n th y cóồ ấ ồ ủ ồ ệ ấ
m t s chuy n đ i liên t c t nh ng đ a đi m kh o c nh hang đ ng Niahộ ự ể ổ ụ ừ ữ ị ể ả ổ ư ộ
ở Sarawak, Đông Malaysia. Các đ a đi m văn hóa Sa Huỳnh r t phong phúị ể ấ
đồ s tắ trong khi n nề văn hóa Đông S nơ cùng th i kỳ mi n B c Vi t Nam và các n iờ ở ề ắ ệ ơ
khác trong khu v c Đông Nam Á l i ch y u là đ đ ng.ự ạ ủ ế ồ ồ Ngôn ng Chămữ thu cộ ng hữ ệ
Nam Đ oả(Austronesian).
Văn hóa Sa Huỳnh
Văn hóa Sa Huỳnh là xã h i ti n s thu c th i đ i kim khí t i khu v c ven bi nộ ề ử ộ ờ ạ ạ ự ể
mi n Trung Vi t Nam. Nămề ệ 1909, đã phát hi n kho ng 200 l đ c chôn Sa Huỳnh,ệ ả ọ ượ ở
m t làng ven bi n namộ ể ở Qu ng Ngãiả. T đó đ n nay đã phát hi n đ c r t nhi u hi nừ ế ệ ượ ấ ề ệ
v t kho ng 50 đ a đi m kh o c . Sa Huỳnh có đ c đi m văn hóaậ ở ả ị ể ả ổ ặ ể th i đ i Đ ngờ ạ ồ
Thau r t đ c tr ng v i phong cách riêng th hi n qua các hi n v t nh rìu, dao và đấ ặ ư ớ ể ệ ệ ậ ư ồ
trang s c. Vi c đ nh tu i theoứ ệ ị ổ ph ng pháp phóng x carbonươ ạ đã x p văn hóa Saế
Huỳnh đ ng th i v i văn hóa Đông S n, t c kho ng thiên niên k th nh t tr c Côngồ ờ ớ ơ ứ ả ỷ ứ ấ ướ
nguyên. Ng i Chăm b t đ u c trú t i đ ng b ng ven bi n mi n Trung Vi t nam tườ ắ ầ ư ạ ồ ằ ể ề ệ ừ
kho ng năm 200 sau công nguyên. Lúc này ng i Chăm đã ti p thu các y u t c aả ườ ế ế ố ủ
văn hóa tôn giáo và chính tr c a n Đ . Các nghiên c u kh o c h c c a các tác giị ủ Ấ ộ ứ ả ổ ọ ủ ả
Vi t Nam đã cho th y ng i Chăm chính là h u du v m t ngôn ng và văn hóa c aệ ấ ườ ậ ệ ề ặ ữ ủ
ng i Sa Huỳnh c . Các hi n v t kh o c c a ng i Sa Huỳnh đã cho th y h đã làườ ổ ệ ậ ả ổ ủ ườ ấ ọ
nh ng ng i th th công r t khéo tay và đã s n xu t ra nhi u đ trang s c và v tữ ườ ợ ủ ấ ả ấ ề ồ ứ ậ
d ng trang trí b ng đá vàụ ằ th y tinhủ. Phong cách trang s c Sa Huỳnh còn phát hi nứ ệ
th y ấ ở Thái Lan, Đài Loan và Philippines cho th y h đã buôn bán v i các n c lángấ ọ ớ ướ
gi ng Đông Nam Á c b ng đ ng bi n và đ ng b . Các nhà kh o c cũng quanề ở ả ằ ườ ể ườ ộ ả ổ
sát th y các hi n v t b ng s t đã đ c ng i Sa Huỳnh s d ng trong khi ng i Đôngấ ệ ậ ằ ắ ượ ườ ử ụ ườ
S n láng gi ng v n còn ch y u s d ng đ đ ng.ơ ề ẫ ủ ế ử ụ ồ ồ
Lâm pẤ
Theo s li u Trung Qu c, v ng qu c Chăm Pa đã đ c bi t đ n đ u tiên làử ệ ố ươ ố ượ ế ế ầ
v ng qu c Lâm p b t đ u t năm 192 khu v cươ ố Ấ ắ ầ ừ ở ự Huế ngày nay, sau cu c kh i nghĩaộ ở
c a ng i dân đ a ph ng ch ng l iủ ườ ị ươ ố ạ nhà Hán. Trong nhi u th k sau đó, quân đ iề ế ỷ ộ
Trung Qu c đã nhi u l n c g ng chi m l i khu v c này nh ng không thành côngố ề ầ ố ắ ế ạ ự ư [3].
T n c láng gi ngừ ướ ề Phù Nam phía tây và nam, Lâm p nhanh chóng h p thuở Ấ ấ
n n văn minh n Đề Ấ ộ[4]. Các h c gi đã xác đ nh th i đi m b t đ u c a Chăm Pa là thọ ả ị ờ ể ắ ầ ủ ế
k th 4 sau Công nguyên, khi quá trình n hóa đang di n ra. Đây chính là giai đo nỷ ứ Ấ ễ ạ
mà ng i Chăm đã b t đ u có các văn b n mô t trên đá b ng ch Ph n và b ng chườ ắ ầ ả ả ằ ữ ạ ằ ữ
Chăm, và h đã cóọ b ch cái hoàn ch nhộ ữ ỉ đ ghi l i ti ng nói c a ng i Chămể ạ ế ủ ườ [5].
V vua đ u tiên đ c mô t trong văn bia làị ầ ượ ả Bhadravarman, cai tr tị ừ
năm 349 đ nế 361. Ở thánh đ a M S nị ỹ ơ , vua Bhadravarman đã xây d ng nên ngôi đ nự ề
th th n có tên là Bhadresvara, cái tên là s k t h p gi a tên c a nhà vua và tên c aờ ầ ự ế ợ ữ ủ ủ
th nầ Shiva, v th n c a các th n trong n Đ giáoị ầ ủ ầ Ấ ộ [6]. Vi c th vua nh th th n, ch ngệ ờ ư ờ ầ ẳ
h n nh th v i tên th n Bhadresvara hay các tên khác v n ti p di n trong các th kạ ư ờ ớ ầ ẫ ế ễ ế ỷ
sau đó[7].
Vào th i Bhadravarman, kinh đô c a Lâm p là kinh thành Simhapura ("thànhờ ủ Ấ
ph S t "), n m d c hai con sông và bao quanh b i t ng thành có chu vi dài đ nố ư ử ằ ở ọ ở ườ ế
tám d m. Theo ghi chép l i c a m t ng i Trung Qu c thì ng i Lâm p v a a thíchặ ạ ủ ộ ườ ố ườ Ấ ừ ư
ca nh c nh ng cũng l i hi u chi n, và có "m t sâu, mũi th ng và cao, và tóc đen vàạ ư ạ ế ế ắ ẳ
xoăn"[8].
Cũng theo tài li u Trung Qu c, Sambhuvarman lên ngôi vua Lâm p năm 529.ệ ố Ấ
Các tài li u cũng mô t v vua này đã cho khôi ph c l i ngôi đ n th Bhadresvara sauệ ả ị ụ ạ ề ờ
m t v cháy. Sambhuvarman cũng đã c s th n sang c ng tu Trung Qu c, và đãộ ụ ử ứ ầ ố ế ố
xâm l c không thành ph n đ t mà ngày nay là mi n B c Vi t Namượ ầ ấ ề ắ ệ [9]. Năm 605, t ngướ
L u Ph ngư ươ nhà Tùy xâm l c Lâm p, và đã chi n th ng sau khi d t ng binh c aượ Ấ ế ắ ụ ượ ủ
Lâm p đ n và tiêu di t t i tr n đ a mà tr c đó ông đã cho đào nhi u h nh và phẤ ế ệ ạ ậ ị ướ ề ố ỏ ủ
c lênỏ[10]. Vào kho ng nh ng năm 620, các vua Lâm p đã c nhi u s th n sangả ữ Ấ ử ề ứ ầ nhà
Đ ngườ và xin đ c làm n c phiên thu c c a Trung Qu cượ ướ ộ ủ ố [11].
Các tài li u Trung Qu c ghi nh n cái ch t c a v vua cu i cùng c a Lâm p làệ ố ậ ế ủ ị ố ủ Ấ
vào kho ng năm 756 sau Công nguyên. Sau đó trong m t th i gian dài, các sách sả ộ ờ ử
Trung qu c g i Chăm Pa là "Hoàn V ng"ố ọ ươ [12]. Tài li u Trung Qu c s m nh t s d ngệ ố ớ ấ ử ụ
tên có d ng "Chăm Pa" là vào năm 877, tuy nhiên, nh ng cái tên nh v y đã đ cạ ữ ư ậ ượ
ng i Chăm s d ng mu n nh t là t năm 629, và ng i Khmer đã dùng mu n nh t làườ ử ụ ộ ấ ừ ườ ộ ấ
t năm 657ừ[13].
Hoàn V ngươ
T th k th 7 đ n th k th 10, ng i Chăm ki m soát vi c buônừ ế ỷ ứ ế ế ỷ ứ ườ ể ệ
bán h tiêuồ và t l a gi a Trung Qu c, n Đ , Indonesia, và đơ ụ ữ ố Ấ ộ ế
qu cố Abbassid ở Baghdad. Ng i Chăm còn b sung thêm cho ngu n thu nh pườ ổ ồ ậ
c a mình t th ng m i, không ch b ng vi c xu t kh uủ ừ ươ ạ ỉ ằ ệ ấ ẩ ngà voi và tr mầ
h ngươ mà còn b ng c các ho t đ ng c p phá trên bi n và các n c lángằ ả ạ ộ ướ ể ướ
gi ng ven bi nề ể [14].
Thánh đ a c a ng i Chăm M S nị ủ ườ ở ỹ ơ
Vào n a cu i th k th 7, các ngôi đ n c a hoàng gia b t đ u đ c xây d ngử ố ế ỷ ứ ề ủ ắ ầ ượ ự
t iạ M S nỹ ơ . Tôn giáo chính lúc này là th th nờ ầ Shiva nh ng các ngôi đ n cũng th cư ề ờ ả
th nầ Vishnu. Các h c gi g i phong cách ki n trúc th i kỳ này là phong cách M S nọ ả ọ ế ờ ỹ ơ
E1, đ ch các di tích M S n đi n hình theo phong cách này. Các công trình cònể ỉ ở ỹ ơ ể
đ n nay c a phong cách này bao g m b đá hìnhế ủ ồ ệ linga đ c bi t v i tên g i là b đáượ ế ớ ọ ệ
M S n E1 và ph n trán t ng có hìnhỹ ơ ầ ườ Brahma đ c sinh ra t hoa sen n t r n c aượ ừ ở ừ ố ủ
th n Vishnu đang ngầ ủ[15].
Trong m t văn bia kh c năm 657 tìm th y M S n, vua Prakasadharma,ộ ắ ấ ở ỹ ơ
ng i l y hi u là Vikrantavarman I, đã t x ng có bên ngo i là h u du c a Brahmanườ ấ ệ ự ư ạ ậ ệ ủ
Kaundinya và công chúa r n Soma, ng i theo truy n thuy t cũng là th y t c a ng iắ ườ ề ế ủ ổ ủ ườ
Khmer. Chính văn bia này đã cho th y m i quan h v văn hóa và ch ng t c gi aấ ố ệ ề ủ ộ ữ
v ng qu c Chăm Pa và đ qu c Khmer. Bia đ c kh c nhân d p vua cho d ng t ngươ ố ế ố ượ ắ ị ự ượ
đài, có l là linga, cho th n Shivaẽ ầ [16]. M t văn bia khác mô t l i c u nguy n chân thànhộ ả ờ ầ ệ
c a vua khi hi n t cho Shiva: ng i là ngu n kh i th y c a s k t thúc vĩnh vi n sủ ế ế ườ ồ ở ủ ủ ự ế ễ ự
s ng, đi u r t khó đ t đ c; mà b n ch t th c s n m ngoài suy nghĩ và l i nói c aố ề ấ ạ ượ ả ấ ự ự ằ ờ ủ
con ng i, tuy nhiên nh ng ai mà ý ni m t ng đ ng v i vũ tr thì hình thái c a ng iườ ữ ệ ươ ồ ớ ụ ủ ườ
s hi n raẽ ệ [17].
Th i kỳ h ng th nh c a Kautharaờ ư ị ủ
Vào th k th 8, trung tâm chính tr c a Chăm Pa đã t m th i chuy n t Mế ỷ ứ ị ủ ạ ờ ể ừ ỹ
S n xu ng khu v c Panduranga và Kauthara, v i trung tâm quanh qu n th đ n thápơ ố ự ớ ở ầ ể ề
làTháp Bà - Po Nagar g nở ầ Nha Trang ngày nay n i đ th n th n đ t Yan Poơ ể ờ ữ ầ ấ
Nagar. Năm 774, ng iườ Java đã phá h y Kauthara, đ t đ n th Po Nagar, và mang điủ ố ề ờ
t ng Shiva. Vua Chăm là Satyavarman đã đu i theo quân gi c và đánh b i chúngượ ổ ặ ạ
trong m t tr n th y chi n. Năm 781, Satyavarman đã d ng bia t i Po Nagar, tuyên bộ ậ ủ ế ự ạ ố
đã chi n th ng và ki m soát toàn b khu v c và đã d ng l i đ n. Năm 787, ng i Javaế ắ ể ộ ự ự ạ ề ườ
l i đ t phá đ n th Shiva g n Pandurangaạ ố ề ờ ở ầ [18].
Tri u đ i Ph t giáo Indrapuraề ạ ậ ở
Năm 875, vua Indravarman II đã xây d ng nên tri u đ i m i ự ề ạ ớ ở Indrapura (thành
Đ ng D ng, huy nồ ươ ở ệ Thăng Bình, Vi t Nam ngày nay). Vua Indravarman t x ng làệ ự ư
h u du c aậ ệ ủ Bhrigu trong s thiử Mahabharata, và quy t đoán r ng chính kinh thànhế ằ
Indrapura đã t ng đ c chính Bhrigu th i c đ i xây d ng nênừ ượ ở ờ ổ ạ ự [19].
Indravarman là v vua Chăm đ u tiên theoị ầ Ph t giáo Đ i th aậ ạ ừ và xem đây là tôn
giáo chính th c. trung tâm c a Indrapura, ông đã xây d ng m t tu vi n Ph t giáoứ Ở ủ ự ộ ệ ậ
(vihara) đ thể ờ b tátồ Lokesvara (Quán Th Âm). Di tích này đã b h y ho i trongế ị ủ ạ chi nế
tranh Vi t Namệ, ch còn l i m t s hình nh và b n v t tr c chi n tranh. M t sỉ ạ ộ ố ả ả ẽ ừ ướ ế ộ ố
t ng đá t tu vi n cũng đ c gìn gi t i các vi n b o tàng Vi t Nam. Các h c giượ ừ ệ ượ ữ ạ ệ ả ở ệ ọ ả
đã g i phong cách ngh thu t đi n hình t i Indrapura làọ ệ ậ ể ạ phong cách Đ ng D ngồ ươ .
Phong cách đ c tr ng b i tính năng đ ng và tính hi n th c v m t dân t c h c khi môặ ư ở ộ ệ ự ề ặ ộ ọ
t ng i Chăm. Các tác ph m còn l i c a phong cách này có m t s b cả ườ ẩ ạ ủ ộ ố ứ
t ngượ dvarapala hay h pháp r t d t n tr c đây đ c đ t quanh tu vi n. Th i kỳộ ấ ữ ợ ướ ượ ặ ở ệ ờ
Ph t giáo th ng tr , Chăm Pa k t thúc năm 925, lúc phong cách Đ ng D ng đã b tậ ố ị ế ồ ươ ắ
đ u nh ng b c cho các phong cách ti p theo có m i liên h v i s ph c h i c aầ ườ ướ ế ố ệ ớ ự ụ ồ ủ
đ o thạ ờ th n Si-vaầ[20].
Các vua c a tri u đ i Indrapura đã xây d ng M S n m t s đ n tháp vào thủ ề ạ ự ở ỹ ơ ộ ố ề ế
k th 9 và th 10. Các đ n tháp này M S n đã xác đ nh m t phong cách ki n trúcỷ ứ ứ ề ở ỹ ơ ị ộ ế
và ngh thu t khác mà các h c gi g i làệ ậ ọ ả ọ phong cách M S n A1ỹ ơ , dùng đ ch t t cể ỉ ấ ả
các di tích M S n đi n hình cho phong cách này. V i s chuy n đ i tôn giáo tở ỹ ơ ể ớ ự ể ổ ừ
Ph t giáo tr v Si-va giáo vào kho ng th k th 10, trung tâm tôn giáo c a ng iậ ở ề ả ế ỷ ứ ủ ườ
Chăm cũng chuy n t Đ ng D ng tr v M S nể ừ ồ ươ ở ề ỹ ơ [21].
Suy y uế
Chăm Pa đ t đ n đ nh cao c a văn minh Chăm Indrapura n m t i khu v cạ ế ỉ ủ ở ằ ạ ự
Đ ng D ng và M S n ngày nay. Các y u t d n đ n s suy y u c a Chăm Pa ồ ươ ỹ ơ ế ố ẫ ế ự ế ủ ở
các th k sau chính là v trí lý t ng n m trên các tuy n th ng m i, dân s ít vàế ỷ ở ị ưở ằ ế ươ ạ ố
th ng xuyên có chi n tranh v i các n c láng gi ng là Đ i Vi t phía B cườ ế ớ ướ ế ạ ệ ở ắ
và Khmer phía Tây và Nam.ở
L ch s B c Chăm Pa (Indrapura và Vijaya) phát tri n đ ng th i v i v ng qu cị ử ắ ể ồ ờ ớ ươ ố
láng gi ng là n n văn minhề ề Angkor c aủ ng i Khmerườ n m phía b c h l nằ ở ắ ồ ớ Tonle
Sap trên ph n đ t mà ngày nay làầ ấ Campuchia. Sau khi v ng tri u Chăm Indrapuraươ ề ở
đ c thi t l p năm 875 thì ch hai năm sau t c năm 877 t iượ ế ậ ỉ ứ ạ Roluos, vua Indravarman I
đã thi t l p đ qu c Khmer. L ch s c a Chăm Pa và đ qu c Khmer cũng đ u phátế ậ ế ố ị ử ủ ế ố ề
tri n r c r trong th k 10 đ n th k 12, r i đ u d n suy y u và tan rã vào th k thể ự ỡ ế ỷ ế ế ỷ ồ ề ầ ế ế ỷ ứ
15. Năm 1238, đ qu c Khmer m t mi n đ t phía tây xung quanhế ố ấ ề ấ Sukhothai sau m tộ
cu c n i d y c a ng iộ ổ ậ ủ ườ Xiêm. Thành công c a cu c n i d y không ch m ra kủ ộ ổ ậ ỉ ở ỷ
nguyên đ c l p c a ng i Xiêm mà còn báo tr c s tan rã c a Angkor năm 1431 sauộ ậ ủ ườ ướ ự ủ
khi b ng i Xiêm tị ườ ừ v ng qu c Ayutthayaươ ố phá h y và r i b sát nh p vào Sukhothaiủ ồ ị ậ
năm 1376. S suy y u c a Chăm Pa cũng di n ra đ ng th i v i Angkor, d i s c épự ế ủ ễ ồ ờ ớ ướ ứ
t Đ i Vi t, qu c gia n m mi n B c Vi t Nam ngày nay, và ch m h t khi kinh thànhừ ạ ệ ố ằ ở ề ắ ệ ấ ế
Vijaya (t c Chà Bàn) b ng i Vi t chinh ph c và phá h y vào nămứ ị ườ ệ ụ ủ 1471.