Luận án Tiến sĩ Chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử: Thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam hiện nay

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:206

Thêm vào BST

Báo xấu

16
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của đề tài "Thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam hiện nay" nhằm làm rõ một số vấn đề lý luận về công bằng xã hội, thực hiện công bằng xã hội trong GDPT ở các tỉnh MNPB Việt Nam, luận án khảo sát, phân tích, đánh giá thực trạng thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông ở các tỉnh MNPB Việt Nam hiện nay, từ đó đề xuất một số giải pháp chủ yếu để thực hiện tốt công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông ở các tỉnh MNPB Việt Nam trong những năm tiếp theo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử: Thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam hiện nay

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH ĐỖ THỊ THU HƯƠNG THỰC HIỆN CÔNG BẰNG XÃ HỘI TRONG GIÁO DỤC PHỔ THÔNG Ở CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ HÀ NỘI, 2022
ii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN CBQLGD: Cán bộ quản lý giáo dục CBXH: Công bằng xã hội CNH, HĐH: Công nghiệp hóa, hiện đại hóa CNXH: Chủ nghĩa xã hội DTTS: Dân tộc thiểu số GDPT: Giáo dục phổ thông MNPB: Miền núi phía Bắc PCGD: Phổ cập giáo dục PTDTBT: Phổ thông dân tộc bán trú PTDTNT: Phổ thông dân tộc nội trú TBXH: Tiến bộ xã hội TENNT: Trẻ em ngoài nhà trường THCS: Trung học cơ sở THPT: Trung học phổ thông UBND: Ủy ban nhân dân XHCN: Xã hội chủ nghĩa XMC: Xóa mù chữ
iii MỤC LỤC MỞ ĐẦU: 1 Chương 1: Tổng quan các công trình khoa học có liên quan đến đề tài luận án 7 1.1. Nhóm công trình khoa học đã công bố có liên quan đến vấn đề lý 7 luận về thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông nói chung và giáo dục phổ thông ở các tỉnh miền núi phía Bắc nói riêng 1.2. Nhóm công trình khoa học đã công bố liên quan đến thực trạng về 17 thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông nói chung và giáo dục phổ thông ở các tỉnh miền núi phía Bắc nói riêng 1.3. Nhóm công trình khoa học đã công bố liên quan đến giải pháp về 21 thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông nói chung và giáo dục phổ thông ở các tỉnh miền núi phía Bắc nói riêng 1.4. Khái quát giá trị các công trình đã tổng quan và những vấn đề 26 của luận án tiếp tục nghiên cứu Chương 2: Thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông ở các tỉnh 31 miền núi phía Bắc Việt Nam - Một số vấn đề lý luận 2.1. Quan niệm về thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ 31 thông ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam 2.2. Thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông ở các 61 tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam - Chủ thể, nội dung, phương thức và điều kiện Chương 3: Thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông ở các tỉnh 79 miền núi phía Bắc Việt Nam hiện nay - Thực trạng và nguyên nhân 3.1. Chủ thể thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông ở 79 các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam hiện nay - Thực trạng và nguyên nhân 3.2. Nội dung thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông 91 ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam hiện nay - Thực trạng và nguyên nhân
iv 3.3. Phương thức thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ 111 thông ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam hiện nay - Thực trạng và nguyên nhân Chương 4: Một số giải pháp chủ yếu góp phần thực hiện tốt công bằng xã 126 hội trong giáo dục phổ thông ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam những năm tiếp theo 4.1. Nâng cao nhận thức, trách nhiệm của các chủ thể trong thực 126 hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam 4.2. Hoàn thiện cơ chế, chính sách để bảo đảm thực hiện tốt nội 135 dung công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam 4.3. Gắn kết chặt chẽ phát triển kinh tế - xã hội với đổi mới các 145 phương thức thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam KẾT LUẬN 160 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG 163 BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 164 PHỤ LỤC
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thực hiện công bằng xã hội (CBXH) trong giáo dục là một nội dung quan trọng trong chính sách giáo dục của Đảng và Nhà nước Việt Nam. Thực hiện CBXH trong giáo dục góp phần thu hẹp khoảng cách chênh lệch về trình độ phát triển giữa các vùng, miền, tạo điều kiện, cơ hội để mỗi người được học tập, giải phóng năng lực và phát triển toàn diện con người, phục vụ sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước. Trong những năm đổi mới, việc thực hiện CBXH trong giáo dục ở nước ta đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Đó là, tạo cơ hội cho mọi người đều được nhận giáo dục phổ thông (GDPT) không phân biệt giới tính, tuổi tác, dân tộc, tôn giáo. Người dân có quyền được tham gia, học tập, hưởng thụ thành quả của nền giáo dục cách mạng Việt Nam đặc biệt là GDPT. Cụ thể là được tiếp nhận nội dung, chương trình GDPT theo đúng tinh thần của Đảng và Nhà nước. Cả nước đã hoàn thành mục tiêu xóa mù chữ (XMC) và phổ cập giáo dục (PCGD) tiểu học. Tất cả trẻ em từ 6 đến 10 tuổi đều học cấp tiểu học và được miễn giảm học phí. Tỷ lệ học sinh được công nhận hoàn thành cấp tiểu học trong độ tuổi của cả nước đã tăng cao liên tục và đạt 99,6% năm 2019, cao hơn mục tiêu đặt ra cho năm 2030 (99,5%). Tỷ lệ này ở nhóm học sinh dân tộc thiểu số (DTTS) đạt 94,6%. Chỉ số bất bình đẳng về giới trong tiếp cận giáo dục tiểu học của các năm học gần một thập kỷ trở lại đây luôn đạt 1,0 [14, tr.50]. Nhiều chỉ số về GDPT của Việt Nam được đánh giá cao trong khu vực như: tỷ lệ huy động trẻ 6 tuổi vào lớp 1 đạt 99% (đứng thứ 2 ASEAN, sau Singapore), chương trình đánh giá kết quả học tập tiểu học các nước Đông Nam Á (SEA PLM) năm 2019 cho thấy học sinh tiểu học Việt Nam đứng vào tốp đầu các nước ASEAN. Tuy nhiên, những năm qua, bên cạnh kết quả đã đạt được thì hiệu quả thực hiện CBXH trong giáo dục còn nhiều hạn chế. Còn có sự chênh lệch về cơ hội giáo dục giữa đồng bằng và miền núi, người Kinh với DTTS, giữa tộc người thiểu số nam giới và nữ giới ở cấp học cao hơn. Hệ thống giáo dục và đào tạo thiếu liên thông giữa các trình độ và giữa các phương thức giáo dục, đào tạo. Đào tạo thiếu gắn kết với nghiên cứu khoa học, sản xuất kinh doanh và nhu cầu của thị trường lao động. Quản lý giáo dục và đào tạo còn yếu kém; đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục, đào
2 tạo bất cập về chất lượng, số lượng và cơ cấu; một bộ phận chưa theo kịp yêu cầu đổi mới và phát triển giáo dục, thiếu tâm huyết, thậm chí vi phạm đạo đức nghề nghiệp. Đầu tư cho giáo dục và đào tạo chưa hiệu quả; cơ chế, chính sách cho giáo dục và đào tạo chưa phù hợp; cơ sở vật chất - kỹ thuật còn thiếu và lạc hậu, nhất là ở vùng sâu, vùng xa, vùng đặc biệt khó khăn, chất lượng, hiệu quả giáo dục và đào tạo còn thấp. Điều này tạo ra những bất cập đối với phát triển con người, qua đó kìm hãm sự phát triển xã hội. Miền núi phía Bắc (MNPB) là một trong sáu vùng kinh tế xã hội của nước ta, vùng có vị trí về chính trị và an ninh quốc phòng quan trọng của cả nước, vùng có điều kiện kinh tế xã hội còn khó khăn, tập trung đông đồng bào DTTS v.v… Trong những năm qua, thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh miền núi phía Bắc còn rất nhiều hạn chế như: Tỷ lệ trẻ em đến trường đúng tuổi còn thấp nhất là bậc trung học phổ thông (THPT). Cụ thể là, cấp tiểu học là 98,1%; cấp trung học cơ sở (THCS) là 90,1%, cấp THPT chỉ có 65,1% [Phụ lục 7]. Cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học đầu tư còn hạn hẹp: phòng học tạm, bán kiên cố còn nhiều; trang thiết bị, đồ dùng dạy học đã được trang bị lâu, hiện đã xuống cấp, hỏng hóc, lỗi thời hoặc không sử dụng được; phòng chức năng, phòng học bộ môn còn thiếu; các thiết bị công nghệ cao, thiết bị thí nghiệm thực hành có tính ứng dụng chưa đáp ứng đủ nhu cầu [Phụ lục 6]. Chất lượng GDPT tuy có những chuyển biến tích cực nhưng chưa vững chắc. Những hạn chế và bất cập do nhiều nguyên nhân, song việc chưa thực hiện tốt CBXH trong giáo dục là một trong những nguyên nhân cơ bản. Cụ thể: Thứ nhất, chưa có sự đồng đều trong tiếp cận giáo dục và sự thiếu công bằng trong hưởng thụ học vấn giữa học sinh vùng trung du, miền núi, vùng DTTS, vùng đặc biệt khó khăn và thị trấn, thành thị. Thứ hai, việc phân bổ nguồn lực cho giáo dục chưa phù hợp. Mạng lưới trường học, điều kiện cơ sở vật chất, thiết bị dạy học ở các tỉnh miền núi đã được tăng cường đầu tư, nhưng vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển quy mô và nâng cao chất lượng giáo dục. Đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục (CBQLGD) còn hạn chế về năng lực, trình độ.
3 Thứ ba, chưa có nhiều chính sách đặc thù đối với giáo dục miền núi nên hạn chế sự phát triển giáo dục; việc triển khai một số chính sách đặc thù về giáo dục, đào tạo ở vùng đồng bào miền núi có lúc, có nơi còn chậm trễ, thiếu đồng bộ, thực hiện chưa tốt. Chính vì vậy, việc thực hiện tốt CBXH trong giáo dục sẽ góp phần tạo cơ hội cho người dân MNPB thụ hưởng nền giáo dục quốc dân theo đúng đường lối chủ trương của Đảng và Nhà nước theo đúng tinh thần Nghị quyết của đại hội XIII của Đảng: “Tiếp tục hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân, đặc biệt chú trọng giáo dục mầm non, tiểu học, tạo tiền đề và bảo đảm điều kiện thuận lợi để mỗi người dân có cơ hội được thụ hưởng công bằng thành quả của nền giáo dục. Củng cố và nâng cao chất lượng phổ cập giáo dục. Thực hiện tốt hơn phân luồng học sinh sau trung học cơ sở. Đa dạng hóa các loại hình đào tạo. Thúc đẩy xây dựng xã hội học tập, học tập suốt đời” [45, tr.137]. Xuất phát từ đó, nghiên cứu sinh chọn vấn đề “Thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam hiện nay” làm Luận án Tiến sĩ Triết học chuyên ngành chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở làm rõ một số vấn đề lý luận về CBXH, thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB Việt Nam, luận án khảo sát, phân tích, đánh giá thực trạng thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB Việt Nam hiện nay, từ đó đề xuất một số giải pháp chủ yếu để thực hiện tốt CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB Việt Nam trong những năm tiếp theo. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện được mục đích trên, luận án cần thực hiện được những nhiệm vụ cụ thể sau: Một là, tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan tới đề tài. Hai là, làm rõ một số vấn đề lý luận của thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB Việt Nam.
4 Ba là, phân tích, đánh giá thực trạng và nguyên nhân thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB Việt Nam. Bốn là, đề xuất một số giải pháp chủ yếu để thực hiện tốt CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB Việt Nam trong những năm tiếp theo. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu việc thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB Việt Nam hiện nay. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi về không gian: các MNPB bao gồm 14 tỉnh: Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Hà Giang, Tuyên Quang, Thái Nguyên, Lào Cai, Yên Bái, Phú Thọ, Hòa Bình, Sơn La, Điện Biên, Lai Châu và Bắc Giang. Phạm vi về thời gian: từ năm 2013 đến nay vì căn cứ vào Nghị quyết số 29- NQ/TW ngày 4/11/2013 của Hội nghị Trung ương 8 khoá XI Về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đáp ứng yêu cầu CNH, HĐH trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Phạm vi về đối tượng: chỉ nghiên cứu CBXH trong GDPT, vì đây là đối tượng chiếm số lượng lớn nhất so với khối giáo dục đại học, trung học chuyên nghiệp và cao đẳng ở các tỉnh MNPB Việt Nam hiện nay. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý luận - Cơ sở lý luận của luận án là những quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, của Đảng Cộng sản Việt Nam, Nhà nước CHXHCN Việt Nam và tư tưởng Hồ Chí Minh về con người, về giáo dục, CBXH trong giáo dục, thực hiện CBXH trong GDPT. - Luận án kế thừa những kết quả nghiên cứu có giá trị của các công trình khoa học đã được công bố có liên quan đến luận án. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu luận án sử dụng một số phương pháp chủ yếu sau: - Phương pháp luận: Luận án sử dụng phương pháp của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử để phân tích về tính lịch sử của CBXH, sự
5 biến đổi của CBXH qua các chế độ kinh tế - xã hội và phân tích tiêu chí đánh giá CBXH trong các lĩnh vực của đời sống xã hội. Trên cơ sở đó, phân tích về thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB Việt Nam trong những năm qua. - Phương pháp lịch sử và lôgíc: Phương pháp này được sử dụng trong luận án để nhằm phân tích, luận giải làm rõ quá trình thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB. Trên cơ sở đó rút ra những vấn đề phản ánh xu thế, tính quy luật trong quá trình thực hiện CBXH nói chung, CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB nói riêng. - Phương pháp phân tích và tổng hợp: Từ những thông tin thu thập được, luận án phân tích để làm rõ được nội dung CBXH trong giáo dục, chủ thể, nội dung, phương thức và điều kiện thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB v.v… Trên cơ sở tổng hợp, khái quát rút ra những kết luận có giá trị. - Phương pháp thống kê: Được sử dụng trong chương 1 và chương 3 của luận án nhằm tập hợp, đánh giá tổng quan nghiên cứu liên quan đến đề tài và thực trạng chủ thể thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB, thực trạng nội dung thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB và thực trạng phương thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB. - Phương pháp dự báo khoa học: Được sử dụng chủ yếu trong chương 4 nhằm dự báo về các yêu cầu góp phần thực hiện tốt CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB Việt Nam hiện nay và những năm tiếp theo. 5. Ý nghĩa khoa học - Về mặt lý luận: Luận án góp phần làm rõ lý luận thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB Việt Nam hiện nay gồm chủ thể, nội dung, phương thức và điều kiện. - Về mặt thực tiễn: Luận án làm rõ thực trạng thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB Việt Nam hiện nay. Phân tích và đánh giá những kết quả đạt được, nguyên nhân của những kết quả đạt được về thực hiện CBXH trong DGPT ở các tỉnh MNPB Việt Nam hiện nay; hạn chế và nguyên nhân của hạn chế về thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB Việt Nam hiện nay.
6 - Luận án có thể được dùng làm tài liệu tham khảo phục vụ cho nghiên cứu khoa học và hoạt động thực tiễn của GDPT. Những đề xuất của luận án có ý nghĩa nhất định trong việc xây dựng cơ chế, hoạch định chính sách ở lĩnh vực giáo dục và đào tạo, thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB, góp phần nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, phát triển kinh tế - xã hội các tỉnh MNPB Việt Nam. 6. Đóng góp của luận án Nghiên cứu lý luận và làm sáng tỏ thêm một số nội dung cơ bản về thực hiện CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB, nhất là đề xuất được giải pháp để thực hiện tốt CBXH trong GDPT ở các tỉnh MNPB Việt Nam trong những năm tiếp theo. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, luận án gồm 4 chương, 12 tiết. Chương 1: Tổng quan các công trình khoa học có liên quan đến đề tài luận án Chương 2: Thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam - Một số vấn đề lý luận Chương 3: Thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam hiện nay - Thực trạng và nguyên nhân Chương 4: Một số giải pháp chủ yếu góp phần thực hiện tốt công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam những năm tiếp theo
7 Chương 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. NHÓM CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THỰC HIỆN CÔNG BẰNG XÃ HỘI TRONG GIÁO DỤC PHỔ THÔNG NÓI CHUNG VÀ GIÁO DỤC PHỔ THÔNG Ở CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC NÓI RIÊNG 1.1.1. Nhóm công trình khoa học đã công bố có liên quan đến vấn đề lý luận về công bằng xã hội và thực hiện công bằng xã hội Trong tác phẩm “Justice and the Politics of Difference” [157] (Công bằng và khía cạnh chính trị của sự khác biệt) của Iris Marion Young (1990) xuất phát từ sự phân tích những quan điểm về chuẩn mực của CBXH với nguyên tắc phân chia quyền và nghĩa vụ của J.Rawls và cả quan điểm về phương thức phân phối của C.Mác trong Phê phán Cương lĩnh Gôta để đưa ra quan điểm của mình về CBXH. Marion Young cho rằng “nhiều lý thuyết phân phối công bằng tin rằng, công bằng là khái niệm chuẩn mực cơ bản để xác định mọi hình thức của thể chế xã hội, nhưng đồng thời nó cũng xác định phạm vi phân phối công bằng” [tr.24]. Tuy nhiên, do quá nhấn mạnh đến việc đòi hỏi phải có sự đối xử tôn trọng như nhau với các điều kiện riêng về quyền tự chủ và văn hóa như những thế mạnh riêng của mỗi nhóm xã hội khác nhau, mà không thấy thực chất của sự khác biệt xã hội ấy giữa những nhóm cộng đồng dân cư khác nhau trong xã hội nước Mỹ, cho nên đây chính là hạn chế của ông cho việc thực hiện những mong muốn về một xã hội công bằng thực sự. Cuốn sách là tài liệu gợi mở cho chúng tôi trong quá trình nghiên cứu lý luận về CBXH. Vấn đề công bằng và bình đẳng đã được J.Rawls (2001) nghiên cứu một cách có hệ thống mang tính lý thuyết thuần túy trong công trình “A theory of justice” [158] (Lý thuyết về công bằng), đối tượng của công bằng đã được ông xác định: đó chính là “thể chế xã hội nói chung, cái quyết định cho sự lựa chọn nguyên tắc phân chia quyền lợi và nghĩa vụ cơ bản, hay đó là phương thức phân phối lợi ích có được từ hoạt động hợp tác xã hội của mỗi cá nhân” [tr.6]. Theo J.Rawls, một thể chế xã hội được gọi là công bằng khi có sự phân chia quyền lợi và nghĩa vụ phù hợp đối với lợi
8 ích của mỗi cá nhân; hay khi con người tự nguyện cùng tham dự vào hợp tác xã hội để làm sao cho mỗi cá nhân giành được lợi ích nhiều hơn so với khi họ sống đơn lẻ thì sẽ tạo ra công bằng. Trên cơ sở đó, J.Rawls đã đi đến phân chia hai nguyên tắc khác biệt của công lý với tính cách là công bằng. Công trình này là nguồn tài liệu tham khảo quý giá cho chúng tôi khi tiếp cận khái niệm CBXH và các chuẩn mực của công bằng. Tác giả Nguyễn Minh Hoàn (2009) trong công trình “Công bằng xã hội trong tiến bộ xã hội” [54] đã đề cập đến hai khái niệm CBXH và tiến bộ xã hội. “Công bằng xã hội là phạm trù giữ vai trò chi phối quan hệ giữa người và người trong các lĩnh vực xã hội nói chung để đảm bảo có sự tương xứng giữa vai trò thực sự của các cá nhân hay các nhóm xã hội với địa vị mà họ nắm giữ, giữa nghĩa vụ và quyền lợi, giữa lao động và sự trả công, giữa hành vi mà một người nào đó đã thực hiện và sự đền đáp, giữa tội phạm và sự trừng phạt, giữa phẩm giá con người và sự thừa nhận đối với những phẩm giá đó v.v… Công bằng xã hội được hiểu là sự bình đẳng giữa người và người trong mối quan hệ giữa cống hiến và hưởng thụ theo nguyên tắc cống hiến ngang nhau thì hưởng thụ ngang nhau, trong đó khái niệm cống hiến và hưởng thụ tích cực cũng như tiêu cực” [tr.102-103]. Trên cơ sở chỉ ra vị trí, vai trò của CBXH trong tiến bộ xã hội (TBXH) và đi đến khái quát CBXH với tư cách là động lực của TBXH và CBXH với tư cách là thước đo về mặt xã hội của TBXH, tác giả đã chỉ ra những chủ trương lớn của Đảng Cộng sản Việt Nam nhằm thực hiện CBXH. Đồng thời, một số vấn đề trong việc thực hiện CBXH ở nước ta hiện nay như: thái độ ứng xử của chúng ta trước thực trạng gia tăng phân hóa giàu nghèo và bất bình đẳng, vấn đề công bằng về cơ hội, vấn đề thực hiện CBXH trong phân phối tư liệu sản xuất, vấn đề CBXH trong lĩnh vực y tế và chăm sóc sức khỏe nhân dân, vấn đề CBXH trong lĩnh vực giáo dục và đào tạo đã được đề cập đến. Đây là nguồn tư liệu để chúng tôi kế thừa khi đưa ra các quan điểm về CBXH nói chung và CBXH trong giáo dục nói riêng. Công trình “Những vấn đề lý luận cơ bản về công bằng xã hội trong điều kiện nước ta hiện nay” của Phạm Thị Ngọc Trầm (2009) [140] trình bày các quan niệm khác nhau về CBXH của các tác giả trong và ngoài nước, từ cổ đại đến cận, hiện đại và phân tích việc thực hiện CBXH ở một số nước trên thế giới (Trung Quốc, các nước Đông Nam Á, Thụy Điển). CBXH là vấn đề đã được đặt ra và quan tâm từ rất sớm
9 trong lịch sử xã hội, tuy nhiên cho đến nay nó vẫn là vấn đề mang tính thời sự cấp bách. Ở Việt Nam, CBXH được nghiên cứu trên phương diện lý luận cũng như thực tiễn thông qua vận dụng các nguyên tắc và phương pháp luận biện chứng duy vật cơ bản. Từ đó, tác giả phân tích các nội dung cơ bản của CBXH (các quan niệm, nguyên tắc phân phối công bằng, các điều kiện, tiền đề cần thiết để thực hiện có hiệu quả CBXH v.v...) và đề xuất một số giải pháp thực hiện CBXH ở Việt Nam. Công trình là cơ sở cho chúng tôi kế thừa các quan niệm trước Mác về CBXH, những nội dung và phương thức để thực hiện CBXH. Trong công trình “Công bằng trong phân phối, cơ sở phát triển bền vững” [33], tác giả Bùi Đại Dũng (2012) đã có sự phân tích về vai trò, ý nghĩa của CBXH trong việc đảm bảo không chỉ lợi ích của các cá nhân, các nhóm xã hội mà còn là lợi ích chung của toàn xã hội trong sự phát triển trung và dài hạn. Nói cách khác CBXH luôn được nhìn nhận với tính cách là mục tiêu, động lực của sự phát triển xã hội, bởi vì các tiêu chí cơ bản của công bằng là lợi ích cá nhân phải phù hợp với lợi ích xã hội trong dài hạn. Lợi ích cá nhân có thể được đo bằng thu nhập cá nhân, và lợi ích xã hội là tổng phúc lợi xã hội trong dài hạn. Thể chế xã hội là những nhân tố chi phối quan hệ này, trong đó quan trọng nhất là các công cụ như: thuế, trợ cấp, tôn vinh, trừng phạt v.v... mà xã hội cần xác định cụ thể và thực hiện nghiêm minh. Trong công trình này, tác giả đã đưa ra những phương thức tiếp cận với những nội dung mới xung quanh vấn đề công bằng xã hội, từ sự đúc rút lý thuyết và kinh nghiệm thực tiễn của các nước châu Âu hiện đại. Công trình cũng gợi mở nghiên cứu vấn đề phân bổ nguồn lực xã hội và hạn chế bất công vì phát triển hài hòa, bền vững. Bài viết “Công bằng xã hội trong điều kiện kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay” [50] của Lương Việt Hải (2004) đã luận bàn về CBXH. CBXH không đơn thuần thể hiện quan hệ cá nhân - xã hội, mà còn thể hiện quan hệ giữa các nhóm, cộng đồng, giai cấp và cá nhân với nhau. CBXH ở đây đặt trong sự so sánh tỷ lệ. Cụ thể: tỷ lệ giữa phần mà cá nhân hay nhóm xã hội nào đó đóng góp và phần mà họ nhận được tương đương tỷ lệ ấy ở những người hay nhóm xã hội khác thì đó mới là công bằng, còn nếu các tỷ lệ đó không có sự tương đương thì đương nhiên sẽ là bất công. Việc thực hiện CBXH là một trong những ước mơ lâu đời của nhân dân lao động, một nội
10 dung quan trọng của lý tưởng cộng sản chủ nghĩa. Việc xác định một trong những mục tiêu của sự nghiệp cách mạng là xây dựng xã hội công bằng đã thể hiện đúng nguyện vọng của nhân dân, được nhân dân đồng tình và ủng hộ. Tác giả đồng thời cũng khẳng định kinh tế thị trường đã bao hàm việc thực CBXH. Tuy nhiên, kinh tế thị trường không thể thực hiện triệt để và rộng khắp, đầy đủ và toàn diện sự CBXH. Việc thực hiện CBXH cũng phải được tiến hành bằng nhiều hình thức phân phối khác nhau, cả bên ngoài và bên trong nội dung kinh tế thuần tuý. CBXH là một động lực phát triển kinh tế - xã hội, ngay cả trong điều kiện kinh tế thị trường. Với việc xây dựng một nền kinh tế thị trường định hướng XHCN có sự quản lý của Nhà nước, yêu cầu thực hiện CBXH là một tất yếu, vì đó vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển xã hội. Bài viết cung cấp cho chúng tôi những tư liệu để khái quát quan niệm về CBXH và phương thức thực hiện CBXH. Tác giả Lê Hữu Tầng (2008) trong bài viết “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn xung quanh việc thực hiện công bằng xã hội ở Việt Nam hiện nay” [120] nêu lên và phân tích hàng loạt những vấn đề lý luận và thực tiễn cấp bách xoay quanh chủ đề CBXH. Trước hết tác giả đã chỉ ra tính thống nhất và khác biệt giữa CBXH và bình đẳng xã hội, bình đẳng xã hội là “sự ngang bằng nhau giữa người và người về một phương diện xã hội nào đấy, chẳng hạn như về kinh tế, chính trị, văn hóa v.v...” [tr. 37]. Trong khi đó, CBXH chỉ là một dạng của bình đẳng xã hội, đó là sự bình đẳng trong phương diện quan hệ giữa cống hiến và hưởng thụ theo nguyên tắc cống hiến ngang nhau thì hưởng thụ ngang nhau, ở đây khái niệm CBXH và bình đẳng xã hội đã được phân tích khá thấu đáo trong sự so sánh tương tác của các khái niệm, tạo cơ sở đi sâu, làm rõ hơn nội hàm của các khái niệm. Khái niệm CBXH, cống hiến và hưởng thụ phải được hiểu theo nghĩa rộng: chúng không chỉ bao hàm những khía cạnh tích cực như chúng ta vẫn quen dùng, mà cả khía cạnh tiêu cực như công, tội, thưởng, phạt. Bài viết là cơ sở để chúng tôi kế thừa đưa ra quan điểm của mình về CBXH, nội dung của CBXH trong chương 2 của luận án. Tác giả Nguyễn Tấn Hùng (2008) trong bài viết “Thực hiện công bằng xã hội ở Việt Nam hiện nay - Mâu thuẫn và phương pháp giải quyết” [58] đã khẳng định bản chất của CBXH là sự tương xứng giữa một loạt các khía cạnh khác nhau trong
11 quan hệ giữa cái mà cá nhân, nhóm xã hội làm cho tập thể, cho xã hội hoặc cho cá nhân, nhóm xã hội khác với cái mà họ được hưởng từ tập thể, xã hội hay từ cá nhân, nhóm xã hội khác. Tác giả cũng chỉ ra rằng CBXH là một động lực phát triển kinh tế xã hội, bởi nó là yếu tố có tác động trực tiếp đến lợi ích của chủ thể hoạt động. Đồng thời, theo tác giả để thực hiện CBXH trong điều kiện kinh tế thị trường thì cần phải giải quyết một số mâu thuẫn nảy sinh cụ thể như: mâu thuẫn giữa cá nhân với xã hội; mâu thuẫn giữa chính sách kinh tế và chính sách xã hội của nhà nước; mâu thuẫn giữa lợi ích nhà đầu tư và lợi ích người lao động; mâu thuẫn trong lĩnh vực giáo dục đào tạo. Bài viết là cơ sở để chúng tôi có được những đánh giá, luận giải về thực hiện CBXH và một số vấn đề đặt ra trong thực hiện CBXH trong giáo dục. Công trình “Bảo đảm công bằng xã hội vì sự phát triển bền vững” [49] của Nguyễn Ngọc Hà (2009) đã phân tích quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam coi CBXH là mục tiêu và động lực của sự phát triển xã hội. Để có được CBXH trong điều kiện kinh tế thị trường cần phải xác định và thực hiện đúng nguyên tắc phân phối phù hợp như Đại hội X của Đảng Cộng sản Việt Nam đã đề ra. Để phát huy vai trò động lực của CBXH, theo tác giả, cần khắc phục những thiếu sót trong việc thực hiện CBXH hiện đang còn tồn tại. Công tác lý luận cần hướng vào việc nghiên cứu và giải quyết nhiệm vụ đó. Trong bài viết “Thực hiện công bằng xã hội ở Việt Nam và một số vấn đề đặt ra hiện nay” [63] của Vi Thị Hương Lan (2010) đã phân tích thực trạng thực hiện CBXH ở Việt Nam trên cơ sở chỉ ra những điểm còn hạn chế bất cập: nảy sinh không ít vấn đề bất bình đẳng trong quá trình sử dụng tư liệu sản xuất chủ yếu của xã hội; tình trạng thiếu công bằng trong quá trình phân phối sản phẩm của xã hội; bất bình đẳng trong việc hưởng thụ chế độ, chính sách phúc lợi xã hội. Từ đó, tác giả đề xuất một số giải pháp để giải quyết những vấn đề của quan hệ sản xuất nhằm góp phần tạo sự CBXH về lợi ích kinh tế giữa các giai cấp, tầng lớp để thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển. Bài viết gợi mở cho chúng tôi những hạn chế về thực trạng thực hiện công bằng xã hội trong chương 3 của luận án. Tác giả Nguyễn Đình Tường và Nguyễn Minh Hiếu (2019) trong bài viết “Quan niệm của C.Mác về công bằng xã hội và dân chủ” [136] đã phân tích tư tưởng
12 khoa học của C.Mác về CBXH nói chung và công bằng trong phân phối nói riêng cũng như vấn đề thực hiện CBXH được hình thành trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật lịch sử. C.Mác đã nhấn mạnh tính giai cấp và tính lịch sử cụ thể của khái niệm CBXH khi ông nghiên cứu các hình thái kinh tế xã hội khác nhau. Khái niệm CBXH không tồn tại như một chân lý bất biến, vĩnh cửu mà nó luôn luôn vận động và thay đổi tùy theo từng giai đoạn lịch sử nhất định. Với C.Mác, thực chất của CBXH đầu tiên là giải quyết vấn đề mối quan hệ lợi ích của từng con người trong từng xã hội cụ thể. Đặc biệt khi xem xét khái niệm CBXH một cách hợp lý, nhất thiết phải chú ý đến nhóm xã hội, lợi ích giai cấp, quan hệ lợi ích giữa các giai cấp, các tầng lớp xã hội và các điều kiện vật chất gắn liền với nó. CBXH là một trong những tiêu chuẩn chủ yếu của sự tiến bộ xã hội, của sự phát triển con người, đồng thời nó là động lực cơ bản của sự phát triển, TBXH. Đặt CBXH trong mối quan hệ biện chứng với dân chủ. Chúng tôi đã kế thừa những quan điểm của tác giả khi đánh giá, phân tích quan niệm của C.Mác về CBXH trong chương 2. 1.1.2. Nhóm công trình khoa học đã công bố có liên quan đến vấn đề lý luận về thực hiện công bằng xã hội trong giáo dục phổ thông nói chung và giáo dục phổ thông ở các tỉnh miền núi phía Bắc nói riêng Trong cuốn sách “Equality in Education: Fairness and Inclusion” [156] (Bình đẳng trong giáo dục: công bằng và hòa nhập) nhóm tác giả Hongzhi Zhang, Philip Wing Keung Chan và Christopher Boyle (2014) đã xem xét các khái niệm về công bằng và hòa nhập để đưa đến quan niệm về bình đẳng trong giáo dục. Các tác giả đã luận giải 3 chương rõ ràng về lý thuyết, phối cảnh địa phương và quan điểm so sánh để phát triển một nghiên cứu hữu ích về công bằng trong giáo dục. Thông qua các ví dụ điển hình ở một số quốc gia trên các châu lục, tác giả đã nhấn mạnh vấn đề công bằng đã là mối quan tâm trung tâm trong hệ thống giáo dục của nhiều những đất nước khác nhau. Giáo dục, thường được coi là một thành phần trung tâm trong quá trình phát triển của mỗi cá nhân, cộng đồng và quốc gia. Hầu hết các chính phủ nhằm đạt được sự công bằng về chất lượng giáo dục, cơ hội, kết quả và những nỗ lực tuyệt vời đã được thực hiện để đảm bảo thành công. Tuy nhiên, để duy trì sự công bằng trong giáo dục, bất bình đẳng đã nổi lên như một vấn đề gây tranh cãi. Chủ đề về bất bình đẳng trong giáo
13 dục, do đó, đã thu hút một số lượng lớn các nghiên cứu nghiên cứu trong những thập kỷ gần đây. Nghiên cứu hiện tại đã khám phá một số lý do dẫn đến bất bình đẳng trong giáo dục. Điều này cho thấy rằng sự thiếu công bằng có thể do sự chênh lệch về chất lượng giáo dục hoặc từ các yếu tố khác bao gồm khu vực địa lý, nguồn gốc dân tộc và giới tính. Đặc biệt, tại mục 10 phần 2 có cung cấp cái nhìn sâu sắc về sự bất bình đẳng trong tiếp cận giáo dục tiếng Anh ở cấp tiểu học giữa nông thôn và thành thị ở Việt Nam. Các phát hiện ủng hộ đề xuất rằng bất bình đẳng trong tiếp cận từ các điều kiện và phương pháp dạy và học và mức độ tham gia của các bên liên quan khác nhau. Một số gợi ý được đưa ra để giúp mang tiếng Anh đến tất cả mọi người người học, không phân biệt nền tảng xã hội hoặc phân chia kinh tế. Cuốn sách gợi mở cho chúng tôi luận giải nội dung thực hiện CBXH trong giáo dục không phân biệt giới tính, tuổi tác, tộc người. Công trình “Infusing Social Justice into the Science Classroom: Building a Social Justice Movement in Science Education” [160] (Đưa công bằng xã hội vào lớp học khoa học: xây dựng phong trào công bằng xã hội trong giáo dục khoa học) tác giả Liza Finkel (2018) đã mô tả một khóa học phương pháp, một phần của chương trình chuẩn bị cho giáo viên trình độ thạc sĩ kéo dài một năm, được thiết kế để chuẩn bị cho các giáo viên khoa học thực hiện CBXH thành nguyên tắc hướng dẫn trong công việc của họ. Bài báo lập luận về việc sử dụng lăng kính CBXH làm trọng tâm cho việc chuẩn bị cho giáo viên khoa học và trình bày một khuôn khổ để hiểu CBXH có ý nghĩa như thế nào trong bối cảnh dạy và học về khoa học. Đây là tài liệu tham khảo có giá trị cho chúng tôi tham khảo và luận giải về quan niệm CBXH trong giáo dục. Tác giả Liz Atkins, Vicky Duckworth (2019) trong công trình “Research methods for social justice and equity in education” [159] (Các phương pháp nghiên cứu công bằng xã hội và bình đẳng trong giáo dục) đã đề cập đến các phương pháp nghiên cứu về CBXH và bình đẳng trong giáo dục. Bài viết đã cung cấp cho các nhà nghiên cứu sự hiểu biết đầy đủ về các khái niệm, chỉ ra cách chúng có thể được sử dụng như một phương tiện để phát triển các chiến lược thực tế nhằm thực hiện nghiên cứu tạo ra sự khác biệt cho cuộc sống của những người học bị thiệt thòi. Các khái niệm khác nhau về công bằng và bình đẳng xã hội đã được phân tích, đồng thời dẫn dắt người đọc thông qua cuộc thảo luận về ý nghĩa của chúng đối với việc thực hiện
14 nghiên cứu giáo dục và cách nó có thể được thực hiện trong bối cảnh phương pháp nghiên cứu đã chọn của họ. Các tác giả dựa trên các ví dụ thực tế từ nhiều bối cảnh giáo dục, bao gồm giáo dục mầm non, giáo dục đặc biệt, giáo dục người lớn; các nền văn hóa ở cả phương Tây và các quốc gia đang phát triển để làm ví dụ về cách các nhà nghiên cứu có thể sử dụng các phương pháp góp phần tạo ra một hệ thống giáo dục công bằng hơn. Bằng cách này, các tác giả cung cấp một viễn cảnh toàn cầu về những cách thức tương phản và sáng tạo trong đó các nhà nghiên cứu phản ánh và tích hợp các nguyên tắc CBXH trong các phương pháp và việc ra quyết định theo phương pháp luận của họ. Nó khuyến khích người đọc suy nghĩ về nghiên cứu của chính họ bằng cách đặt những câu hỏi chẳng hạn như: nghiên cứu có thể đóng góp gì cho công bằng và CBXH đối với các phương pháp và phương pháp luận mới đang phát triển? Và làm thế nào các nhà nghiên cứu có thể thực hiện các phương pháp nghiên cứu về mặt xã hội chỉ từ một vị trí quyền lực? Cuốn sách này gợi mở cho chúng tôi những quan niệm về CBXH trong giáo dục với nhiều đối tượng cụ thể khác nhau. Công trình “Một số vấn đề về chính sách giáo dục ở vùng cao miền núi phía Bắc Việt Nam” [121] của Nguyễn Ngọc Thanh (2012) đã phân tích những đặc điểm của vùng cao MNPB Việt Nam như đặc điểm môi trường, dân tộc và địa bàn cư trú; một số đặc điểm của vùng cao MNPB ảnh hưởng đến giáo dục; chính sách giáo dục của Đảng và Nhà nước Việt Nam từ Cách mạng tháng Tám (1945) đến nay; hệ thống giáo dục ở vùng cao MNPB; các chính sách liên quan đến xây dựng cơ sở vật chất trường học ở vùng cao MNPB; thực hiện chính sách xây dựng trường, lớp; thực hiện chính sách xây dựng nhà ở cho học sinh và giáo viên; những mặt tích cực và hạn chế của chính sách xây dựng cơ sở vật chất trong giáo dục. Bên cạnh đó, tác giả đã chỉ ra các chính sách giáo dục về chương trình giảng dạy và sách giáo khoa với những nội dung sau: Chính sách đổi mới chương trình giảng dạy và sách giáo khoa; Đổi mới chương trình và sách giáo khoa; Những điểm tích cực và hạn chế về chương trình, sách giáo khoa mới ở ba tỉnh Hà Giang, Lai Châu, Cao Bằng; Chính sách giáo dục song ngữ và môn chuyên biệt ở vùng DTTS; Giáo dục chuyên biệt trong nhà trường phổ thông vùng DTTS. Cuốn sách là tài liệu quý giá giúp chúng tôi khái lược về giáo dục phổ thông ở các tỉnh MNPB.