LUẬN VĂN: Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của lễ hội cổ truyền ở tỉnh Vĩnh Phúc

Chia sẻ: Nguyen Hai | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:183

Thêm vào BST

Báo xấu

811
lượt xem 153
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Lễ hội cổ truyền là một hình thức sinh hoạt văn hoá tinh thần, bắt nguồn và phát triển từ thực tiễn hoạt động của đời sống xã hội, sự giao lưu, tiếp biến văn hoá của cộng đồng. Lễ hội cổ truyền chứa đựng tất cả những khát vọng, những ước muốn tâm linh vừa linh thiêng, vừa trần tục của cộng đồng dân cư trong những hoàn cảnh cụ thể. Đây là một bộ phận quan trọng của văn hoá dân tộc, được lưu truyền qua hàng nghìn năm lịch sử. Muốn nghiên cứu văn hoá truyền...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: LUẬN VĂN: Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của lễ hội cổ truyền ở tỉnh Vĩnh Phúc

LUẬN VĂN: Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóacủa lễ hội cổ truyền ở tỉnh Vĩnh Phúc
M Ở ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài 1.1. Lễ hội cổ truyền là một hình thức sinh hoạt văn hoá tinh thần, bắt nguồn và phát triển từ thực tiễn hoạt động của đời sống xã hội, sự giao lưu, tiếp biến văn hoá của cộng đồng. Lễ hội cổ truyền chứa đựng tất cả những khát vọng, những ước muốn tâm linh vừa linh thiêng, vừa trần tục của cộng đồng dân cư trong những hoàn cảnh cụ thể. Đây là một bộ phận quan trọng của văn hoá dân tộc, được lưu truyền qua hàng nghìn năm lịch sử. Muốn nghiên cứu văn hoá truyền thống, lẽ đương nhiên là phải tìm đến lễ hội, đặc biệt là lễ hội cổ truyền. Trong những năm gần đây, lễ hội cổ truyền nước ta được quan tâm nghiên cứu và đạt được nhiều kết quả. Tuy nhiên, phần lớn các công trình nghiên cứu tập trung trên bình diện tổng thể khu vực vùng như Bắc Bộ, Trung Bộ, Nam Bộ…Nghiên cứu về lễ hội cổ truyền ở phạm vi hẹp, thuộc địa bàn của một địa phương, một tỉnh vẫn còn chưa nhiều. Mặt khác, do mỗi tiểu vùng văn hoá sắc thái riêng, cho nên khi nghiên cứu lễ hội cổ truyền của người Việt, chúng ta không thể bỏ qua việc nghiên cứu ở từng địa phương cụ thể. Chính vì vậy, nghiên cứu lễ hội cổ truyền ở mỗi tiểu vùng văn hoá là những bước đi cần thiết và quan trọng để kế thừa, phát huy di sản văn hoá dân tộc. Xuất phát từ những đòi hỏi của công tác nghiên cứu văn hoá, chúng tôi chọn đề tài “Bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá của lễ hội cổ truyền ở tỉnh Vĩnh Phúc”. 1.2. Vĩnh Phúc là một tỉnh ở vùng châu thổ sông Hồng (khu vực chuyển tiếp giữa miền núi và đồng bằng). Văn hoá dân gian Vĩnh Phúc vừa đậm nét cổ xưa nguyên thuỷ của vùng văn hoá Hùng Vương, vừa có sắc thái văn hiến phức hợp của vùng văn hoá Kinh Bắc- Thăng Long, với gần 500 làng cổ còn lưu giữ một kho tàng văn hoá phi vật thể phong phú. Trong đó có khoảng 520 lễ hội cổ truyền. Trong nhiều năm gần đây, do nhiều nguyên nhân mà lễ hội cổ truyền ở Vĩnh Phúc chưa được nhìn nhận đúng mức. Nhiều lễ hội bị mai một, sự độc đáo của lễ hội bị giảm dần do xu thế bắt chước. Việc nghiên cứu Bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá của lễ hội cổ truyền ở tỉnh Vĩnh Phúc là hết sức cần thiết, tạo cơ sở cho công tác quản lý, hoạch định chính sách và phát triển văn hoá, khai thác lễ hội như là nguồn lực di sản văn hoá để phát triển kinh tế - xã hội tại địa phương. 1.3. Bảo tồn và phát huy di sản văn hoá truyền thống của dân tộc là một hoạt động đặc biệt quan trọng trong sự nghiệp xây dựng và phát triển nền văn hoá Việt Nam tiên
tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Muốn bảo tồn và phát huy di sản văn hoá cần phải nhận diện, đánh giá mọi giá trị văn hoá cổ truyền mà lễ hội cổ truyền là một phương diện tiêu biểu, tồn tại trong những tiểu vùng văn hoá cụ thể. Quá trình nghiên cứu lễ hội ở Vĩnh Phúc sẽ vận dụng những quan điểm, phương pháp nghiên cứu văn hoá học vào một trường hợp tiểu vùng văn hoá. Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ góp phần bổ sung vào lĩnh vực học thuật, làm phong phú thêm kho tàng lý luận văn hoá dân gian trên phương diện lễ hội cổ truyền, góp phần làm căn cứ khoa học cho việc bảo tồn, làm giàu và phát huy giá trị văn hoá lễ hội của nhân dân Vĩnh Phúc. Xuất phát từ yêu cầu trên, tác giả luận văn lựa chọn đề tài “Bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá của lễ hội cổ truyền ở tỉnh Vĩnh Phúc” nhằm vận dụng lý luận văn hoá và các phương pháp nghiên cứu văn hoá vào thực tiễn. 2. Mục đích nghiên cứu - Tìm hiểu một số thành tố cơ bản của lễ hội cổ truyền, những giá trị văn hoá của lễ hội cổ truyền. - Nghiên cứu thực trạng bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá của lễ hội cổ truyền. Hướng tới một cái nhìn tổng thể về lễ hội cổ truyền ở Vĩnh Phúc. - Đề xuất phương hướng và những giải pháp, những kiến nghị mong muốn góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá của lễ hội cổ truyền ở Vĩnh Phúc trong giai đoạn hiện nay. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Hệ thống lễ hội cổ truyền, trong đó tập trung làm rõ một số lễ hội tiêu biểu đang diễn ra hiện nay trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc. - Phạm vi nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu tới lễ hội cổ truyền trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc từ năm 1997 đến nay (mốc thời gian tỉnh Vĩnh Phúc được tái lập). 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu - Cơ sở lý luận: Luận văn vận dụng các quan điểm của chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, Đường lối văn hoá của Đảng Cộng sản Việt Nam về văn hoá để nghiên cứu lễ hội cổ truyền ở Vĩnh Phúc. - Phương pháp nghiên cứu: + Phương pháp logic và lịch sử + Phương pháp liên ngành và chuyên ngành + Phương pháp điều tra xã hội học + Phương pháp phỏng vấn sâu + Phương pháp quan sát tham dự + Phương pháp tổng hợp và phân tích các tài liệu sẵn có.
5. Đóng góp mới của luận văn - Luận văn có thể được xem như một công trình khoa học nghiên cứu có hệ thống về lễ hội cổ truyền Vĩnh Phúc dưới góc độ văn hoá học và văn hoá dân gian; cung cấp cho người đọc một hệ thống tư liệu phong phú, những giá trị đích thực về lễ hội cổ truyền ở một địa phương cụ thể. - Trên cơ sở nghiên cứu thực trạng công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá của lễ hội cổ truyền ở tỉnh Vĩnh Phúc, luận văn sẽ góp phần xây dựng những định hướng cho công tác chỉ đạo, quản lý lễ hội trên phạm vi của tỉnh; đồng thời đề xuất những giải pháp cụ thể nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá của lễ hội Vĩnh Phúc trong xu thế hội nhập và phát triển kinh tế xã hội hiện nay. 6. Tình hình nghiên cứu có liên quan đến đề tài 6.1.Tổng quan về lịch sử nghiên cứu lễ hội Nghiên cứu về lễ hội không phải là một đề tài mới. Từ trước tới nay, đã có nhiều tác giả nghiên cứu về vấn đề này. Những nghiên cứu của họ có thể tập hợp và phân loại theo các nhóm sau: - Nhóm công trình theo khuynh hướng miêu thuật từng lễ hội cụ thể: Khuynh hướng sưu tầm nghiên cứu và miêu thuật từng lễ hội cụ thể là khuynh hướng nổi trội nhất và có số lượng các công trình nhiều nhất như các công trình của các tác giả Thạch Phương – Lê Trung Vũ, xuất bản năm 1995 có tựa đề: 60 lễ hội truyền thống của người Việt Nam, (Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội), Nguyễn Chí Bền (trưởng ban tuyển chọn) xuất bản sách: Kho tàng lễ hội cổ truyền Việt Nam, Nxb Văn hoá Dân tộc và Tạp chí Văn hoá Nghệ thuật, Hà Nội, năm 2000), Trương Thìn (chủ biên) (1990) ấn hành công trình: Hội hè Việt Nam (Nxb Văn hoá Dân tộc, Hà Nội).…. Theo nhóm các tác giả tuyển chọn mà Nguyễn Chí Bền (là trưởng ban tuyển chọn) có khoảng 212 lễ hội truyền thống được miêu thuật. Điều đáng quan tâm, các công trình trên chủ yếu dừng ở việc miêu thuật và giải nghĩa các lễ hội chứ chưa nhấn mạnh vào những phân tích về mối liên hệ của các lễ hội truyền thống với xã hội đương đại để có thể đưa ra những giải pháp quản lý lễ hội. - Nhóm công trình theo khuynh hướng nghiên cứu lễ hội ở bình diện tổng thể: Khuynh hướng này chủ yếu nhìn nhận các vấn đề giá trị của lễ hội truyền thống theo phương pháp định tính. Một trong những tác giả tiêu biểu cho khuynh hướng này là GS. Đinh Gia Khánh trong các công trình ý nghĩa xã hội và văn hoá của hội lễ dân gian [7] và Văn hoá dân gian Việt Nam với sự phát triển của xã hội Việt Nam [11]; Tập thể các tác giả của Viện Nghiên cứu Văn hoá (Viện Khoa học Xã hội Việt Nam) xuất bản công trình Lễ hội cổ truyền của người Việt ở Bắc Bộ do PGS. Lê Trung Vũ (chủ biên) [41]….
Đáng lưu ý là năm 1993, Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn (nay là Viện Khoa học Xã hội Việt Nam) tổ chức một hội thảo khoa học quốc tế về Lễ hội truyền thống trong đời sống xã hội hiện đại [10]. Các nhà nghiên cứu tham gia hội thảo này đã đóng góp nhiều ý kiến về vai trò của lễ hội truyền thống trong xã hội đương đại, trong đó tác giả Vũ Ngọc Khánh cho rằng lễ hội không phải là một hiện tượng văn hoá bất biến mà nó có sự đổi thay qua thời gian. Sự biến đổi và tiếp tục của các lễ hội chính là sự hài hoà của nó đối với không gian và thời gian nhất định. Thừa nhận sự trường tồn của lễ hội cổ truyền, các nhà nghiên cứu không quan niệm lễ hội là sự luyến tiếc quá khứ, để lui vào huyền thoại, cô lập con người. Lễ hội cũng không phải tồn tại để con người quay ra tìm sự huyền bí với những cảm giác bồng bềnh ngây ngất nhằm mục đích thoát ly cuộc sống. Trong lễ hội có sự tưởng tượng về sự hiện diện các thần linh, các bí tích, nhưng không phải là để tấn công khoa học, để đi ngược chiều với những xã hội mới như xã hội hậu công nghiệp. Bên cạnh đó, Đinh Gia Khánh còn nhận xét về các mặt tích cực và tiêu cực của sự phát triển trở lại của các lễ hội truyền thống. Tác giả nêu ra một số quan điểm phổ biến khi đánh giá về sự trở lại của lễ hội như sau: 1/ Những ý kiến không tán thành với sự trở lại này vì cho rằng điều đó gây lãng phí tiền của, thời gian. 2/ Những ý kiến cho rằng sự trở lại của lễ hội gây ảnh hưởng tiêu cực đối với xã hội do nó liên quan đến các hiện tượng mê tín, dị đoan. 3/ Một số nhà nghiên cứu phê phán sự pha tạp giữa các yếu tố truyền thống và các yếu tố hiện đại, coi đây là những sự lai căng, cần phải loại bỏ [10, tr.27-28]. Lê Hữu Tầng nêu ra những ảnh hưởng do sự bùng phát trở lại của lễ hội đối với cuộc sống đương đại như nhu cầu lễ hội có thực sự là nhu cầu của đa số người dân hay không, hay đó chỉ là nhu cầu do một số người muốn lợi dụng lễ hội để tiến hành các hoạt động mê tín dị đoan, kinh doanh lễ hội để kiếm lời khai thác? Những biến đổi kinh tế - xã hội sẽ tác động ra sao đối với nhu cầu hội lễ của người dân và ngược lại? [10, tr.21]. Đánh giá về vai trò của lễ hội đối với sự phát triển của xã hội, về những giá trị của lễ hội truyền thống trong đời sống xã hội đương đại, GS. Ngô Đức Thịnh đưa ra quan điểm, trong xã hội đương đại, lễ hội truyền thống còn giữ năm giá trị cơ bản là: 1/ Giá trị cộng đồng, trong đó, lễ hội chính là “sự biểu dương sức mạnh của cộng đồng” và là chất kết dính tạo nên “sự cố kết cộng đồng”. Lễ hội là môi trường góp phần quan trọng tạo nên niềm “cộng mệnh” và “cộng cảm” của sức mạnh cộng đồng; 2/ Giá trị hướng về nguồn: Lễ hội có nguồn gốc tự nhiên, nguồn gốc cộng đồng. Chính vì vậy, lễ hội thường gắn với hành hương - du lịch;
3/ Giá trị cân bằng đời sống tâm linh: Lễ hội góp phần làm thoả mãn nhu cầu về đời sống tâm linh của con người; 4/ Giá trị sáng tạo và hưởng thụ văn hoá: Lễ hội do nhân dân tự tổ chức, làm tái hiện các sinh hoạt văn hoá cộng đồng, và cũng chính bản thân họ là những người hưởng thụ các sinh hoạt văn hoá đó; 5/ Giá trị bảo tồn, làm giàu và phát huy bản sắc văn hoá dân tộc: Lễ hội truyền thống là một bảo tàng sống về văn hoá dân tộc, nhờ đó, nền văn hoá ấy được hồi sinh, tái tạo và truyền giao qua các thế hệ [30, tr.7- 8]. Một trong những công trình khác đánh giá tương đối đầy đủ về thực trạng lễ hội truyền thống Việt Nam là đề tài khoa học cấp Bộ Văn hoá - Thông tin của các tác giả Nguyễn Thu Linh và Phan Văn Tú về Quản lý lễ hội cổ truyền: thực trạng và giải pháp [16]. Nhóm nghiên cứu nhận xét: Con người các thế hệ đã biết và hiểu về lịch sử - văn hoá dân tộc/địa phương mình qua các trải nghiệm hội hè. Rất nhiều trò chơi, trò diễn dân gian có giá trị tìm lại được môi trường phục sinh và tôn tạo. Hàng loạt các nghề thủ công - mỹ nghệ, ẩm thực truyền thống… được củng cố và phát triển tạo ra những cơ hội việc làm và thu nhập cho không ít lao động, góp phần bảo vệ di sản công nghệ dân gian đang có cơ trở thành hàng hoá có giá trị trong xã hội hiện đại” [16, tr.44] Các tác giả nhấn mạnh rằng lễ hội đang trở thành một sản phẩm của ngành du lịch, có ý nghĩa quan trọng trong việc thúc đẩy kinh tế ở nhiều địa phương [16, tr.44]. 6.2. Quá trình nghiên cứu lễ hội cổ truyền ở tỉnh Vĩnh Phúc Trong nhiều năm qua đã có đông đảo nhà nghiên cứu trung ương và địa phương nghiên cứu, tìm hiểu, làm rõ về lễ hội và lễ hội cổ truyền ở Vĩnh Phúc. Song chủ yếu những bài viết nghiên cứu mới chỉ dừng lại ở giới thiệu hoặc miêu tả dưới góc độ đơn lẻ từng lễ hội hoặc tập trung vào một số lễ hội tiêu biểu của tỉnh, như lễ hội Tây Thiên (huyện Tam Đảo), lễ hội Đúc Bụt (huyện Tam Dương), lễ hội Cướp Phết, lễ hội Chọi Trâu (huyện Lập Thạch), lễ hội Rước Nước (huyện Vĩnh Tường). Gần đây (từ năm 1997 tỉnh Vĩnh Phúc được tái lập đến nay), Sở Văn hoá Thể thao và Du lịch Vĩnh Phúc đã có một số công trình nghiên cứu khoa học liên quan đến lễ hội cổ truyền ở tỉnh và được xuất bản thành sách. Cụ thể như sau: Công trình “Danh nhân Vĩnh Phúc” (1999) của Lê Kim Thuyên đã giới thiệu khá đầy đủ về các danh nhân ở Vĩnh Phúc từ thời Hai Bà Trưng cho đến trước thời đại Hồ Chí Minh, nơi thờ tự và tổ chức lễ hội của các danh nhân (nếu có). Tại công trình “Địa chí Vĩnh Phúc (sơ thảo)” (2000), Lê Kim Thuyên đã đề cập về vùng đất và con người Vĩnh Phúc nói chung và khái lược lễ hội cổ truyền nói riêng.
Trong sách “Văn hoá các dân tộc thiểu số Vĩnh Phúc” (2005), tác giả Lâm Quý giới thiệu văn hoá truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh, tập trung ba dân tộc: Dao, Cao Lan và Sán Dìu, trong đó có đề cập đến lễ hội của các dân tộc. Lê Kim Thuyên còn nghiên cứu khái lược lễ hội Vĩnh Phúc dưới góc độ giới thiệu một lễ hội cụ thể và thành tố của lễ hội, trong công trình “Lễ hội Vĩnh Phúc (2006)”. Với cuốn sách “Văn hoá dân gian Vĩnh Phúc”(2007), Bùi Đằng Sinh, giới thiệu về các loại hình văn hoá dân gian trên địa bàn Vĩnh Phúc, trong đó khái lược lễ hội cổ truyền. Trong sách “Di tích- Danh thắng Vĩnh Phúc” (2007), Nguyễn Thị Diện giới thiệu những di tích, danh thắng tiêu biểu trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc, trong đó đề cập đến tổ chức lễ hội tại di tích. Công trình “Quốc Mẫu Tây Thiên Vĩnh Phúc” (2008), của tác giả Lê Kim Thuyên, đã nghiên cứu về Quốc mẫu Lăng Thị Tiêu, nơi thờ tự và tổ chức lễ hội tại khu di tích- danh thắng Tam Đảo. Trong 3 năm 2005- 2007, Sở Văn hoá Thể thao và Du lịch Vĩnh Phúc đã tiến hành tổng điều tra di sản văn hoá phi vật thể tên địa bàn toàn tỉnh, đã thống kê các lễ hội trên địa bàn. Ngoài ra, sách “Địa chí văn hoá dân gian vùng đất Tổ” (tỉnh Vĩnh Phú cũ) của Nguyễn Khắc Xương đã đề cập đến lễ hội cổ truyền, trong đó có lễ hội Vĩnh Phúc dưới góc độ thống kê sơ bộ và phân loại lễ hội. Nhìn chung các công trình nghiên cứu trên mới chỉ dừng lại ở việc khảo cứu, thống kê giới thiệu, chưa đề cập lễ hội cổ truyền Vĩnh Phúc một cách có hệ thống và chưa đưa ra những giải pháp hữu hiệu nhằm bảo tồn và phát huy lễ hội cổ truyền trong giai đoạn hiện nay. Đề tài luận văn "Bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá của lễ hội cổ truyền ở tỉnh Vĩnh Phúc" sẽ cố gắng nghiên cứu lễ hội cổ truyền Vĩnh Phúc, làm rõ những giá trị văn hoá trong lễ hội, đồng thời đưa ra những phương hướng, giải pháp nhằm bảo tồn và phát huy những giá trị văn hoá góp phần xây dựng nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc văn hoá dân tộc trên quê hương. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận văn gồm 3 chương, 11 tiết.
Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ VĂN HÓA LỄ HỘI CỔ TRUYỀN 1.1. QUAN NIỆM VỀ LỄ HỘI VÀ LỄ HỘI CỔ TRUYỀN 1.1.1. Lễ hội Việt Nam là đất nước có nền văn hoá lâu đời, nhiều dân tộc cùng sinh sống trên một lãnh thổ thống nhất, cùng đóng góp phong tục tập quán măng bản sắc riêng của mỗi vùng miền, dân tộc, tôn giáo... cho nền văn hoá của dân tộc. Trong đó lễ hội là yếu tố vừa đặc trưng cho mỗi dân tộc, vừa làm cho văn hoá đất nước đặc sắc hơn. Cho đến thời điểm hiện nay, khái niệm lễ hội vẫn còn nhiều cách hiểu và lý giải khác nhau trong giới nghiên cứu. Tựu trung lại trên thực tế đã xuất hiện một số ý kiến sau đây: có quan niệm chia tách lễ và hội thành hai thành tố khác nhau trong cấu trúc lễ hội dựa trên thực tế có những sinh hoạt văn hoá dân gian có lễ mà không có hội hoặc ngược lại. Theo Bùi Thiết thì “Lễ là các hoạt động đạt tới trình độ nghi lễ, hội là các hoạt nghi lễ đạt trình độ cao hơn, trong đó có các hoạt động văn hoá truyền thống” [26]; khác với quan điểm trên, nhà nghiên cứu Thu Linh cho rằng: Lễ (cuộc lễ) phản ánh những sự kiện đặc biệt, về mặt hình thức lệ trong các dịp này trở thành hệ thống những nghi thức có tính chất phổ biến được quy định một cách nghiêm ngặt nhiều khi đạt đến trình độ một “ cải diễn hoá” cùng với không khí trang nghiêm đóng vai trò chủ đạo. Đây chính là điểm giao thoa giữa lễ với hội, và có lẽ cũng vì vậy người ta thường nhập hai từ lễ hội [15, tr.27]. Theo Nguyễn Quang Lê, thì bất kỳ một lễ hội nào cũng bao gồm hai hệ thống đan quện và giao thoa với nhau: 1- Hệ thống lễ: Bao gồm các nghi lễ của tín ngưỡng dân gian và tôn giáo cùng với các lễ vật được sử dụng làm đồ lễ mang tính linh thiêng, được chuẩn bị rất chu đáo và nghiêm túc. Thông qua các nghi lễ này con người được giao cảm với thế giới siêu nhiên là các thần thánh (các nhiên thần và nhân thần), do chính con người tưởng tượng ra và họ cầu mong các thần thánh bảo trợ và có tác động tốt đẹp đến tương lai cuộc sống tốt đẹp của mình. 2- Hệ thống hội: Bao gồm các trò vui, trò diễn và các kiểu diễn xướng dân gian, cụ thể là các trò vui chơi giải trí, các đám rước và ca múa dân gian.v.v- chúng đều mang tính vui nhộn, hài hước, song đôi khi chưa thể tách ra khỏi việc thờ cúng [13, tr.5-9].
Giáo sư Đinh Gia Khánh quan niệm: “ đặc điểm cơ bản của văn hoá dân gian (trong đó có lễ hội) là tính nguyên hợp... tức nói rằng quan hệ nghệ thuật ấy người ta nhận thức hiện thực như một tổng thể chưa bị chia cắt” [9, tr.12]. Nghiên cứu "Lễ hội Việt Nam trong sự phát triển du lịch", Dương Văn Sáu cho rằng: “Lễ hội là hình thức sinh hoạt văn hoá cộng đồng diễn ra trên một địa bàn dân cư trong thời gian và không gian xác định; nhằm nhắc lại một số sự kiện, nhân vật lịch sử hay huyền thoại; đồng thời là dịp biểu hiện cách ứng xử văn hoá của con người với thiên nhiên- thần thánh và con người với xã hội” [24, tr.35]. Tác giả Phạm Quang Nghị cắt nghĩa “ lễ hội là một sinh hoạt văn hoá cộng đồng, có tính phổ biến trong cộng đồng xã hội, có sức lôi cuốn đông đảo quần chúng nhân dân tham gia. Là sản phẩm sáng tạo của các thế hệ tiền nhân để lại cho hôm nay, lễ hội chứa đựng những mong ước thiết tha vừa thánh thiện, vừa đời thường, vừa thiêng liêng, vừa thế tục của bao thế hệ con người” [22, tr.96]. GS. Ngô Đức Thịnh quan niệm “ lễ hội cổ truyền là một hiện tượng văn hoá dân gian tổng thể”, “ lễ hội là một hình thứ diễn xướng tâm linh" và diễn giải: Tính tổng thể của lễ hội không phải là thực thể “chia đôi” như người ta quan niệm mà nó hình thành trên trên cơ sở một cốt lõi nghi lễ, tín ngưỡng nào đó (thường là tôn thờ một vị thần linh - lịch sử hay là một thần linh nghề nghiệp nào đó) rồi từ đó nảy sinh và tích hợp các hiện tượng văn hoá phái sinh để tạo nên một tổng thể lễ hội cho nên một trong lễ hội phần lễ là phần gốc rễ chủ đạo, phần hội là phần phát sinh tích hợp [28, tr.37]. Như vậy, các nhà nghiên cứu đều thống nhất với nhau hai thành tố cấu trúc nên lễ hội (phần lễ tức là nghi lễ, là mặt thứ nhất: tinh thần, tôn giáo, tín ngưỡng, linh thiêng; phần hội tức là hội hè, là mặt thứ hai: vật chất, văn hoá nghệ thuật, đời thường). Tác giả Trần Bình Minh cho rằng: “lễ và hội hoà quện, xoắn xít với nhau để cùng nhau biểu thị một giá trị nào đó của một cộng đồng. Trong lễ cũng có hội và trong hội cũng có lễ” [20, tr.120]. Nguyễn Tri Nguyên khẳng định: Lễ hội là sự thể hiện, là sự phát lộ của ký ức văn hoá dân tộc. Giống như gien di truyền, ký ức văn hoá chứa đựng hàm lượng thông tin các giá trị văn hoá của quá khứ qua các truyền thống văn hoá dân tộc, tạo nên bản sắc và sự đa dạng văn hoá, cũng thiết yếu đối với sự sống con người tựa như sự đa dạng sinh học trong thế giới tự nhiên [23, tr.54- 56]. Từ những quan điểm trên, chúng tôi nhận thức như sau:
Lễ: là hệ thống các hành vi, động tác nhằm biểu hiện lòng tôn kính của con người đối với thần linh, phản ánh những ước mơ chính đáng của con người trước cuộc sống mà bản thân họ chưa có khả năng thực hiện. Hội: là tập hợp các trò diễn có tính nghi thức, các cuộc vui chơi, giải trí tại một thời điểm nhất định, thường trong khuôn viên các công trình tôn giáo hay ở sát chúng, có đông người tham gia, là đời sống văn hoá hàng ngày và một phần đời của cá nhân và cả cộng đồng, nhân kỷ niệm một sự kiện quan trọng đối với một cộng đồng xã hội. Lễ hội là sản phẩm của xã hội quá khứ, được truyền lại tới ngày nay và nó được người dân, cộng đồng tiếp nhận và thực hành trong đời sống sinh hoạt văn hoá, tín ngưỡng. 1.1.2. Lễ hội cổ truyền Lễ hội cổ truyền là một loại hình sinh hoạt văn hoá dân gian tổng hợp, vừa độc đáo, vừa phong phú đa dạng của dân tộc Việt Nam, vốn có nguồn gốc phát sinh và phát triển từ rất lâu đời trong lòng lịch sử văn hoá nước nhà. Có thể coi lễ hội cổ truyền là hình ảnh thu nhỏ của nền văn hoá dân gian cổ truyền dân tộc. Bởi lẽ, trong lễ hội cổ truyền bao hàm hầu như đầy đủ các hình thức sinh hoạt văn hoá dân gian, như: về văn học dân gian, có truyền thuyết, thần thoại, thần tích, thần phả, văn tế, văn bia, hoành phi câu đối, ca dao hò vè...; về nghệ thuật biểu diễn dân gian, có diễn xướng, sân khấu dân gian, các làn điệu dân ca, dân vũ, dân nhạc...; về tôn giáo có phong tục và tín ngưỡng dân gian gồm, các nghi lễ, nghi thức, trò chơi, trò diễn, trò chơi dân gian, tục lệ, đối tượng thờ cúng, đức tin và kỵ hèm dân gian... Do vậy, lễ hội cổ truyền không chỉ là một hiện tượng văn hoá dân gian, mà còn là một hiện tượng lịch sử xã hội. Nó phản ánh khá trung thực và rõ nét cốt cách, bản lĩnh và bản sắc dân tộc, cùng với tâm linh, nguyện vọng của nhân dân trong suốt thời kỳ lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam. Lễ hội cổ truyền được ra đời, bảo tồn và phát huy trong lòng lịch sử- văn hoá dân tộc, nó phản ánh khá đầy đủ và rất sinh động đời sống văn hoá- xã hội mà đã trải qua. Nhiều yếu tố văn hoá tinh thần được lễ hội cổ truyền bảo lưu và truyền tụng từ đời này sang đời khác; và thực sự trở thành di sản văn hoá truyền thống vô giá. Đó chính là kho tàng các giá trị thuộc về tinh hoa văn hoá, phản ánh rõ nét bản lĩnh và bản sắc dân tộc Việt Nam. Khái niệm cổ truyền được Từ điển tiếng Việt cắt nghĩa như sau: “Cổ: Thuộc về thời xa xưa trong lịch sử”; “Truyền: Để lại cái mình đang nắm giữ cho người khác, thường thuộc thế hệ sau”; “ Cổ truyền: Từ xưa truyền lại, vốn có từ xưa” [38, tr.203, 204, 1053].
Trong cuốn “Lễ hội cổ truyền”, Phan Đăng Nhật cho rằng: “ Lễ hội cổ truyền là một pho lịch sử khổng lồ, ở đó tích tụ vô số những lớp phong tục, tín ngưỡng, văn hoá nghệ thuật cả các sự kiện xã hội - lịch sử quan trọng của dân tộc” và lễ hội “còn là bảo tàng sống về các mặt sinh hoạt văn hoá tinh thần của người Việt. Chúng đã sống, đang sống và với đặc trưng của mình, chúng tạo nên sức cuốn hút và thuyết phục mạnh mẽ nhất”, tác giả cũng cho rằng “Hội lễ là nơi bảo tồn, tích tụ văn hoá (theo nghĩa rộng) của nhiều thời kỳ lịch sử, trong quá khứ, dồn nén lại cho đương thời” [39, tr.24]. GS. Lê Trung Vũ và Nguyễn Hồng Dương khái quát: “ Hội làng- Lễ hội truyền thống, là sinh hoạt văn hoá, tôn giáo, nghệ thuật truyền thống của cộng đồng làng, xuất phát từ nhu cầu cuộc sống; sự tồn tại và phát triển cho cả làng, sự bình yên cho từng cá nhân, niềm hành phúc cho từng gia đình, sự vững mạnh cho từng dòng họ; sự sinh sôi của gia súc, sự bội thu của mùa màng, mà bao đời đã quy tụ niềm mơ ước chung vào 4 chữ “ Nhân khang vật thịnh”, hay “ Quốc thái dân an”. Hai tác giả giải thích tiếp: Lễ hội truyền thống, còn gọi là lễ hội dân gian hay lễ hội cổ truyền thường tổ chức ở đình, chùa (hội chùa mang nội dung và chức năng hội làng), đền, miếu, phủ, điện trong các làng gọi là hội làng, hoặc ngày nay ở các thị trấn, tỉnh thành chỉ gọi là hội đình, hội đền, hội phủ; do dân làng- trước hết là các cụ, đại biểu nhiều mặt của cộng đồng làng xưa hoặc phường, phố tổ chức. Đó là những lễ hội thường gồm hai phần: lễ và hội. Lễ với hệ thống lễ uy nghiêm, và thần bí; Hội với hệ thống hội, vui tươi và thế tục; kèm theo và xen kẽ là phong tục, trong đó mỗi hội thường có một tục hèm- tục kiêng- là đặc điểm của mỗi hội [42, tr.8]. Chúng tôi sử dụng khái niệm lễ hội cổ truyền theo quan điểm của GS.Ngô Đức Thịnh, cho rằng lễ hội cổ truyền là: 1/ “Một hình thức diễn xướng dân gian bao gồm nhiều hình thức diễn xướng nhỏ, kết hợp hữu cơ với nhau tạo thành tổng thể diễn xướng lễ hội”; 2/ “Là một hình thức diễn xướng tâm linh” không còn là thế giới hiện thực mà đã vươn lên thế giới biểu tượng linh thiêng. “Nó tái hiện lại lịch sử tự nhiên, lịch sử xã hội trong một “thời điểm mạnh”, thời điểm có giá trị đặc biệt, thời điểm thiêng, khác với thời gian thường ngày”; 3/ “Diễn xướng lễ hội cổ truyền đạt tới hiệu quả xã hội nhiều mặt, nó tạo nên và biểu trưng cho sức mạnh cố kết cộng đồng, nó là niềm cộng cảm và cộng mệnh của
cộng đồng thoả mãn ước vọng vươn tới sự hoà đồng giữa con người với thiên nhiên, với cội nguồn” [29, tr.17-22,] Bên cạnh đó, lễ hội cổ truyền là một hiện tượng văn hoá dân gian tổng thể, được hình thành trên cơ sở một nghi lễ, tín ngưỡng nào đó. Các lễ hội cổ truyền là sinh hoạt văn hoá tiến hành theo định kỳ, mang tính cộng đồng (thường là cộng đồng làng). Ngoài ra, lễ hội là một di sản văn hoá, một sản phẩm của lịch sử, tồn tại và vận hành trong bối cảnh xã hội hiện tại. 1.1.3. Giá trị văn hoá của lễ hội cổ truyền Nghiên cứu giá trị văn hoá của lễ hội cổ truyền, cũng chính là tìm về lễ hội cổ truyền trong tư cách là một di sản văn hoá quan trọng. Khái niệm di sản được hiểu một nghĩa đơn giản nhất là tài sản của thế hệ trước để lại cho thế hệ sau. Hay “chỉ chung cho các tài sản văn hoá như văn học dân gian, các công trình kiến trúc, các tác phẩm điêu khắc, các tác phẩm văn học… mà các thế hệ trước để lại cho thế hệ sau” [6, tr.667]. Luật Di sản văn hoá của Nước Cộng hoà Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam xác định di sản là “sản phẩm tinh thần, vật chất có giá trị lịch sử, văn hoá, khoa học, được lưu truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác” [17, tr.12]. Khái niệm di sản là một khái niệm tiến triển, có nghĩa là nó thay đổi theo thời gian và không gian. Giờ đây khái niệm di sản không hoàn toàn đồng nhất với khái niệm tài sản từ quá khứ nữa vì nó liên quan đến quá trình chọn lọc quá khứ, nhất là đối với các di sản của cộng đồng (như đối với trường hợp lễ hội). Rõ ràng là, không phải bất kỳ quá khứ nào cũng có thể trở thành di sản. Chính vì lẽ đó, chúng tôi quan niệm: Di sản là sự lựa chọn ký ức, báu vật của cộng đồng từ những quá khứ lịch sử để thể hiện cho nhu cầu, nguyện vọng, mong muốn của xã hội hiện tại. Di sản văn hoá được hiểu là những gì có giá trị do tổ tiên, cha ông truyền lại cho con cháu, hoặc nói rộng hơn là thế hệ trước truyền lại cho thế hệ sau. Tuy nhiên, điều này trên thực tế chưa hoàn toàn thoả mãn những suy luận logic muốn tìm hiểu kỹ hơn về khái niệm này. Chúng ta biết rằng, không phải bất cứ tài sản gì do thế hệ trước để lại cho thế hệ sau cũng được xem như di sản. Lấy ví dụ trong trường hợp các phong tục, tín ngưỡng, bên cạnh những phong tục, tín ngưỡng được xem là di sản quý báu do tiền nhân để lại cho thế hệ chúng ta ngày hôm nay, nhiều phong tục, tín ngưỡng bị xem là hủ tục lạc hậu. Như vậy, chúng ta cần có một cách lý giải sâu sắc hơn về thuật ngữ này. Trong diÔn tr×nh v¨n ho¸ cña mçi d©n téc, di s¶n v¨n ho¸ ®ãng vai trß v« cïng quan träng v× nã lµ nguån lùc néi sinh
cho qu¸ tr×nh tiÕp biÕn v¨n ho¸. Di s¶n v¨n ho¸ hµm chøa nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ xa ®Ó l¹i cho ®êi sau. V¨n ho¸ biÓu hiÖn tr×nh ®é ph¸t triÓn cña x· héi vµ con ngêi. V¨n ho¸ lµ tÊt c¶ gi¸ trÞ vËt chÊt, tinh thÇn do con ngêi s¸ng t¹o ra, liªn quan trùc tiÕp ®Õn con ngêi, nh»m môc ®Ých duy tr× sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x· héi loµi ngêi. Tæng th ký UNESCO «ng Federico Mayor ®Þnh nghÜa: “V¨n ho¸ lµ tæng thÓ sèng ®éng c¸c ho¹t ®éng s¸ng t¹o (cña c¸c c¸ nh©n vµ c¸c céng ®ång) trong qu¸ khø vµ trong hiÖn t¹i. Qua c¸c thÕ kû, ho¹t ®éng s¸ng t¹o Êy ®· h×nh thµnh nªn hÖ thèng c¸c gi¸ trÞ, c¸c truyÒn thèng vµ thÞ hiÕu, nh÷ng yÕu tè x¸c ®Þnh riªng cña mçi d©n téc” [5, tr.95]. PhÇn më ®Çu cña LuËt Di s¶n v¨n hãa nªu râ: "Di s¶n v¨n hãa ViÖt Nam lµ tµi s¶n quý gi¸ cña céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam vµ lµ mét bé phËn cña di s¶n v¨n hãa nh©n lo¹i, cã vai trß to lín trong sù nghiÖp dùng níc vµ gi÷ níc cña nh©n d©n ta". Di s¶n v¨n hãa tån t¹i díi hai d¹ng: Di s¶n v¨n hãa vËt thÓ vµ di s¶n v¨n hãa phi vËt thÓ. T¹i ch¬ng I ®iÒu 4 cña LuËt Di s¶n v¨n hãa ghi nh sau: Di s¶n v¨n hãa phi vËt thÓ lµ s¶n phÈm tinh thÇn cã gi¸ trÞ lÞch sö, v¨n hãa khoa häc, ®îc lu gi÷ b»ng trÝ nhí, ch÷ viÕt, ®îc lu truyÒn b»ng truyÒn miÖng, truyÒn nghÒ, tr×nh diÔn vµ c¸c h×nh thøc lu gi÷, lu truyÒn kh¸c, bao gåm tiÕng nãi, ch÷ viÕt t¸c phÈm v¨n häc, nghÖ thuËt, khoa häc, ng÷ v¨n truyÒn miÖng, diÔn xíng d©n gian, lèi sèng, nÕp sèng, lÔ héi, bÝ quyÕt vµ nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng, tri thøc vÒ y, dîc häc cæ truyÒn, vÒ v¨n hãa Èm thùc, vÒ trang phôc truyÒn thèng d©n téc vµ nh÷ng tri thøc d©n gian kh¸c. Di s¶n v¨n hãa vËt thÓ lµ s¶n phÈm vËt chÊt cã gi¸ trÞ lÞch sö v¨n hãa, khoa häc, bao gåm di tÝch lÞch sö v¨n hãa, danh lam th¾ng c¶nh, di vËt, cæ vËt, b¶o vËt quèc gia.
Di s¶n v¨n ho¸ vËt thÓ vµ di s¶n v¨n ho¸ phi vËt thÓ lµ nh÷ng h×nh thøc tån t¹i cña di s¶n v¨n ho¸. NÕu gäi di s¶n v¨n hãa vËt thÓ lµ g¬ng mÆt lÞch sö, lµ nh©n chøng cña c¸c thêi ®¹i, th× di s¶n v¨n hãa phi vËt thÓ lµ linh hån, lµ tinh anh, hun ®óc nh÷ng gi¸ trÞ cao nhÊt cña d©n téc. C¸c di s¶n v¨n hãa vËt thÓ lu«n lu«n chøa ®ùng trong m×nh nh÷ng gi¸ trÞ v« h×nh, n¬i con ngêi göi g¾m ®øc tin vµ t«n thê mét ®Êng thiªng liªng nµo ®ã, lµ kh«ng gian v¨n hãa cho nh©n d©n trong nh÷ng ngµy lÔ héi cæ truyÒn, lÔ héi t«n gi¸o, lµ n¬i c¸c nghÖ nh©n xa thÓ hiÖn n¨ng lùc s¸ng t¹o kiÕn tróc nghÖ thuËt cña m×nh d©ng lªn ®Êng tèi cao, thÓ hiÖn kh¸t väng vµ íc m¬ thÇm kÝn m·nh liÖt cña m×nh vÒ cuéc sèng thÕ giíi con ngêi. §èi víi di s¶n v¨n hãa phi vËt thÓ th× tù th©n nã ®· mang trong m×nh nh÷ng th«ng ®iÖp cña qu¸ khø vµ khi tham gia vµo ®êi sèng v¨n hãa hiÖn ®¹i sÏ lµm cho v¨n hãa cña mçi d©n téc kh«ng bÞ t¸ch rêi khái truyÒn thèng, nã gi÷ l¹i nh÷ng gi¸ trÞ tù th©n, ®ång thêi t¹o nªn nh÷ng gi¸ trÞ bªn trong cña cèt c¸ch, b¶n lÜnh, n¨ng lùc cña mçi d©n téc. Nh÷ng hÖ gi¸ trÞ nµy cã tÝnh æn ®Þnh rÊt lín vµ cã tÝnh bÒn v÷ng t¬ng ®èi, cã søc m¹nh to lín ®èi víi céng ®ång. Trong sù tiÕn bé vµ ph¸t triÓn cña x· héi, c¸c gi¸ trÞ nµy thêng kh«ng biÕn mÊt mµ hãa th©n vµo c¸c gi¸ trÞ cña thêi sau theo quy luËt kÕ thõa, t¸i t¹o vµ ®ã còng lµ biÓu hiÖn cña tÝnh liªn tôc v¨n ho¸. Trong nh÷ng n¨m qua, §¶ng, Nhµ níc vµ nh©n d©n ta ®· cã nhiÒu ho¹t ®éng nh»m b¶o vÖ vµ ph¸t huy kho tµng di s¶n v¨n hãa cña cha «ng, gãp phÇn to lín vµo viÖc b¶o vÖ vµ x©y dùng níc ViÖt Nam x· héi chñ nghÜa, x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n hãa ViÖt Nam tiªn tiÕn ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng quèc gia rÊt cã ý thøc b¶o tån, ph¸t huy gi¸ trÞ cña di s¶n v¨n ho¸. V× vËy ngay sau khi C¸ch m¹ng th¸ng T¸m thµnh c«ng, “xÐt r»ng viÖc b¶o tån cæ tÝch lµ viÖc rÊt cÇn cho c«ng cuéc kiÕn thiÕt níc ViÖt Nam”, chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· ký s¾c lÖnh sè 65 Ên ®Þnh nhiÖm vô
cho §«ng D¬ng B¸c cæ häc viÖn nhiÖm vô b¶o tån tÊt c¶ cæ tÝch trong toµn câi ViÖt Nam. KÕt thóc sù nghiÖp kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p, ChÝnh phñ ban hµnh NghÞ ®Þnh sè 519 TTg ngµy 29/10/1957 vÒ viÖc b¶o tån di tÝch, di vËt lÞch sö vµ danh lam th¾ng c¶nh. §iÒu 1 cña NghÞ ®Þnh nãi trªn x¸c ®Þnh: TÊt c¶ nh÷ng bÊt ®éng s¶n vµ ®éng s¶n cã mét gi¸ trÞ lÞch sö hay nghÖ thuËt (kÓ c¶ bÊt ®éng s¶n vµ ®éng s¶n cßn n»m ë díi ®Êt hay díi níc) vµ nh÷ng danh lam th¾ng c¶nh ë trªn l·nh thæ níc ViÖt Nam, bÊt cø lµ thuéc quyÒn së h÷u cña Nhµ níc, mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh, mét c¬ quan, mét ®oµn thÓ, hoÆc mét t nh©n, tõ nay ®Òu ®Æt díi chÕ ®é b¶o vÖ cña Nhµ níc quy ®Þnh trong NghÞ ®Þnh nµy. Khi ®Êt níc ta hoµn toµn thèng nhÊt, chñ tÞch Héi ®ång Nhµ níc ®· ký Ph¸p lÖnh B¶o vÖ vµ sö dông di tÝch lÞch sö - v¨n hãa vµ danh lam th¾ng c¶nh (04041984). Mêi t¸m n¨m sau (2001), Nhµ níc ViÖt Nam ®· chÝnh thøc ban hµnh LuËt Di s¶n v¨n hãa, ®©y ®îc coi lµ mét bíc tiÕn trªn qu¸ tr×nh hoµn thiÖn chÝnh s¸ch v¨n hãa v× sù ph¸t triÓn cña ®Êt níc. Trong LuËt Di s¶n v¨n hãa nµy, c¶ hai h×nh th¸i v¨n hãa ®îc chøa ®ùng trong ký øc v¨n hãa cña d©n téc: Di s¶n v¨n hãa vËt thÓ vµ di s¶n v¨n hãa phi vËt thÓ ®Òu ®îc ®Ò cËp ®Õn víi t c¸ch lµ ®èi tîng ph¸p lý chñ yÕu cña luËt. LuËt ph¸p cña nhµ níc kh«ng chØ n©ng cao nhËn thøc mµ cßn trao cho mäi c«ng d©n mét c«ng cô ph¸p lý ®Ó ®iÒu chØnh c¸c ho¹t ®éng x· héi, ®Ó nhµ níc cïng c¸c tæ chøc, c¸ nh©n cã thÓ b¶o tån vµ ph¸t huy gi¸ trÞ di s¶n v¨n hãa d©n téc vµo ®êi sèng hiÖn t¹i. §ång thêi luËt còng quy ®Þnh rÊt cô thÓ viÖc kiÓm kª, su tÇm vèn v¨n hãa truyÒn thèng (bao gåm v¨n ho¸ b¸c häc vµ v¨n ho¸ d©n gian) cña ngêi ViÖt vµ c¸c d©n téc ngêi thiÓu sè; b¶o tån c¸c lµng nghÒ truyÒn thèng, c¸c tri thøc vÒ y, dîc cæ truyÒn, v¨n ho¸ Èm thùc... t«n vinh vµ träng
®·i nh÷ng nghÖ nh©n, nghÖ sÜ bËc thÇy trong c¸c ngµnh, nghÒ truyÒn thèng. Trong LuËt Di s¶n v¨n ho¸ còng cã thªm nh÷ng quy ®Þnh vÒ qu¶n lý b¶o vÖ vµ ph¸t huy gi¸ trÞ cña c¸c di vËt, cæ vËt, b¶o vËt quèc gia, c«ng viÖc x©y dùng c¸c bé su tËp vµ tæ chøc qu¶n lý c¸c b¶o tµng ë ViÖt Nam; x¸c ®Þnh râ quyÒn së h÷u ®èi víi di s¶n v¨n ho¸; x¸c ®Þnh cô thÓ sù ph©n cÊp qu¶n lý gi÷a trung ¬ng vµ ®Þa ph¬ng; quy ®Þnh viÖc më hÖ thèng c¸c cöa hµng mua b¸n cæ vËt, lËp c¸c b¶o tµng vµ su tËp t nh©n. LuËt còng cã mét môc riªng ®Ò cËp cô thÓ vÒ vÊn ®Ò nguån lùc cho c¸c ho¹t ®éng b¶o vÖ vµ ph¸t huy gi¸ trÞ c¸c di s¶n v¨n ho¸, trong ®ã quy ®Þnh thèng nhÊt viÖc sö dông c¸c nguån thu vµ tr¸ch nhiÖm cña nhµ níc trong viÖc cung cÊp ng©n s¸ch cho c¸c ho¹t ®éng nµy. Ngoµi nh÷ng quy ®Þnh cô thÓ vÒ viÖc xÕp h¹ng di tÝch, su tÇm c¸c di s¶n v¨n ho¸ phi vËt thÓ, th¨m dß khai quËt kh¶o cæ häc, luËt còng ®ång thêi quy ®Þnh cô thÓ vÒ c«ng t¸c thanh tra, kiÓm tra cïng møc ®é khen thëng vµ xö ph¹t trong lÜnh vùc b¶o tån c¸c di s¶n v¨n ho¸. Qu¸n triÖt ®êng lèi ®èi ngo¹i cña §¶ng vµ Nhµ níc ta hiÖn nay, LuËt Di s¶n v¨n ho¸ còng ®ång thêi cã nh÷ng quy ®Þnh cô thÓ, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c¸c ho¹t ®éng hîp t¸c quèc tÕ trong lÜnh vùc b¶o vÖ vµ ph¸t huy gi¸ trÞ c¸c di s¶n v¨n ho¸ nh: viÖc cho phÐp tæ chøc trng bµy cæ vËt ë níc ngoµi, viÖc ngêi níc ngoµi nghiªn cøu, su tÇm c¸c di s¶n v¨n ho¸ ë ViÖt Nam vµ ®Æc biÖt lµ viÖc hîp t¸c quèc tÕ ®Ó b¶o hé nh÷ng di s¶n v¨n ho¸ ViÖt Nam ë níc ngoµi… VÒ c¬ b¶n, cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng LuËt Di s¶n v¨n ho¸ ®îc th«ng qua t¹i kú häp lÇn thø 9 Quèc héi kho¸ 9, th¸ng 6 n¨m 2001 vµ chÝnh thøc cã hiÖu lùc tõ ngµy 01 01 2002 lµ c¬ së ph¸p lý quan träng ®Ó ®Èy m¹nh viÖc ®æi míi c¸c ho¹t ®éng nh»m b¶o vÖ vµ ph¸t huy gi¸ trÞ di s¶n v¨n ho¸ ë ViÖt Nam, thiÕt thùc gãp phÇn thùc hiÖn th¾ng lîi nh÷ng ®êng lèi, chñ tr¬ng cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam vÒ ®æi míi
®Êt níc nãi chung, x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiÕn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc nãi riªng, ®ång thêi ®ãng gãp vµo kho tµng di s¶n v¨n ho¸ cña thÕ giíi. Bªn c¹nh hiÖu lùc cña ph¸p luËt nhµ níc vÒ b¶o vÖ di s¶n v¨n ho¸, nhËn thøc cña x· héi trong thêi gian gÇn ®©y còng cã nhiÒu thay ®æi. §Õn nay di s¶n v¨n ho¸ kh«ng chØ ®îc coi lµ tµi s¶n cã gi¸ trÞ gi¸o dôc truyÒn thèng, mµ cßn lµ mét nguån lùc to lín gãp phÇn ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi cña ®Êt níc. Do ®ã di s¶n v¨n ho¸ ®· trë thµnh mét lÜnh vùc ®îc quan t©m ®Æc biÖt, huy ®éng ®îc nhiÒu ®ãng gãp cña nh©n d©n vµ ®· ®¹t ®îc nhiÒu kÕt qu¶ quan träng. NhiÒu v¨n b¶n qu¶n lý nhµ níc vÒ di s¶n v¨n ho¸ ®· ®îc ban hµnh, nhiÒu ®Ò tµi khoa häc, dù ¸n b¶o tån c¸c di s¶n v¨n ho¸ thuéc nhiÒu lÜnh vùc ®îc thùc hiÖn, nhiÒu lo¹i h×nh v¨n ho¸, nghÖ thuËt truyÒn thèng ®îc kh«i phôc, b¶o tån khai th¸c vµ ph¸t huy. §Õn nay ®· cã rÊt nhiÒu dù ¸n nghiªn cøu, su tÇm vµ mét khèi lîng lín phim, ¶nh, b¨ng ®Üa h×nh, ®Çu s¸ch vÒ di s¶n v¨n ho¸ phi vËt thÓ ®îc thùc hiÖn. Næi lªn lµ viÖc su tÇm hµng tr¨m sö thi cña ®ång bµo c¸c d©n téc T©y Nguyªn víi kinh phÝ lªn tíi hµng chôc tØ ®ång. NhiÒu lµng nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng ®îc ph¸t huy vµ bíc ®Çu cã vÞ trÝ trong nÒn kinh tÕ nh: gèm B¸t Trµng, gèm §ång Nai, lôa Hµ §«ng, ch¹m kh¶m §ång Kþ, … Sau nhiÒu nç lùc cña Nhµ níc vµ nh©n d©n ta, kho tµng di vËt, cæ vËt ®· ®îc bæ sung lªn tíi vµi triÖu hiÖn vËt, ®ang ®îc b¶o qu¶n, trng bµy vµ ph¸t huy t¸c dông trong c¸c nhµ b¶o tµng trªn c¶ níc. Trong nh÷ng n¨m qua, ®· cã hµng tr¨m ngµn di vËt v¨n ho¸ cã gi¸ trÞ ®îc ®iÒu tra, su tÇm lµm giµu cho kho tµng v¨n ho¸ d©n téc. Hµng lo¹t cuéc khai quËt cã gi¸ trÞ ®îc thùc hiÖn nh ë Lung Leng, Lam Kinh, Cè ®« HuÕ… khai quËt 5 con tµu cæ bÞ ch×m ë ViÖt Nam. §Æc biÖt lµ viÖc khai quËt kh¶o cæ t¹i khu vùc Ba §×nh (Hµ Néi) víi diÖn tÝch gÇn 20.000m2 ®· thu gãp ®îc mét khèi lîng hiÖn vËt hÕt søc phong phó vµ quý gi¸
vÒ Hoµng thµnh, cung cÊp nh÷ng th«ng tin cã gi¸ trÞ vÒ lÞch sö ngh×n n¨m Th¨ng Long §«ng §« Hµ Néi. Trong nh÷ng n¨m võa qua chóng ta còng ®· cã 7 di s¶n v¨n ho¸ ®îc c«ng nhËn lµ di s¶n v¨n ho¸ thÕ giíi, trong ®ã Nh· nh¹c cung ®×nh HuÕ vµ Kh«ng gian v¨n ho¸ cång chiªng T©y Nguyªn ®îc UNESCO c«ng nhËn lµ kiÖt t¸c di s¶n v¨n ho¸ phi vËt thÓ vµ truyÒn khÈu cña nh©n lo¹i. Sù c«ng nhËn cña UNESCO võa lµm t¨ng thªm lßng tù hµo, võa n©ng cao ý thøc tr¸ch nhiÖm ®èi víi viÖc b¶o tån vµ ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ di s¶n v¨n ho¸ ë níc ta. Lễ hội cổ truyền được xem là một phạm trù thuộc khái niệm di sản văn hóa phi vật thể. Đây là một khái niệm thu hút được nhiều sự chú ý trong thời gian 10 năm trở lại đây. UNESCO đã thảo ra một công ước về việc bảo vệ di sản văn hoá này. “Di sản văn hoá phi vật thể” được hiểu là các tập quán, các hình thức thể hiện, biểu đạt, tri thức, kỹ năng và kèm theo đó là những công cụ, đồ vật, đồ tạo tác và các không gian văn hoá có liên quan mà các cộng đồng, các nhóm và một số trường hợp là các cá nhân, công nhận là một phần di sản văn hoá của họ. Được chuyển giao từ thế hệ này sang thế hệ khác, di sản văn hoá phi vật thể được các cộng đồng và các nhóm không ngừng tái tạo để thích nghi với môi trường và mối quan hệ qua lại giữa cộng đồng với tự nhiên và lịch sử của họ, đồng thời hình thành trong họ một ý thức về bản sắc và sự kế tục, qua đó khích lệ thêm sự tôn trọng đối với sự đa dạng văn hoá và tính sáng tạo của con người [35, tr.144]. Trong các loại hình di sản văn hoá phi vật thể, lễ hội truyền thống là một loại hình tiêu biểu. Lễ hội truyền thống được các nhà nghiên cứu khai thác dưới nhiều góc độ khác nhau. Một số tác giả khai thác lễ hội dưới hình thức các sinh hoạt văn hoá cộng đồng [30, tr.6-9] hay một hình thức trình diễn dân gian [25, tr.36-40]; một số tác giả khác lại quan tâm đến vai trò của lễ hội truyền thống trong xã hội đương đại [10, tr.25-31], [19, tr.3- 6]…. Trên thực tế, chúng ta thấy rằng lễ hội cổ truyền là một hiện tượng xã hội tổng thể, trong đó có một số các đặc trưng chủ yếu như: + Là một dạng sinh hoạt tín ngưỡng - tâm linh; + Là dịp biểu dương sức mạnh của cộng đồng địa phương; + Là dịp đoàn kết, giáo dục truyền thống cộng đồng; + Là hội chợ trưng bày các sản phẩm địa phương và các vùng khác;
+ Là dịp tổ chức các hoạt động giao tiếp như sinh hoạt nghệ thuật, các trò chơi giải trí, thể thao; + Là địa điểm hành hương, du lịch Từ những cả những đặc trưng trên của lễ hội cổ truyền đều gắn với một đặc điểm là: lễ hội là một sản phẩm của quá khứ, được gìn giữ cho hiện tại và mai sau, lễ hội cổ truyền là một di sản văn hoá của cộng đồng người Việt. Trong Luật Di sản văn hoá, lễ hội được xem là di sản văn hoá phi vật thể. Điều 4 của Luật Di sản văn hoá định nghĩa khái niệm di sản văn hoá phi vật thể như sau: Di sản văn hoá phi vật thể là sản phẩm tinh thần có giá trị lịch sử, văn hoá, khoa học, được lưu giữ bằng trí nhớ, chữ viết, được lưu truyền bằng truyền miệng, truyền nghề, trình diễn và các hình thức lưu giữ, lưu truyền khác, bao gồm tiếng nói, chữ viết, tác phẩm văn học, nghệ thuật, khoa học, ngữ văn truyền miệng, diễn xướng dân gian, lối sống, nếp sống, lễ hội, bí quyết về nghề thủ công truyền thống, tri thức về y, dược học cổ truyền, về văn hoá ẩm thực, về trang phục truyền thống dân tộc và những tri thức dân gian khác [17, tr.12-13]. Ngô Đức Thịnh và Lê Hồng Lý cũng nhấn mạnh rằng phong tục tín ngưỡng và lễ hội rất quan trọng đối với cuộc sống của người nông dân. Đó có thể được xem như sự phản chiếu sinh động của truyền thống, bản sắc văn hoá cộng đồng cũng như là biểu tượng của tinh thần cố kết cộng đồng làng xã được hun đúc qua thời gian. [27, tr.35- 39]. Phạm Quang Nghị lại nhấn mạnh đến khía cạnh “bảo tàng văn hoá dân gian của lễ hội, theo đó lễ hội lưu trữ nhiều sinh hoạt văn hoá truyền thống, và nhiệm vụ của thế hệ ngày hôm nay là phải kế thừa và phát huy các giá trị văn hoá ấy” [2, tr.3-7]. Nhà nghiên cứu tiếp tục khẳng định: “Lễ hội là một di sản văn hoá phi vật thể đặc biệt. (…) Lễ hội là một hiện tượng văn hoá gắn liền với điều kiện và trình độ phát triển kinh tế và sinh hoạt của con người. Lễ hội đã và sẽ còn tồn tại hết sức lâu dài trong đời sống xã hội” [21, tr.3-7]. Khác với những di sản văn hoá vật thể, được xem là hoá thạch của văn hoá tại những thời điểm nhất định, di sản văn hoá phi vật thể (trong đó có lễ hội cổ truyền) là sự biến đổi, tích luỹ và lựa chọn văn hoá qua thời gian. Trong các lễ hội cổ truyền đang tồn tại ngày hôm nay, chúng ta có thể thấy những truyền thống văn hoá còn tồn đọng ở những hình thái nhất định. Với tư cách là một di sản văn hoá, sự biến đổi của các lễ hội cổ truyền cho chúng ta thấy cách quan niệm và xử lý đối với di sản của từng thời kỳ lịch sử ra sao. Nhiều học giả cho rằng lễ hội cổ truyền là một bảo tàng sống về văn hoá dân tộc. Nhờ đó, nền văn hoá ấy
được hồi sinh, tái tạo và truyền giao qua các thế hệ. Quan niệm này chứng tỏ rằng, lễ hội cổ truyền không phải là một thứ gì đó tĩnh tại, mà ngược lại, nó vận động và biến đổi trong không gian cũng như thời gian. Một mặt, sự biến đổi của lễ hội cổ truyền chịu sự chi phối của ý thức hệ hay quan niệm của mỗi thời kỳ trong việc chuyển giao các di sản văn hoá của mình cho các thế hệ tiếp nối; mặt khác, lễ hội cũng lưu giữ những giá trị văn hoá - xã hội của một cộng đồng đối với cả không gian cũng như thời gian. Các thế hệ sau có thể tìm hiểu về cuộc sống trong quá khứ. Bên cạnh đó, với quan niệm lễ hội cổ truyền là một di sản văn hoá thích ứng với thời gian và không gian cụ thể, chúng ta sẽ xác định những biện pháp bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá của lễ hội cổ truyền trong xã hội hiện đại. Lễ hội cổ truyền với tư cách là di sản văn hoá thường tồn tại trong những không gian văn hoá vật thể (đình, đền, chùa, miếu...) và không gian văn hoá phi vật thể (tín ngưỡng, tâm linh, nghi thức, tế lễ, rước sách, thờ cúng...). Lễ hội cổ truyền là địa chỉ tiêu biểu của các giá trị văn hoá mà ông cha ta để lại cho con cháu muôn đời. 1.1.3. Một số đặc trưng của lễ hội cổ truyền Lễ hội là một trong những hiện tượng sinh hoạt văn hoá cổ truyền của nhiều dân tộc ở nước ta cũng như trên thế giới. Nó là tấm gương phản ánh trung thực đời sống văn hoá của mỗi dân tộc. Lễ hội cổ truyền có hai đặc trưng cơ bản sau: 1.1.3.1. Lễ hội cổ truyền - một “hiện tượng văn hoá gian tổng thể” GS. Ngô Đức Thịnh quan niệm “hiện tượng văn hoá dân gian tổng thể” là: “một hiện tượng văn hoá mang tính phức thể, mà trong phức thể ấy, một yếu tố văn hoá dân gian nào đó giữ vai trò chủ đạo đó và cũng như gắn kết đa chiều với thực tại xã hội” [33, tr.334]. Tổng thể của lễ hội không phải tổn thể “chia đôi” giữa phần lễ và phần hội như một số người quan niệm, mà nó hình thành trên cơ sở một cốt lõi nghi lễ, tín ngưỡng nào đó (tường là tôn thờ một vị thần linh lịch sử, hay một thần linh nghề nghiệp, thần linh huyền thoại...) rồi từ đó nảy sinh và tích hợp các hiện tượng sinh hoạt văn hoá phái sinh để tạo nên một tổng thể lễ hội. Cho nên, trong lễ hội, phần lễ là gốc rễ, chủ đạo, phần hội là phần phái sinh tích hợp. Nhìn một cách tổng thể, thì lễ hội chủ yếu vẫn thuộc phạm trù cái thiêng, của thế giới thiêng liêng chứ không phải “cái tục”, cái thuộc về đời sống trần tục. Ngôn ngữ của lễ hội là ngôn ngữ biểu tượng, vượt lên trên đời sống hiện hữu hàng ngày. Ngay một số sinh hoạt vui chơi, giải trí, thi tài diễn ra trong lễ hội, như đua thuyền, đấu vật, kéo co,... thậm chí các trò chơi mang tính phồn thực vẫn mang tính nghi lễ, phong tục chứ không còn mang tính “trần tục” thuần tuý, mà đã trở thành “cái tục” của thế giới thiêng liêng. Từ đây rút ra một hệ quả mang tính thực tiễn là hiện nay chúng ta đang phục hồi, phát huy lễ hội