Luận văn Hát quan lang của người Tày ở Thạch An Cao Bằng tiếp cận dưới góc độ văn hóa dân gian

Chia sẻ: Carol123 Carol123 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:186

Thêm vào BST

Báo xấu

249
lượt xem 40
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nền văn hoá Việt Nam là nền văn hoá đa dạng phong phú nhưng thống nhất. Đó là nền văn hoá được tạo bởi các dân tộc anh em cùng chung sống xen kẽ khắp dải đất hình chữ S của Tổ quốc. Do vậy, bên cạnh việc tìm hiểu văn hoá của người Việt cần chú trọng tìm hiểu văn hoá của các dân tộc thiểu số

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Hát quan lang của người Tày ở Thạch An Cao Bằng tiếp cận dưới góc độ văn hóa dân gian

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM THÁI NGUYÊN ĐÀM THÙY LINH HÁT QUAN LANG CỦA NGƢỜI TÀY Ở THẠCH AN - CAO BẰNG TIẾP CẬN DƢỚI GÓC ĐỘ VĂN HỌC DÂN GIAN CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 60.22.34 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN HẰNG PHƢƠNG THÁI NGUYÊN – 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 0
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn, tôi đã nhận đƣợc sự giúp đỡ nhiệt tâm của các thầy cô giáo, đồng nghiệp, ngƣời thân. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS. Nguyễn Hằng Phương, ngƣời thầy đã nhiệt tình, tận tâm hƣớng dẫn, giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo, Khoa sau đại học và các thầy cô giáo khoa Ngữ văn của trƣờng ĐHSP Thái Nguyên, các thầy cô giáo trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội, trƣờng Đại học KHXH & NV, Viện Văn học Khoa Sau Đại Học đã giúp em hoàn thành khoá học. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới nhà nghiên cứu Văn hoá Dân gian Nguyễn Thiện Tứ và Thƣ viện tỉnh Cao Bằng đã cung cấp tƣ liệu và nhiệt tình giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu. Xin chân thành cảm ơn gia đình, đồng nghiệp, ngƣời thân đã động viên và tạo điều kiện cho tôi trong quá trình học tập. Cuối cùng, em xin chân thành cảm ơn các thầy cô đã đọc và chỉ ra những thành công cũng nhƣ hạn chế của luận văn. Thái Nguyên, ngày 15 tháng 11 nă m 2009 Tác giả ĐÀM THUỲ LINH Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1
MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 0 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI ................................................................................. 1 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ ........................................................................................ 2 3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU .............................................. 6 3.1. Mục đích nghiên cứu ...................................................................... 6 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................... 6 4. PHẠM VI ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU ..................................................... 6 4.1. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 6 4.2. Đối tượng nghiên cứu..................................................................... 7 5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................................................. 7 6. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN .................................................................... 7 7. BỐ CỤC LUẬN VĂN .................................................................................... 8 NỘI DUNG ............................................................................................................ 9 Chƣơng 1: HÁT QUAN LANG TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HOÁ CỦA NGƢỜI TÀY Ở THẠCH AN - CAO BẰNG ........................................................ 9 1.1. Vài nét về cộng đồng ngƣời Tày ................................................................. 9 1.1.1. Cộng đồng ngƣời Tày Cao Bằng ............................................... 9 1.1.2. Cộng đồng ngƣời Tày Thạch An - Cao Bằng .......................... 10 1.1.2.1. Điều kiện tự nhiên của huyện Thạch An ........................... 10 1.1.2.2. Xã hội – Văn hoá.............................................................. 11 1.2. Một số vấn đề chung về hát Quan lang .................................................... 17 1.2.1. Khái niệm hát Quan lang ........................................................ 17 1.2.2. Nguồn gốc của hát Quan lang................................................. 20 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 0
1.2.3. Hát Quan lang trong đời sống tinh thần của ngƣời Tày ở Thạch An - Cao Bằng ....................................................................... 21 1.3. Nghi lễ đám cƣới và trình tự một cuộc hát Quan lang ở Thạch An – Cao Bằng ................................................................................................................. 22 Chƣơng 2: NỘI DUNG CƠ BẢN TRONG LỜI HÁT QUAN LANG Ở THẠCH AN - CAO BẰNG ............................................................................. 36 2.1. Lối thử thách bằng thơ ............................................................................. 36 2.2. Bài học về cách ứng xử và đạo lý làm ngƣời ........................................... 51 2.3. Sự trân trọng đối với ngƣời phụ nữ ......................................................... 62 2.4. Lời cầu chúc cho lứa đôi hạnh phúc và gia chủ an vui ........................... 67 Chƣơng 3: MỘT SỐ PHƢƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT TRONG LỜI HÁT QUAN LANG ............................................................................................. 76 3.1. Nhân vật trữ tình ...................................................................................... 76 3.2. Thời gian diễn xƣớng................................................................................ 77 3.3. Không gian diễn xƣớng ............................................................................ 79 3.4. Thể thơ ...................................................................................................... 80 3.2.1. Thể thơ ngũ ngôn ...................................................................... 80 3.4.2. Thể thơ thất ngôn ...................................................................... 83 3.4.3. Thể thơ tự do.............................................................................. 85 3.5. Ngôn ngữ ................................................................................................... 90 3.5.1. Sự đan xen ngôn ngữ các dân tộc ............................................. 90 3.5.2. Ngôn ngữ mộc mạc, giản dị, giàu hình ảnh, giàu chất thơ ....... 94 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 103 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 109 PHỤ LỤC ........................................................................................................... 113 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1
MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1.1. Nền văn hoá Việt Nam là nền văn hoá đa dạng pho ng phú nhƣng thống nhất. Đó là nền văn hoá đƣợc tạo bởi các dân tộc anh em cùng chung sống xen kẽ khắp dải đất hình chữ S của Tổ quốc. Do vậy, bên cạnh việc tìm hiểu văn hoá của ngƣời Việt cần chú trọng tìm hiểu văn hoá của các dân tộc thiểu số, những bộ phận văn hoá làm nên vẻ đẹp phong phú đa dạng của văn hoá dân tộc. Sau một thời gian chƣa đƣợc chú ý sƣu tầm, nghiên cứu đúng với tầm vóc của nó, mấy thập kỷ gần đây một số hình thức văn hóa dân gian có chức năng nghi lễ sinh hoạt thực hà nh của các dân tộc ít ngƣời nhƣ : Mo Mƣờng, hát cúng ma của ngƣời Mông, Then Tày, Hát Quan lang… đã đƣợc ngành văn hoá, đặc biệt là ngành văn hoá dân gian chú ý khai thác. Đã có nhiều bài viết và công trình nghiên cứu hát Quan Lang về nhiều phƣơng diện: nguồn gốc, nội dung, hình thức nghệ thuật, phƣơng thức diễn xƣớng... Song chƣa có công trình nào nghiên cứu về hát Quan lang ở Thạch An - Cao Bằng một cách toàn diện hệ thống. 1.2. Hát Quan lang là loại hình văn hoá, văn nghệ mang đậm tính sinh hoạt quần chúng, nhƣng mặt khác nó còn là loại hình sinh hoạt văn hoá phong tục. Vì thế để giữ gìn bản sắc văn hoá dân tộc Tày ở Thạch A n nói riêng và ở Cao Bằng nói chung, chúng ta cần quan tâm khai thác nghiên cứu phong tục hát Quan lang một cách khoa học, nhằm phát huy thế mạnh của nó trong đời sống hiện đại. Hát Quan lang là loại hình dân ca độc đáo đƣợc hát trong lễ cƣới của ngƣời Tày Thạch An nói riêng và ngƣời Tày Cao Bằng nói chung. Tìm hiểu hát Quan lang của ngƣời Tày ở Thạch An là công việc hữu ích góp phần vào Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1
việc bảo tồn, giữ gìn bản sắc văn hoá truyền thống của dân tộc. Đồng thời cũng là tìm hiểu và phát huy truyền thống nhân văn của dân tộc Tày qua loại hình sinh hoạt văn hoá phong tục này. 1.3. Đề tài này không chỉ có ý nghĩa trong lĩnh vực nghiên cứu văn học và văn hoá dân gian của các dân tộc ít ngƣời mà còn mang ý nghĩa thiết thực hơn đối với một giáo viên dạy văn đƣợc sinh ra và lớn lên ở Cao Bằng nhƣ tôi, muốn đóng góp một phần công sức rất nhỏ bé cho tỉnh nhà trong lĩnh vực tìm hiểu khám phá các giá trị, văn hoá dân gian độc đáo của dân tộc Tày ở Thạch An nói riêng và Cao Bằng nói chung. 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ Nền văn hoá Việt Nam đƣợc cấu thành bởi văn hoá của 54 dân tộc, đó là nền văn hoá kết hợp hài hoà những tinh hoa văn hoá có phong cách riêng của các dân tộc anh em trong đại gia gia đình các dân tộc Việt Nam. Trong đó, văn hoá các dân tộc thiểu số góp phần quan trọng là m nên diện mạo phong phú, đa dạng của bức tranh văn hoá Việt Nam. Việc nghiên cứu và khai thác văn hoá Tày ở Việt Bắc sẽ không chỉ nhằm đi sâu khai thác những giá trị tƣ tƣởng và thẩm mỹ về văn hoá của dân tộc, mà phần nào còn làm sáng tỏ diễn trình văn hoá Việt Nam trong lịch sử. Công tác sƣu tầm và nghiên cứu văn hoá dân gian Việt Bắc đã đƣợc nhen nhóm từ sau khi Cách mạng tháng Tám thành công. Đặc biệt là từ sau Hội nghị bàn về công tác sƣu tầm văn hoá dân gian ở Miền Bắc tháng 12 năm 1964. Nhiều nhà sƣu tầm đã đi điền dã điều tra ở khu vực Việt Bắc, kết quả là đã sƣu tầm đƣợc một số thể loại của văn học dân gian nhƣ là Then, hát Quan lang của ngƣời Tày, hát cúng ma của ngƣời Mông.v.v... đóng góp cho kho tàng văn hoá dân gian nói chung và văn hoá dân gian các dân tộc thiểu số nói riêng một nguồn tài liệu đặc biệt có giá trị. Trong thời gian này, công trình nghiên cứu về hát Quan lang chƣa nhiều, chỉ là một số bài viết đƣợc đăng trên báo chí. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2
Đến năm 1973, trong cuốn “Dân ca đám cƣới Tày - Nùng”, Nông Minh Châu đã tập hợp hơn 100 bài hát đám cƣới Tày – Nùng. Tác giả sƣu tầm và dịch từ nguyên văn thơ Tày - Nùng ra tiếng Việt. Bên cạnh giá trị sƣu tầm, cuốn sách đã khá t hành công trong việc dịch thơ: lời thơ, hình ảnh khá sát thực, sinh động. Bởi vậy gần nhƣ không có khoảng cách đáng tiếc giữa thơ nguyên bản và thơ tiếng Việt. Cuốn sách là tƣ liệu quý giá cho tất cả những ai muốn tìm hiểu về “ Dân ca đám cƣới Tày - Nùng”. Tác giả Vi Quốc Bảo đã viết lời giới thiệu cho cuốn sách này. Bài giới thiệu có những nhận xét, đánh giá, phát hiện xác đáng về diễn xƣớng, về nội dung và cả nghệ thuật của dân ca đám cƣới Tày - Nùng: “Những bài hát đó kéo dài suốt quá trình đám cƣới và chỉ kết thúc khi các nghi thức đám cƣới đã đƣợc thực hiện đầy đủ”, “Các bài hát đám cƣới là một yêu cầu về sinh hoạt văn hoá văn nghệ”, “giá trị của những bài hát đám cƣới là đã phản ánh, miêu tả xã hội và đời sống của dân tộc Tày”. [5] Nhƣ vậy, cuốn sách “Dân ca đám cƣới Tày - Nùng” của Nông Minh Châu xuất bản đã cho ta những tƣ liệu quý giá và những hiểu biết ban đầu rất cần thiết, đặc biệt là về phƣơng diện diễn xƣớng dân ca Tày - Nùng. Năm 1974, trong cuốn “Bƣớc đầu tìm hiểu vốn văn nghệ Việt Bắc”, [33 ] có bài viết của Lƣờng Văn Thắng “Tìm hiểu nội dung của một số bài thơ Quan lang”, của Vi Quốc Bảo “Những bài hát đám cƣới - Những bài thơ trữ tình”. Trong bài viết của tác giả Lƣờng Văn Thắng có đoạn nhận xét: “Thơ Quan Lang của dân tộc Tày chẳng qua cũng là một phƣơng thức phản ánh một quan niệm sống, một sự biết ơn, một sự ca ngợi, một sự khiêm tốn đáng quý... phản ánh truyền thống đạo đức của dân tộc một cách kín đáo, duyên dáng nhƣng đậm đà.” [33, tr. 83]. Nhận xét có tính khái quát, nếu triển khai ta sẽ thấy đúng với nội dung của dân ca đám cƣới Tày - Nùng. Vi Quốc Bảo cũng thấy rõ: “Trong dân ca đám cƣới Tày - Nùng, đôi bên nam nữ giãi bày Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3
tƣ tƣởng, thái độ tình cảm của mình. Nhƣ vậy, dân ca đám cƣới không chỉ là những bài ca nghi lễ khô cứng mà còn ba o hàm cả thành phần giao duyên.” [33, tr.70]. Cũng trong sách này, tác giả Vi Hồng trong bài “Nội dung của lƣợn” có nhận xét: “Thơ Quan lang vừa cũ lại vừa mới, vừa lạ lại vừa quen, vừa định hình mà lại linh hoạt biến đổi phù hợp... nhƣ vị khách du lịch... nhập gia tùy tục”. Năm 1973, trong bà i “Và i suy nghĩ về hát Quan lang, lƣợn, Phong slƣ” [14, tr. 51-61 ], tác giả Vi Hồng đã giới thiệu khái quát về hát Quan lang và nguồn gốc của nó. Nhƣ vậy, từ năm 1970 đến 1980, số lƣợng sách và các bài báo về hát Quan Lang không nhiều nhƣng cũng đủ giúp ta hình dung bƣớc đầu về diện mạo hát Quan Lang. Đến những năm 80 của thế kỷ XX mặc dù trong văn kiện đại hội Đảng toàn quốc lần thứ V, Đảng ta đã khẳng định vị trí và vai trò của văn hoá dân gian các dân tộc ít ngƣời trong nền văn hoá Việt Nam, nhƣng công tác sƣu tầm, nghiên cứu lời hát Quan Lang vẫn còn hạn chế . Năm 1995, trong cuốn “Tục cƣới xin của ngƣời Tày” [1], Triều Ân - Hoàng Quyết đã giới thiệu về tục cƣới xin và lễ cƣới của ngƣời Tày; thơ Quan Lang, Pả Mẻ đƣợc sƣu tầm ở Lạng Sơn, Cao Bằng, Bắc Thái, Tuyên Quang, Yên Bái, Hà Giang; phƣơng hƣớng bảo tồn, kế thừa, phát triển hát Quan Lang. Trong cuốn “Văn hóa truyền thống Tày - Nùng” [37], in năm 1996, Nhà xuất bản Văn hóa Dân tộc cũng dành một chƣơng giới thiệu hát đám cƣới Tày - Nùng. Cả hai cuốn sách nói trên là nguồn tƣ liệu cần thiết cho ngƣời viết đề tài này. Năm 2001, trong cuốn “Thì thầm dân ca nghi lễ” [17], Vi Hồng đã đề cập đến sự chuyển hóa của một số hình tƣợng chính qua ba tiểu loại chính của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4
Sli, Lƣợn: Lƣợn Quan Lang; Sli, Lƣợn lề lối và điệu lƣợn Phong Slƣ và một số yếu tố nghệ thuật tạo ra phong cách riêng của Sli và Lƣợn nói chung “Đó là phong cách hài hòa giữa lý trí và tình cảm, giữa cảm xúc thi ca hồn nhiên và sự thông minh linh hoạt về trí tuệ”. Năm 2002, Hoàng Thị Cành với đề tài nghiên cứu “Phong tục hôn nhân ngƣời Tày Nguyên Bình tỉnh Cao Bằng” [6] cũng đã giới thiệu khá toàn diện về phong tục hôn nhân của ngƣời Tày Nguyên Bình tỉnh Cao Bằng và văn bả n thơ Quan Lang đƣợc ghi chép, sƣu tầm bằng chữ Nôm, phiên âm Tày và dịch ra tiếng Việt. Cũng trong thời gian này, ở Trƣờng đại học sƣ phạm Thái Nguyên có một đề tài nghiên cứu khoa học cũng đã bƣớc đầu nghiên cứu về thơ Quan lang ở xã Phƣơng Viên, huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn. Năm 2004, Lộc Bích Kiệm với luận văn “Đặc điểm dân ca Tày - Nùng xứ Lạng” [21] đã xác lập đƣợc những đặc điểm căn bản của dân ca đám cƣới Tày - Nùng trên các phƣơ ng diện: diễn xƣớng, nội dung, thi pháp. Đặc biệt ngƣời viết đi sâu vào phần thi pháp để thấy đƣợc sự độc đáo của bộ phận dân ca này. Trong sách “Thơ Quan lang” [49] xuất bản nă m 2008, Nguyễn Thiện Tứ đã giới thiệu trình tự những lời thơ Quan lang ở Thạch An - Cao Bằng, song chƣa nghiên cứu một cách toàn diện, sâu sắc nội dung và hình thức nghệ thuật của văn bản ngôn từ. Hát Quan lang ở Thạch An - Cao Bằng hiện nay vẫn chƣa đƣợc khai thác, nghiên cứu một cách triệt để trong một công trình khoa học nào. Hiện nay, hát Quan lang vẫn còn tồn tại trong đời sống văn hoá tinh thần của ngƣời Tày ở Việt Bắc nói chung và ở Thạch An - Cao Bằng nói riêng. Nó trở thành một nhu cầu sinh hoạt văn hoá của đồng bào dân tộc vào dịp đám cƣới. Hát Quan lang vẫn tiếp tục đƣợc các thế hệ ngƣời Tày ở nhiều địa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5
phƣơng tiếp thu, sáng tạo và bổ sung. Vì thế, Hát Quan lang ở mỗi địa phƣơng có sắc thái riêng, nên vấn đề nghiên cứu hát Quan lang ở mỗi địa phƣơng, chính là đi khám phá sự đa dạng phong phú của hát Quan lang. Những bài viết và những công trình nghiên cứu ở trên là tiền đề gợi mở giúp cho chúng tôi thực hiện đề tài này. 3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 3.1. Mục đích nghiên cứu - Tìm hiểu phong tục tập quán, hiểu đƣợc đời sống vật chất và tâm tƣ tình cảm của ngƣời Tày qua lời hát Quan lang ở Thạch An - Cao Bằng. - Để thấy đƣợc tài năng nghệ thuật của các nghệ sĩ dân gian và những giá trị (nội dung và nghệ thuật) của Hát Quan lang . - Qua đề tài nghiên cứu này chúng tôi muốn đóng góp một phần nhỏ bé của mình vào việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa của dân tộc Tày. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tế liên quan đến đề tài. - Khảo sát, thống kê, phân loại, phân tích và lý giải nhữ ng vấn đề liên quan đến hát Quan lang chủ yếu từ góc độ Văn học dân gian. - Trong điều kiện có thể chúng tôi đi điền dã và sƣu tầm thêm đƣợc một số lời hát Quan lang ở Thạch An – Cao Bằng chƣa đƣợc xuất bản. 4. PHẠM VI ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU 4.1. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi vấn đề nghiên cứu: Đề tài chú trọng vào phần lời hát Quan lang, tuy nhiên có chú ý đặt yếu tố ngôn từ trong đặc trƣng nguyên hợp của văn học dân gian, nghĩa là yếu tố ngôn từ đƣợc đặt trong môi trƣờng và nghệ thuật diễn xƣớng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6
- Phạm vi tƣ liệu nghiên cứu, khảo sát: Nguyễn Thiện Tứ, sƣu tầm,dịch (2008), Thơ Quan Lang, Nxb Văn hóa dân tộc, H. và những lời hát Quan lang đã sƣu tầm thêm đƣợc trong quá trình đi điền dã 4.2. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu chính là lời hát Quan lang ở Thạch An – Cao Bằng 5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU - Trên bình diện phƣơng pháp luận là tiếp cận chủ yếu theo quan điểm nghiên cứu ngữ văn (hay ngữ văn học), tức là dựa vào thành tố ngôn từ (lời hát Quan lang) để phân tích. - Tuy nhiên, hát Quan lang là một sinh văn hóa cộng đồng hiện vẫn còn tồn tại trong đời sống văn hóa của ngƣời Tày ở Thạch An - Cao Bằng. Vì vậy, việc nghiên cứu hát Quan lang là nghiên cứu một hiện tƣợng văn hóa dân gian đang tồn tại và phát triển trong môi trƣờng văn hóa. Cho nên, nghiên cứu hát Quan lang không phải chỉ là nghiên cứu văn bản đã đƣợc sƣu tầm mà còn phải đặt văn bản trong môi trƣờng diễn xƣớng của nó. Thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng các phƣơng pháp cụ thể: + Phƣơng pháp điều tra điền dã. + Phƣơng pháp khảo sát thống kê. + Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp. 6. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN - Hệ thống hóa những vấn đề đã đƣợc nhiều ngƣời nghiên cứu. - Làm sâu sắc hơn một số vấn đề mà ngƣời nghiên cứu trƣớc mới bắt đầu tìm hiểu. - Góp phần tìm hiểu những truyền thống văn hóa tốt đẹp của ngƣời Tày qua lời hát Quan lang ở Thạch An - Cao Bằng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7
7. BỐ CỤC LUẬN VĂN Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục, nội dung chính của luận văn gồm ba chƣơng: Chƣơng 1: Hát Quan lang trong đời sống văn hoá của ngƣời Tày ở Thạch An - Cao Bằng Chƣơng 2: Nội dung cơ bản trong lời hát Quan Lang ở Thạch An - Cao Bằng Chƣơng 3: Một số phƣơng diện nghệ thuật trong lời hát Quan lang ở Thạch An - Cao Bằng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8
NỘI DUNG Chƣơng 1: HÁT QUAN LANG TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HOÁ CỦA NGƢỜI TÀY Ở THẠCH AN - CAO BẰNG 1.1. Vài nét về cộng đồng ngƣời Tày 1.1.1. Cộng đồng người Tày Cao Bằng Cao Bằng là một tỉnh b iên giới phía Bắc của Tổ quốc nơi cƣ trú của nhiều dân tộc: Tày, Nùng, Mông, Dao... nhƣng số lƣợng lớn hơn cả là ngƣời Tày, chiếm khoảng 43% dân số toàn tỉnh “Ngƣời Tày là dân cƣ bản địa giữ vị trí quan trọng trong lích sử cổ đại, trung đại và hiện đại ở vùng biên giới phía Bắc nƣớc ta. Ngƣời Tày là những cƣ dân sớm có mặt trong thành phần cƣ dân nƣớc Văn Lang xa xƣa và là một trong những dân cƣ sáng lập nên nhà nƣớc Âu Lạc” [53, tr. 84]. Ngƣời Tày ở Cao Bằng đƣợc hình thành từ ba nhánh : - Nhánh ngƣời Tày gốc còn gọi là thổ, có nghĩa là thổ dân, là chủ nhân của địa phƣơng từ lâu đời, nhánh này là con cháu lâu đời của ngƣời Tày cổ. Hát Quan lang là sản phẩm văn hoá của nhánh Tày này . - Nhánh ngƣời Ngạn: Có nguồn gốc ở Quý Châu, Trung Quốc. Theo “Sơ khảo lịch sử Cao Bằng”, trong các cuộc giao tranh giữa các tộc ngƣời, ngƣời Ngạn đã dạt sang Cao Bằng sinh sống, sát nhập vào cƣ dân địa phƣơng trở thành ngƣời Tày . - Nhánh ngƣời Kinh hoá Tà y là con cháu các viên quan và binh lính ngƣời kinh dƣới xuôi lên cai quản bảo vệ biên giới, họ lấy vợ ngƣời Tày, con cháu họ lập nghiệp ở địa phƣơng lâu dần chuyển thành ngƣời Tày, Kinh dƣới xuôi lên đồng hoá với ngƣời Tày nhiều nhất là k hi nhà Mạc lên lập Vƣơng triều ở Cao Bằng (1594-1677). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9
1.1.2. Cộng đồng người Tày Thạch An - Cao Bằng 1.1.2.1. Điều kiện tự nhiên của huyện Thạch An Huyện Thạch An nằm ở phía Đông nam tỉnh Cao Bằng cách trung tâm thị xã Cao Bằng về hƣớng Nam theo đƣờng số 4, có toạ độ địa lý: Từ 22021’,22’’ đến 22036’16’’ vĩ Bắc (Từ bản Nà Vài, xã Trọng Con đến bản Pác Pẻn, xã Canh Tân). Từ 106005’40’’ đến 106034’02’’ Kinh Đông (từ Nà Pùng, xã Quang Trọng đến Bản Mới, xã Đức Long). Phía Nam giáp huyện Tràng Định tỉnh Lạng Sơn. Phía Bắc giáp huyện Hoà An. Phía Tây giáp huyện Ngân Sơn tỉnh Bắc Cạn. Phía Đông giáp huyện Long Châu tỉnh Quảng Tây - Trung Quốc. Huyện Thạch An hiện nay đƣợc chia thành 16 đơn vị hành chính cấp xã: Kim Đồng, Thái Cƣờng, Vân Trình, Lê Lai, Thị Ngân, Thụy Hùng, Đức Long, Danh Sỹ, Thƣợng Pha, Đức Xuân, Lê Lợi, Trọng Con, Đức Thông, Canh Tân, Minh Khai, Quang Trọng và Thị trấn Đông Khê. Tổng diện tích tự nhiên: 683,03 km2 tƣơng đƣơng 68303 ha. Tổng dân số hiện nay của huyện Thạch An là 31.777 ngƣời (số liệu điều tra tháng 4 năm 2009) gồm 6 dân tộc chính c ùng chung sống là dân tộc: Tày (43,5%), Nùng (39%), Mông (0,9%), Dao (1 3,6%), Kinh (2,6%), Hoa (0,12%). Ngoài ra còn một số ít ngƣời dân tộc sống đan xen: Ngài, Chăm, Sán Chỉ, Ê Đê. [51, tr. 815-816]. Địa hình có dạng hình cánh cung, xen giữa các cánh cung là những dải trũng rộng và những dòng sông, dòng suối là điều kiện thuận lợi cho phát triển nông nghiệp. Địa hình đồi thấp, thoải hay lƣợn đều có khả năng trồng trọt hoặc chăn nuôi lớn. Khí hậu chia làm bốn mùa rõ rệt nên canh tác trồng trọt theo mùa. Giới động thực vật phong phú nhiều chủng loại. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10
Từ xa xƣa, tộc ngƣời Tày chủ yếu sống dựa vào trồng trọt và cày cấy mùa màng. Là những cƣ dân với kinh nghiệm trồng trọt lâu đời, đồng bào Tày đã biết khai thác các thung lũng, đồi núi nơi sinh sống thành những cánh đồng, những thềm ruộng bậc thang, những vƣờn cây ăn trái màu mỡ xanh tốt. Với địa bàn cƣ trú chủ yếu là ở các thung lũng nhiều đồng ruộng nên ngƣời Tày ít làm nƣơng. Cơ cấu kinh tế hiện nay của Thạch An chủ yếu là kinh tế nhiều thành phần nông lâm kết hợp, chăn nuôi, kinh doanh thƣơng nghiệp và dịch vụ. Tiềm năng khai thác chủ yếu vẫn là sản phẩm nông nghiệp, sản xuất phụ thuộc nhiều vào thiên nhiên, do đó tốc độ tăng trƣởng của ngành các cây rau màu khác, mức tăng trƣởng bình quân hàng năm từ 3 - 6% đời sống của nhân dân dần dần đƣợc ổn định. Tuy nhiên, bên cạnh những thuận lợi cơ bản, môi trƣờng tự nhiên cũng gây ra không ít khó khăn cho sản xuất và đời sống con ngƣời. Chế độ mƣa theo mùa và mƣa nhiều dẫn đến tình trạng mƣa lớn gây ra quá trình rửa trô i xói mòn đất và lũ lụt. Về mùa đông, Thạch An cũng chịu ảnh hƣởng của gió mùa Đông Bắc, các hiện tƣợng thời tiết nhƣ sƣơng muối, băng giá đều gây ảnh hƣởng xấu đến sản xuất và đời sống con ngƣời, nhất là ở thời xa xƣa khi cuộc sống của cƣ dân Tày còn lạc hậu, thiếu thốn. Phải chăng hình thức hát Quan lang ra đời và tồn tại là để đáp ứng nhu cầu thƣởng thức văn nghệ và gửi gắm những khát vọng tinh thần của họ. 1.1.2.2. Xã hội – Văn hoá * Về xã hội: Thạch An là huyện có nhiều dân tộc anh em đang định cƣ và sinh sống, trong đó đông nhất là dân tộc Tày, Nùng, Dao, còn lại là các dân tộc anh em khác. Dân tộc Tày sống thành từng làng, bản có từ 40 - 60 gia đình trở lên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11
sống đoàn kết quy tụ với nhau. Nhiều gia đình rất đông, có tới 4 - 5 thế hệ, song phổ biến là 2 - 3 thế hệ trong một mái nhà. Hầu hết các gia đình ngƣời Tày đều đƣợc xây dựng theo thể chế và tục lệ hôn nhân một vợ một chồng, mang tính phụ hệ. Trong gia đình, vai trò ngƣời đàn ông đƣợc khẳng định và đƣợc tôn trọng hơn so với đàn bà. Hai chữ “Phua – Mìa” và “ Pỏ - Mẻ” (có nghĩa là chồng vợ và cha mẹ) tồn tại nhiều đời nay trong kho từ vựng cơ bản của ngƣời Tày, là dấu ấn rõ nét về hiện tƣợng trên trong các gia đình Tày. Theo các nhà nghiên cứu “Đây không phải là trật tự hình thức của từ, mà ẩn dấu bên trong một ý nghĩa xã hội âm vang một thời xác nhận vai trò ng ƣời chồng - ngƣời cha trong gia đình ngƣời Tày, ngƣời Nùng.” [44, tr. 2]. Tuy nhiên, nếu đi sâu tìm hiểu mối quan hệ gia đình của ngƣời Tày, chúng ta không thể phủ nhận “ở đó bao trùm một tinh thần tƣơng thân tƣơng ái, bình đẳng, dân chủ nội bộ khá sâu sắc giữa Chồng và Vợ, giữa Nam và Nữ. Ngƣời Tày (...) trân trọng, yêu quý ng ƣời đàn bà, ngƣời mẹ, ngƣời vợ và con gái. Vì lẽ, họ hiểu sâu sa rằng, ngƣời đàn bà đảm nhận vai trò vô cùng quan trọng trong lao động sản xuất, quản lý kinh tế gia đình, và lớn lao hơn cả là trong sinh nở con cái, nuôi dƣỡng chúng trƣởng thành.” [44, tr. 25] * Về văn hoá: Nhà ngƣời Tày, thƣờng là nhà sàn cao ráo, thoáng mát. Ngƣời Tày có tập quán cấy lúa nƣớc trên những mảnh ruộng đƣợc khai phá dọc các con sông, suối, khe, lạch, sản xuất mang tính định canh, định cƣ lâu dài, sản phẩm chính là: lúa, ngô và một số hoa màu khác. Sinh sống bên cạnh ngƣời Nùng và các dân tộc khác, ngƣời Tày luôn có ý thức cộng đồng, quan hệ gắn bó hoà hợp cả về đời sống vật chất và tinh thần. Cộng đồng các dân tộc Thạch An với những truyền thống bản sắc văn hoá riêng đã hình thành nên một vùng văn hoá rất đa dạng và phong phú, có nhiều nét độc đáo và giàu bản sắc dân tộc. Sự giàu có, đa dạng của kho tàng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12
văn hoá nghệ thuật dân gian về cơ bản vễ đƣợc bảo tồn và lƣu truyền cho đến ngày nay. Những nét độc đáo trong nền văn hoá của cộng đồng các dân tộc trong huyện, đƣợc thể hiện qua các truyện cổ tích, thần thoại, ca dao, tục ngữ, câu đối, hát lƣợn... Những làn điệu dân ca trữ tình của dân tộc Tày, Nùng cũng rất phong phú và đa dạng : “Sli - Lƣợn” là hai từ mà ngƣời Nùng và ngƣời Tày dùng để chỉ hầu hết toàn bộ nền dân ca của mình” [22] Sli là của ngƣời Nùng. Sli có nghĩa là thơ. Điệu Sli - hát Sli nghĩa là hát thơ. Ngƣời xƣa làm thơ để hát và để hát nên làm thơ. Ngƣời Nùng dùng từ Sli để chỉ hầu hết nền dân ca của họ. Sli là những bài văn vần, mỗi câu 7 chữ, mỗi bài có từ 4 đến 8 câu hoặc dài tới hàng trăm câu. Sli là tiếng hát trữ tình của đồng bào Nùng, đƣợc sử dụng phổ biến vào những ngày hội, khi vui chơi, lúc khách vào bản… Ngƣời Nùng ai cũng biết Sli bởi đây là tiếng hát giao duyên, tiếng lòng tiếng gọi tình yêu của họ. Sli đƣợc cất lên tự nhiên xoáy vào lòng ngƣời. Hát Sli là hát đối đáp nên tham gia vào cuộc Sli bao gồm ít nhất 2 ngƣời hoặc đông ngƣời (2 đám ngƣời), thƣờng là một bên nam và một bên nữ. Sli đƣợc ứng tác ngay tại chỗ nhƣng phải đảm bảo sự ăn khớp, cô đọng, hàm súc. Ngƣời hát Sli vừa có thể sử dụng vố n hát truyền thống của dân tộc vừa có thể tự ứng tác theo cách riêng của mình. Những bài ứng tác hay đƣợc giữ lại làm phong phú thêm cho kho tàng hát Sli của dân tộc mình. Điệu hát Lƣợn, theo tác giả Vi Hồng, Lƣợn là luận, là lặp lại, là luyến, là ru… Ngƣời Tày dùng từ “lƣợn” để chỉ hầu hết nền dân ca của họ. Lƣợn phong phú cả về nội dung và thể loại. Lƣợn có giai điệu vang xa tha thiết, lay động lòng ngƣời, gợi cảm giác bâng khuâng thƣơng nhớ. Ngƣời Tày coi lƣợn nhƣ một nhu cầu tinh thần không thể thiếu trong đời sống của họ. “ Khắp các làng bản của ngƣời Tày, Nùng không mấy khi vắng tiếng hát, tiếng Sli, tiếng Lƣợn. Chỉ trừ giấc ngủ và bữa ăn của họ, Sli, lƣợn vang l ên từ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13
mọi nhà, khắp bản mƣờng, ngoài đồng, trên rẫy, ra chợ… Không chỉ có thanh niên nam nữ mà ngƣời già, trẻ em đều Sli, Lƣợn, thích nghe Sli, Lƣợn .” [15] Quả thực đã có một thời, tiếng Lƣợn ngập tràn làng bản, đồi núi và hoà vào tận tâm hồn, huyết mạch đồng bào: - Nửa đêm Nàng ới cháy lòng Khiến em dừng đƣờng kim dừng vá Khiến anh vở giữa trang ngừng đọc - Tiếng Then thành tiếng then phơi phới Tiếng Cọi thành tiếng cọi thiết tha - Ra chợ đƣợc nghe tiếng Hà lều Bát phở không cần mỡ cũng ngon Phong Slƣ là những bức thƣ tình, một thể thơ hế t sức đặc sắc của trai gái Tày. Những bức thƣ này đƣợc viết bằng chữ Nôm Tày trên nền vải Sla đỏ. Ngày xƣa con trai con gái Tày ít đƣợc học chữ, không biết chữ bởi thế thƣờng đến nhờ một ngƣời khác gọi là Slấy cá viết thƣ hộ. Slấy cá là một trí thức bình dân sống trong cộng đồng Tày. Phong Slƣ do Slấy cá viết ghi lại những tâm tình thầm kín của trai gái Tày với giai điệu rất tha thiết. Vì vậy, những bức thƣ đó trở thành một loại dân ca mang tính cộng đồng. Tình yêu của nam nữ trong Phong Slƣ thƣờng là tình yêu trong xa c ách, gặp trắc trở, tan vỡ. Bởi vậy, tiếng hát giai điệu Phong Slƣ thƣờng buồn da diết. Tuy nhiên không bi lụy, kêu than mà khuyên nhau vƣơn tới những ƣớc mơ lãng mạn, nhân văn. Phuối pác còn gọi là phuối rọi, là những lời nói có vần có điệu của nam nữ Tày hằng ngày. Đây là lối nói tự do, sáng tạo thƣờng đƣợc diễn ra khi gặp nhau trên đƣờng, ra chợ, đi hội… Nó cũng là một hình thức biểu hiện tình cảm, nó là những lời ƣớm hỏi, trêu ghẹo tình tứ thể hiện những sắc thái tình cảm tình yêu. Trong quá trình diễn xƣớng, trong sự lặp lại nhiều lần của tình Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14
huống, lời nói tự nhiên đó đƣợc gọt giũa cao trở thành cô đọng, bóng bẩy, giàu chất thơ, mang tính xã giao lịch sự. Sẽ khó có thể kể hết đƣợc các loại dân ca Tày - Nùng, nó phong phú và muôn hình muôn vẻ. Tất cả hợp lại thành một kho tàng dân ca Tày - Nùng đồ sộ và giàu bản sắc. Trong vốn cổ văn hóa quý báu đó có một bộ phận là dâ n ca đám cƣới Tày – Nùng (Hát Quan lang). Hát Quan lang là bộ phận dân ca vừa có chức năng nghi lễ vừa bao hàm cả thành phần giao duyên, vừa theo hình thức Lƣợn vừa theo hình thức Sli và cả Phuối Pác nữa. [21, tr. 20-21] Hằng năm, đồng bào các dân tộc ở Thạch An tổ chức những ngày hội lớn nhƣ lễ hội Nàng Hai (Nàng Trăng) vào ngày 2/2 âm lịch, tổ chức biểu diễn văn nghệ, các hoạt động thể t hao nhƣ võ cổ truyền, cờ tƣớng, tung còn... tạo không khí thân tình, đầm ấm gắn bó giữa các dân tộc. Trong ngày hội, đồng bào nơi đây ăn mặc theo trang phục truyền thống của dân tộc mình. Trang phục nam giới ngƣời Tày cũng nhƣ nhiều dân tộc miền núi khác gồm áo cánh ngắn (slửa cỏm) là trang phục mặc thƣờng ngày của nam giới, áo dài năm thân bằng vải chàm hay vải lụa đen, gấu áo phủ quá đầu gối, áo cài cúc bên ngực trái, loại áo dài này mang tính nghi lễ chỉ mặc trong dịp lễ tết, hội hè... loại áo này có nguồn gốc từ các tộc ngƣời vùng Đông Á, quần (khoá) khăn đội đầu (khân) đƣợc may bằng vải sợi bông hay sợi tơ tằm và tất cả đều đƣợc nhuộm màu chàm. Bộ nữ phục Tày gồm: áo cánh ngắn, áo dài, váy quần, thắt lƣng, khăn đội đầu, giày vải, và các đồ trang sức khác nhƣ nón, ô, vòng cổ, vòng tay, dây xà tích, túi thổ cẩm... về phƣơng diện loại hình, hai loại áo của nữ giới Tày là áo cánh ngắn và áo dài 5 thân không khác gì mấy so với hai loại áo của nam giới nhƣ đã trình bày áo ngắn may từ vải bông nhuộm chàm hay để trắng, xẻ tà... áo dài dài của phụ nữ may vừa vặn cơ thể hơn: hơi nhấn thêm eo, ống tay Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 15
cũng nhỏ để sao cho tôn những đƣờng nét của cơ thể phụ nữ, cài khuy bên nách phải nhƣ áo dài của ngƣời Kinh. Màu sắc của áo dài Tày là màu vải chàm sậm đen ánh s ắc hay màu tím, hồng. Xƣa kia cũng nhƣ hiện nay, một số phụ nữ Tày dùng vải lụa hay nhƣng đen để may áo dài, càng tôn thê m vẻ đẹp duyên dáng của phụ nữ. Cùng màu sắc với xống áo là chiếc thắt lƣng: thắt lƣng không phải cắt khâu từ bất cứ mảnh vải nào, mà đã đƣợc phụ nữ Tày dệt nguyên bằng sợi bông hay bằng tơ tằm nhuộm chàm phụ nữ Tày thắt lƣng ra ngoài áo dài, để xoã mối ra phía sau. [56, tr. 66-67] Ngƣời Tày giao tiếp chủ yếu bằng ngôn ngữ thuộc ngữ hệ Tày – Thái. Đây là nhóm ngôn ngữ rất gần với tiếng Việt về hệ thống ngữ pháp và thanh âm. Tuy nhiên, chỉ những từ ngữ về thiên nhiên, về sự vật hiện tƣợng trong sinh hoạt giao tiếp mới là của ngƣời Tày, số còn lại thƣờng vay mƣợn của tiếng Việt, tiếng Hán hoặc từ Hán Việt. Về chữ viết: Ngƣời Tày không có chữ viết riêng nên lịch sử thành văn của dân tộc Tày rất ít ỏi và gần nhƣ không có. Có thể chia lịch sử chữ viết của tộc ngƣời Tày ra thành ba giai đoạn: - Giai đoạn cổ đại: Không có chữ viết , chủ yếu giao tiếp bằng phƣơng thức truyền miệng. - Giai đoạn trung đại: Có chữ Nô m Tày. Chữ Nôm Tày là thứ chữ phỏng theo chữ Hán của ngƣời Trung Quốc mà đặt ra. Theo nhiều nhà nghiên cứu, nhìn từ góc độ văn tự, thứ chữ này cũng có một vài nét khác với chữ Nô m Việt. Theo học giả Nguyễn Văn Huyên “chữ Nôm Tày do ảnh hƣởng chữ Nôm Việt mà ra và có cấu tạo tƣơng tự chữ Nôm Việt”. Chữ Nô m Việt xuất hiện ở khoảng thế kỷ XIII đến XV. Đến cuối thế kỷ XVI đầu thế kỷ XVII khi Mạc Kính Cung chuyển vƣơng triều lên Cao Bằng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 16