Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:115

Thêm vào BST

Báo xấu

15
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sử làm rõ vai trò của dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10, đề tài xây dựng quy trình và tiến hành thực nghiệm dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn nhằm nâng cao hiệu quả dạy học theo hướng phát huy năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn của học sinh trên địa bàn nghiên cứu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––––––– NGUYỄN HỒNG TUYẾT QUÂN DẠY HỌC THEO TÌNH HUỐNG MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN CHƯƠNG TRÌNH LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ BẮC KẠN, TỈNH BẮC KẠN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2018
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––––––– NGUYỄN HỒNG TUYẾT QUÂN DẠY HỌC THEO TÌNH HUỐNG MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN CHƯƠNG TRÌNH LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ BẮC KẠN, TỈNH BẮC KẠN Ngành: LL&PPDH Bộ môn Lý luận chính trị Mã ngành: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. TRẦN THỊ LAN THÁI NGUYÊN - 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn này do bản thân tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của TS. Trần Thị Lan - giảng viên khoa giáo dục chính trị - trường Đại học Sư phạm - Đại Học Thái Nguyên. Các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Mọi thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018 Tác giả Nguyễn Hồng Tuyết Quân i
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thiện và được phép bảo vệ luận văn tôi đã nhận được sự quan tâm giúp đỡ của nhiều cá nhân và đơn vị. Nhân dịp này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc đến: - Giảng viên hướng dẫn Tiến sĩ: Trần Thị Lan - người đã dành nhiều thời gian quý báu để hướng dẫn, góp ý, chia sẻ… giúp chúng tôi có định hướng đúng trong suốt thời gian thực hiện luận văn. - Thầy, cô phản biện - những người đã góp ý chân thành, thẳng thắn để chúng tôi hoàn thành luận văn tốt hơn. - Các thầy, cô giảng dạy lớp cao học Lý luận và phương pháp dạy học lý luận chính trị - đã giúp chúng tôi có nền tảng kiến thức để thực hiện luận văn. - Trường THPT Bắc Kạn, trường THPT Chuyên, trường THPT Nội trú đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho chúng tôi trong suốt quá trình khảo sát và thực nghiệm. - Sau cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn đến những người thân, những người trong gia đình luôn động viên, khuyến khích và tạo điều kiện thuận lợi, giúp tôi hoàn thành luận văn. Bắc Kạn, tháng 4 năm 2018 Nguyễn Hồng Tuyết Quân ii
MỤC LỤC Lời cam đoan ................................................................................................................. i Lời cảm ơn .................................................................................................................... ii Mục lục ........................................................................................................................ iii Danh mục các chữ viết tắt............................................................................................ iv Danh mục các bảng ....................................................................................................... v Danh mục các biểu đồ .................................................................................................. vi MỞ ĐẦU .......................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................................1 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................................2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...............................................................................3 4. Giả thuyết khoa học ...................................................................................................3 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu ...................................................................4 6. Đóng góp của đề tài.....................................................................................................4 7. Kết cấu của đề tài ........................................................................................................4 NỘI DUNG....................................................................................................................5 Chương 1: CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA VIỆC DẠY HỌC THEO TÌNH HUỐNG MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN CHƯƠNG TRÌNH LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG THPT THÀNH PHỐ BẮC KẠN, TỈNH BẮC KẠN ................................ 5 1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ........................................................................................5 1.1.1. Những công trình nghiên cứu nước ngoài .............................................................. 5 1.1.2. Những công trình nghiên cứu trong nước .............................................................. 6 1.2. Cơ sở lí luận của việc dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường trung học phổ thông .................................................................8 1.2.1. Khái niệm tình huống và dạy học theo tình huống .................................................8 1.2.2. Mục tiêu dạy học và nội dung chương trình Giáo dục công dân lớp 10 .........12 1.2.3. Vai trò của dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ........................................................................................................................... 17 1.3. Cơ sở thực tiễn của việc dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn........................................................................................................................22 1.3.1. Đặc điểm của các trường THPT ở thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn ..................22 iii
1.3.2. Thực trạng dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn ..................25 Kết luận chương 1 .........................................................................................................30 Chương 2: ĐỀ XUẤT QUY TRÌNH DẠY HỌC THEO TÌNH HUỐNG MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN CHƯƠNG TRÌNH LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ BẮC KẠN, TỈNH BẮC KẠN ...................................................................................................................31 2.1. Một số nguyên tắc cần đảm bảo trong dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn .................................................................................................................31 2.2. Quy trình dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn ..................34 2.2.1. Lập kế hoạch dạy học theo tình huống .................................................................34 2.2.2. Xác định nội dung dạy học ..................................................................................35 2.2.3. Thiết kế bài giảng ................................................................................................ 35 2.2.4. Thực hiện dạy học trên lớp ..................................................................................36 2.2.5. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh ..................................................38 2.3. Những điều kiện cần thiết để dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn ................................................................................................................42 2.3.1. Điều kiện đối với giáo viên..................................................................................42 2.3.2. Điều kiện đối với học sinh ...................................................................................44 2.3.3. Điều kiện đối với các cấp quản lý ........................................................................45 2.3.4. Điều kiện về cơ sở vật chất ..................................................................................46 Kết luận chương 2 .........................................................................................................47 Chương 3: THỰC NGHIỆM DẠY HỌC THEO TÌNH HUỐNG MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN CHƯƠNG TRÌNH LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ BẮC KẠN, TỈNH BẮC KẠN ......................48 3.1. Kế hoạch thực nghiệm............................................................................................ 48 3.1.1. Mục đích của thực nghiệm ..................................................................................48 3.1.2. Giả thuyết thực nghiệm .......................................................................................48 3.1.3. Thời gian, địa điểm, đối tượng thực nghiệm và đối chứng ...................................49 3.2. Nội dung thực nghiệm ............................................................................................ 49 iv
3.2.1. Những nội dung khoa học cần thực nghiệm .........................................................49 3.2.2. Thiết kế giáo án thực nghiệm...............................................................................50 3.2.3. Tiến hành dạy thực nghiệm ...............................................................................78 3.2.4. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh ..................................................79 3.3. Kết quả thực nghiệm .............................................................................................. 80 3.3.1. Khảo sát trình độ ban đầu của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ........................80 3.3.2. Phân tích, đánh giá kết quả sau thực nghiệm........................................................81 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ....................................................................................91 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................... 93 v
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ĐC : Đối chứng GDCD : Giáo dục công dân GDPT : Giáo dục phổ thông GV : Giáo viên HS : Học sinh PTDT : Phổ thông dân tộc THPT : Trung học phổ thông TN : Thực nghiệm iv
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Quy mô học sinh ở các trường THPT trên địa bàn thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn giai đoạn 2013 - 2018 ........................................................... 23 Bảng 1.2. Kết quả học tập học kỳ I năm học 2017- 2018 của học sinh khối 10 các trường THPT thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn .......................................23 Bảng 1.3. Mức độ vận dụng tình huống và các phương pháp dạy học khác ...................25 Bảng 1.4. Kết quả tìm hiểu những khó khăn khi dạy học theo tình huống môn GDCD chương trình lớp 10 .........................................................................27 Bảng 1.5. Thái độ học tập môn GDCD của học sinh .....................................................29 Bảng 3.1. Điểm kiểm tra học kỳ I môn GDCD giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ở trường THPT Bắc Kạn .................................................................80 Bảng 3.2. Điểm kiểm tra học kỳ I môn GDCD giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ở trường PTDT Nội trú tỉnh Bắc Kạn .............................................80 Bảng 3.3. Điểm kiểm tra học kỳ I môn GDCD giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ở trường THPT Chuyên Bắc Kạn ....................................................81 Bảng 3.4. Mức độ hứng thú học tập của học sinh.......................................................... 81 Bảng 3.5. Thái độ học tập của học sinh đối với giờ học dạy học theo tình huống...........83 Bảng 3.6. Điểm kiểm tra 1 tiết của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ở trường THPT Chuyên............................................................................................. 86 Bảng 3.7. Kết quả kiểm tra 1 tiết trên phạm vi 3 trường THPT thành phố Bắc Kạn .......... 87 v
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Mức độ hứng thú học tập của học sinh với bài dạy theo tình huống ...........82 Biểu đồ 3.2. So sánh mức độ hứng thù học tập của học sinh ở lớp đối chứng và thực nghiệm................................................................................................ 82 Biểu đồ 3.3. Kết quả kiểm tra một tiết ở trường THPT Bắc Kạn ................................ 85 Biểu đồ 3.4. Kết quả kiểm tra một tiết ở trường THPT Nội trú Bắc Kạn ...................86 Biểu đồ 3.5. Kết quả kiểm tra 1 tiết trên phạm vi 3 trường THPT trên địa bàn thành phố Bắc Kạn .....................................................................................87 vi
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Sự phát triển kinh tế - xã hội trong bối cảnh quốc tế được đặc trưng bởi xã hội tri thức và toàn cầu hoá đã và đang đặt ra những yêu cầu đối với người lao động, đồng thời cũng đặt ra yêu cầu mới cho sự nghiệp giáo dục thế hệ trẻ và đào tạo nguồn nhân lực. Giáo dục cần đào tạo đội ngũ nhân lực có khả năng đáp ứng được những đòi hỏi mới của xã hội và thị trường lao động, đặc biệt là năng lực hành động, tính tích cực, chủ động, sáng tạo, năng lực giải quyết những vấn đề đặt ra trong thực tiễn xã hội. Để đáp ứng được những yêu cầu đó, đòi hỏi các cấp học, các ngành học phải đổi mới về nội dung chương trình, mục tiêu và phương pháp dạy học theo tư tưởng chủ đạo “lấy người học làm trung tâm”. Trong phương pháp tổ chức, người học – đối tượng của hoạt động “ dạy”, đồng thời là chủ thể của hoạt động “ học” được cuốn hút vào các hoạt động học tập do giáo viên tổ chức và chỉ đạo, thông qua đó tự lực khám phá những điều mình chưa rõ, chứ không phải thụ động tiếp thu những tri thức được giáo viên sắp đặt. Theo đó, Chương trình giáo dục phổ thông ban hành kèm theo Quyết định số 16/2006/QĐ- BGDĐT ngày 5/6/2006 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo đã nhấn mạnh: “ Phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc trưng môn học, đặc điểm đối tượng học sinh, điều kiện của từng lớp học; bồi dưỡng cho học sinh phương pháp tự học, khả năng hợp tác; rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú và trách nhiệm học tập cho học sinh”. Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 4/11/2013 Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hoá, hiện đại hoá trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế khẳng định: "Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học". Để đạt được mục tiêu giáo dục toàn diện, việc đổi mới phương pháp dạy học các môn khoa học nói chung và môn Giáo dục công dân nói riêng là một tất yếu khách quan. Đổi mới phương pháp dạy học là thay đổi lối dạy học truyền thụ một chiều sang phương pháp dạy học tích cực, dạy học thay vì lấy “Dạy” làm trung tâm sang lấy “Học” làm trung tâm nhằm phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng 1
tạo, rèn luyện khả năng tự học, tinh thần hợp tác, kĩ năng vận dụng kiến thức vào những tình huống khác nhau trong học tập cũng như trong thực tiễn đời sống, tạo hứng thú học tập cho học sinh, giúp dạy học trở thành quá trình kiến tạo, hình thành, phát triển các năng lực tự học, sáng tạo, hợp tác để đáp ứng những yêu cầu của cuộc sống hiện tại và tương lai. Dạy học theo cách này, giáo viên không chỉ đơn thuần truyền đạt tri thức mà còn hướng dẫn hành động, giúp học sinh tích cực tham gia các chương trình hành động của cộng đồng, thực hiện vai trò thầy chủ đạo, trò chủ động. Việc đổi mới phương pháp dạy học môn Giáo dục công dân trong những năm qua ở các trường trung học phổ thông nói chung, các trường THPT thành phố Bắc Kạn nói riêng cho thấy, mặc dù cố gắng rất nhiều trong đổi mới cách dạy, cách học tuy nhiên, những kết quả đạt được chưa tương xứng với yêu cầu, đòi hỏi của Nhà trường. Đặc biệt, môn Giáo dục công dân lớp 10 với những tri thức khái quát hoá, trừu tượng hoá cao nếu không gắn với thực tiễn đời sống sẽ trở nên khô khan, khó tiếp thu. Vì vậy, cần thiết kế bài giảng dưới hình thức những vấn đề, câu hỏi, các tình huống để học sinh tích cực, chủ động giải quyết vấn đề, phát huy tính sáng tạo và phát triển năng lực của người học. Từ kinh nghiệm và thực tiễn dạy học, tôi thấy rằng việc dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 là hoàn toàn phù hợp với nội dung kiến thức môn học, với mục tiêu giáo dục hiện nay. Dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 sẽ mang lại hiệu quả cao, làm tăng tính thực tiễn của môn học, giúp học sinh dần hình thành năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn, là tăng hứng thú học tập của học sinh đối với môn học từ đó hình thành ở học sinh nhân cách của người lao động mới Đặc biệt đối với các trường THPT ở thành phố Bắc Kạn, việc luận giải, khảo sát và thực nghiệm dạy học Giáo dục công dân theo tình huống không chỉ có ý nghĩa lý luận mà còn có ý nghĩa thực tiễn góp phần vào việc đổi mới phương pháp dạy học phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh. Xuất phát từ những lý do nêu trên, tôi chọn vấn đề “Dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn” làm đề tài luận văn thạc sỹ. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sử làm rõ vai trò của dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10, đề tài xây dựng quy trình và tiến hành thực nghiệm dạy học theo 2
tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn nhằm nâng cao hiệu quả dạy học theo hướng phát huy năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn của học sinh trên địa bàn nghiên cứu. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn của dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn. - Đề xuất quy trình dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn. - Tiến hành thực nghiệm dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn. - Kiến nghị một số biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài nghiên cứu việc vận dụng tình huống vào dạy học Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường THPT thành phố Bắc Kạn. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Luận giải cơ sở lý luận, thực tiễn của vận dụng tình huống vào dạy học GDCD lớp 10; nghiên cứu quy trình, điều kiện và tiến hành thực nghiệm vận dụng tình huống vào dạy học GDCD lớp 10 ở các trường THPT trên địa bàn thành phố Bắc Kạn. 4. Giả thuyết khoa học Trên thực tế giáo viên đã nhận thức được sự cần thiết của dạy học hướng đến phát triển năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn cho học sinh, tuy nhiên dạy học GDCD về cơ bản chưa chú trọng nhiều đến xây dựng, lựa chọn và định hướng cách giải quyết các vấn đề nảy sinh từ thực tiễn. Nếu tổ chức dạy học theo tình huống đối với môn GDCD chương trình lớp 10 ở các trường THPT thành phố Bắc Kạn sẽ phát huy được tính tích cực, sáng tạo của học sinh trong phát hiện và giải quyết tình huống thực tiễn, qua đó nâng cao chất lượng và hiệu quả của giờ học. 3
5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận Đề tài dựa trên các cơ sở lý luận sau: - Nội dung chương trình môn học Giáo dục công dân chương trình lớp 10. - Các văn bản chỉ đạo đổi mới phương pháp dạy học của Bộ Giáo dục và Đào tạo. - Những công trình nghiên cứu của các tác giả liên quan đến nội dung đề tài. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Đề tài sử dụng phương pháp luận chung của chủ nghĩa duy vật biện chứng. Các phương pháp nghiên cứu lý luận: Phương pháp thống kê, phân tích, tổng hợp, phương pháp logic - lịch sử… Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Phương pháp quan sát, phỏng vấn, phương pháp điều tra bằng phiếu hỏi, phương pháp thực nghiệm sư phạm… 6. Đóng góp của đề tài - Qua nghiên cứu làm rõ lý luận, đánh giá thực trạng, đề tài xây dựng được quy trình, điều kiện và thực nghiệm dạy học theo tình huống môn GDCD chương trình lớp 10 ở các trường THPT thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn theo hướng phát triển năng lực vận dụng kiến thức vào giải quyết các vấn đề nảy sinh trong thực tiễn của người học. - Sau khi hoàn thiện, đề tài còn có thể làm tài liệu tham khảo cho việc giảng dạy và học tập môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường THPT. 7. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn gồm 3 chương, 8 tiết. 4
NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA VIỆC DẠY HỌC THEO TÌNH HUỐNG MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN CHƯƠNG TRÌNH LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG THPT THÀNH PHỐ BẮC KẠN, TỈNH BẮC KẠN 1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Trong những năm gần đây, lý luận về phương pháp dạy học và đổi mới phương pháp dạy học được xem là vấn đề được nhiều nhà khoa học quan tâm, nghiên cứu. Có không ít công trình bàn luận trực tiếp về đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy năng lực người học. Trong đó dạy học theo tình huống là hướng nghiên cứu khá phổ biến. 1.1.1. Những công trình nghiên cứu nước ngoài Trong lịch sử phát triển của giáo dục, dạy học theo tình huống là một trong những phương pháp được nhiều nhà nghiên cứu khoa quan tâm cả về mặt lý luận và thực tiễn, tiêu biểu cho các công trình đó có thể kể đến: - T.V Cudriaxep, “Tạo nên tình huống vấn đề - phương tiện tích cực hóa học sinh”, Tạp chí Giáo dục nghề nghiệp kỹ thuật, số 7/1965. - M.N Xcatkin, Tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học, Nxb Giáo dục, Matxcơva, 1965. - I.Ia. Lecne, Phương pháp dạy học nêu vấn đề, (dịch giả Nguyễn Tất Đắc), Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1977. - A.M.Machiuskin, Tình huống có vấn đề trong tư duy và trong dạy học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. - M.I. Makhơnutốp, Lý luận và thực hành dạy học nêu vấn đề, Cadan, 1972. - Bessot Anne & Francoie Richard (1990), Mở đầu lý thuyết tình huống, Giới thiệu các tình huống Didactíc Toán tại Đại học Sư phạm Huế. - Robert J.Marzand, Nghệ thuật và khoa học dạy học (Người dịch: Nguyễn Hữu Châu), Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, 2011. - Robert J.Marzand, Debra J.Pickering, Jane E.Pollock, Các phương pháp dạy học hiệu quả (Người dịch Nguyễn Hồng Vân), Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, 2011. Những công trình nghiên cứu nêu trên ở mức độ nhất định đã làm rõ bản chất của dạy học theo tình huống, cơ sở tâm lý sư phạm của phương pháp dạy học đó. Đặc biệt, Bessot Anne & Francoie Richard trình đã trình bày khá toàn diện lý thuyết dạy học tình huống trong Hội nghị về chuyên đề A - Didactíc toán tại Đại học Sư phạm Huế tháng 4/1990. Ngay trong phần mở đầu trình bày lý thuyế tình huống, tác giả đã nêu nhiệm vụ phải lý thuyết hóa học động dạy học, đặt tình huống giảng dạy trong hệ 5
thống tác động qua lại giữa sinh viên - thầy giáo - môi trường- tri thức. Nhiều nhà khoa học cũng đã thống nhất tư duy khi quan niệm dạy học theo tình huống là hình thức biểu hiện của tư duy sáng tạo, phát huy tính tích cực của học sinh. Đó là cơ sở lý luận cần thiết để tác giả kế thừa khi luận giải quan niệm về dạy học tình huống, vai trò và ý nghĩa của dạy học theo tình huống, đặc biệt là chương trình Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường THPT. 1.1.2. Những công trình nghiên cứu trong nước Một là, những công trình nghiên cứu về đổi mới phương pháp dạy học nói chung và dạy học môn GDCD ở các trường THPT nói riêng - Trần Bá Hoành, “Bàn tiếp về dạy học lấy học sinh làm trung tâm”, Tạp chí Thông tin khoa học giáo dục số 49/1995. - Nguyễn Văn Cường, Phát triển năng lực thông qua phương pháp và phương tiện dạy học mới, Tài liệu hội thảo tập huấn, Bộ Giáo dục và Đào tạo, Dự án phát triển giáo dục THPT, Hà Nội, 2005. - Trần Thị Bích Trà, “Một số trao đổi về học tập hợp tác ở trường phổ thông”, Tạp chí Giáo dục số 14/2006. - Nguyễn Văn Cường, "Đổi mới phương pháp dạy học THPT”, Bộ Giáo dục và Đào tạo, Dự án phát triển giáo dục THPT, Hà Nội, 2006. - Nguyễn Văn Cư, Nguyễn Duy Nhiên (Đồng chủ biên), Dạy và học môn giáo dục công dân ở trường THPT - Những vấn đề lí luận và thực tiễn, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội, 2007. - Đinh Văn Đức - Dương Thị Thuý Nga, Phương pháp dạy học giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội, 2011. Những công trình nghiên cứu nêu trên đã luận giải và làm rõ một số vấn đề lý luận, thực tiễn về vai trò và yêu cầu của môn GDCD ở các trường THPT đối với phát triển nhân cách học sinh. Từ góc độ tiếp cận phương pháp dạy học, những kiến giải về tính tất yếu, điều kiện và giải pháp đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát huy năng lực người học cũng đã được đề cập và làm rõ. Những lý luận và quan điểm đã được luận giải trong các công trình nêu trên đã cung cấp cho tác giả một cơ sở lý luận rất phong phú để làm rõ thực chất yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh. Hai là, những công trình nghiên cứu về vận dụng tình huống trong dạy học - Nguyễn Thị Doan, “Vận dụng phương pháp tình huống trong giảng dạy đại học”, Tạp chí Đại học và Giáo dục chuyên nghiệp, số 5,1994. - Trần Văn Hà, “Lý thuyết tình huống và phương pháp xử lý tình huống trong hoạt động dạy học, nghiên cứu, quản lý, lãnh đạo”, Tạp chí Đại học và Giáo dục chuyên nghiệp, số 6/1996. 6
- Vũ Văn Tảo, Trần Văn Hà, Đặng Quốc Bảo, Dạy học giải quyết vấn đề, một hướng mới trong công tác giáo dục đào tạo, huấn luyện, Trường Cán bộ quản lý và đào tạo, Hà Nội, năm 1996. - Lê Thị Thanh Chung, Xây dựng hệ thống tình huống có vấn đề để dạy học bộ môn Giáo dục học, Luận án thạc sĩ Khoa học Sư phạm tâm lý, trường ĐHSP, Hà Nội, 1999. - Bùi Văn Ngà, “Dạy học tình huống và phương pháp dạy học trong bộ môn Giáo dục học”, Kỷ yếu Hội nghị cải tiến dạy học ở đại học, khoa Sư phạm Đại học Cần Thơ, năm 2000. - Phan Thế Sủng - Lưu Xuân Mới, Tình huống và cách ứng xử tình huống trong quản lý giáo dục và đào tạo, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2000. - Đinh Tuấn Dũng, “Đổi mới phương pháp dạy học theo tình huống”, Kỷ yếu hội thảo nâng cao chất lượng đào tạo toàn quốc lần thứ III, Hà Nội. Bộ Giáo dục và Đào tạo, 2002. - Phan Văn Tỵ, Vận dụng phương pháp tình huống trong dạy học môn Giáo dục học ở Học viện Chính trị quân sự, Luận văn thạc sĩ Giáo dục học, Hà Nội, 2002. - Phan Văn Sia, Vận dụng phương pháp tình huống trong quá trình dạy học môn Giáo dục học dưới hình thức nhóm ở trường Cao đẳng Sư phạm Trà Vinh, Luận văn thạc sĩ Giáo dục học, Hà Nội, 2003. - Phan Thị Thành, Vận dụng phương pháp dạy học nêu vấn đề trong dạy học môn Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin ở trường Đại học Quy Nhơn, Luận văn thạc sĩ Khoa học giáo dục, Trường ĐHSP, Hà Nội, 2008. Ba là, những công trình nghiên cứu về tình huống trong dạy học môn Giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông: - Trần Thị Mai Phương, Dạy học giáo dục công dân theo phương pháp tích cực, Hà Nội, 2007. - Hồ Thanh Diện, Vũ Xuân Vinh, Bài tập tình huống Giáo dục công dân 10, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 2007. - Đinh Thị Minh Nghĩa, Vận dụng phương pháp dạy học nêu vấn đề trong dạy học phần “Công dân với đạo đức” môn GDCD ở trường THPT Kim sơn B- Ninh Bình, Luận văn thạc sĩ Khoa học giáo dục, Hà Nội, 2010. Tổng thể các công trình nghiên cứu nêu trên đã trực tiếp luận bàn về sự cần thiết, yêu cầu, điều kiện và giải pháp vận dụng tình huống trong dạy học GDCD ở trường THPT một cách có hiệu quả, đảm bảo tính cá biệt và đặc thù từng ở trường, từng cơ sở đào tạo. Những ưu điểm, hạn chế và các hình thức tổ chức dạy học theo tình huống được nhiều tác giả phân tích khá kỹ lưỡng. Vấn đề đặt ra là GV cần lựa chọn hình thức tổ chức dạy học như thế nào để phát huy ưu điểm của việc vận dụng tình huống trong mỗi môn học, với từng đơn vị kiến thức và từng đối tượng học sinh. Đây 7
vẫn là vấn đề cần tiếp tục được làm sáng tỏ ở nhiều phương diện. Trên thực tế, việc nghiên cứu lý luận gắn với thực tiễn về vận dụng tình huống trong dạy học GDCD lớp 10 ở trường THPT trên địa bàn thành phố Bắc Kạn là vấn đề hoàn toàn mới mẻ, chưa có công trình nghiên cứu nào trực tiếp luận bàn. 1.2. Cơ sở lí luận của việc dạy học theo tình huống môn Giáo dục công dân chương trình lớp 10 ở các trường trung học phổ thông 1.2.1. Khái niệm tình huống và dạy học theo tình huống Khái niệm tình huống Tùy từng góc độ tiếp cận khác nhau, có những quan niệm khác nhau về tình huống. Điều này cho thấy tính chất phong phú, đa dạng và linh hoạt khi vận dụng tình huống trong dạy học. Theo nghĩa chung nhất, “tình huống là một sự kiện có thực trong đười sống xã hội với những đặc trưng vật lý, sinh lý, tâm lý xã hội. Trong đó, tình huống có vấn đề là trung điểm của phương pháp dạy học nêu vấn đề, dạy học tình huống, nó có vai trò quan trọng trong quá trình lĩnh hội tri thức và điểu khiển quá trình tư duy” [20, tr.16]. Theo Từ điển Tiếng Việt do Viện Khoa học xã hội xuất bản năm 1992 đã định nghĩa: “Tình huống là sự diễn biến tình hình về mặt cần đối phó” [28, tr.1082]. Tình huống cũng có thể được hiểu là sự mô tả hay trình bày một trường hợp có thật trong thực tế hoặc mô phỏng nhằm đưa ra một vấn đề chưa được giải quyết và qua đó đòi hỏi người đọc (người nghe) phải giải quyết vấn đề đó. Theo GS.Trần Văn Hà: “Tình huống - sự kiện cần được nghiên cứu xử lý, cũng có thể tình huống là những mâu thuẫn diễn ra trong một hay nhiều yếu tố của hệ sinh thái xã hội hoặc của hệ sinh thái nhân văn” [16, tr.8]. Nhấn mạnh đến tính bức thiết cần giải quyết của tình huống, có thể xem, “tình huống là những sự kiện, vụ việc, hoàn cảnh có vấn đề bức xúc nảy sinh trong hoạt động và quan hệ giữa con người với tự nhiên, xã hội, giữa con người với con người buộc người ta phải giải quyết ứng phó, xử lý kịp thời nhằm đưa các hoạt động và các quan hệ có chứa đựng trạng thái có vấn đề bức xúc đó trở lại ổn định và tiếp tục phát triển” [25, tr.15]. Trên bình diện quan điểm Triết học, tình huống được coi như một tổ hợp các mối quan hệ xã hội cụ thể mà đến thời điểm nhất định liên kết con người với môi trường, biến con người thành một chủ thể của một hoạt động có đối tượng nhằm đạt được mục tiêu nhất định. Ở góc độ tiếp cận tình huống có vấn đề, M.I.Makhơnutốp, “tình huống có vấn đề là trạng thái tâm lý của sự khó khăn về mặt trí tuệ nảy sinh ở con người trong những tình huống khách quan khi cần giải thích một sự kiện mới bằng tri thức đã có hoặc bằng cách thức hoạt động đã biết trước đây mà phải tìm tri thức hoặc tìm cách thức hoạt động mới”[18, tr.280]. Cùng đường hướng tư duy đó, A.M.Machiuskin, 8
“Một tình huống gọi là tình huống có vấn đề khi xuất hiện sự không tương xứng, sự xung khắc giữa cái đã biết và cái đòi hỏi, cách thức và những yếu tố thực hiện hành động đang đòi hỏi, hoặc khi con người gặp phải một vài điều kiện mới mà không thể thực hiện hành động đã biết” [1, tr.25]. Theo tác giả Đặng Văn Đức, Nguyễn Thu Hằng, “Tình huống học tập là trạng thái tâm lý khi học sinh gặp phải mâu thuẫn giữa điều đã biết và điều chưa biết nhưng muốn biết” [14, tr.102]. Mặc dù có nhiều quan niệm khác nhau về tình huống nhưng nhìn chung các định nghĩa đều thống nhất quan điểm khi cho rằng, tình huống là một sự kiện, một vấn đề chứa đựng mâu thuẫn cần phải giải quyết. Từ phương diện này, tôi cho rằng, tình huống là một hoàn cảnh thực tế, trong đó chứa đựng những mâu thuẫn, xung đột. Người ta phải đưa ra một quyết định trên cơ sở cân nhắc các phương án khác nhau. Tình huống cũng có thể là một hoàn cảnh gắn với câu chuyện có cốt truyện, nhân vật, có chứa đựng xung đột, có tính phức hợp được viết ra để minh chứng một vấn đề hay một số vấn đề của cuộc sống thực tế. Dạy học theo tình huống: Tình huống trong dạy học là những sự kiện có thực, chứa đựng mâu thuẫn cần được giải quyết hoặc được mô phỏng theo tình huống có thực, được cấu trúc hoá nhằm mục đích dạy học. Ở góc độ tư duy, “Tình huống trong dạy học phải phản ánh được mâu thuẫn biện chứng giữa kiến thức mới và kiến thức cũ, đó là mâu thuẫn bản chất bên trong, không phải là mâu thuẫn hình thức bên ngoài” [27, tr.12].Giáo sư Nguyên Ngọc Quang cũng khẳng định: “ Tình huống có vấn đề trong dạy học là tình huống mà khi đó mâu thuẫn khách quan của bài toán nhận thức được học sinh chấp nhận như một vấn đề học tập mà họ cần có và có thể giair quyết” [Dẫn theo 27, tr.12]. Tình huống trong dạy học đòi hỏi phải được cấu trúc hóa hướng đến mục đích dạy học: Dạy tri thức, dạy kỹ năng, phát triển năng lực người học. Không đảm bảo được yêu cầu này thì tình huống chỉ đơn thuần là sự kiện, là vấn đề chứa đựng mâu thuẫn cần giải quyết mà không có tính hướng đích về giáo dục. Dạy học theo tình huống là phương pháp dạy học mà giáo viên đặt học sinh vào những tình huống có thật hoặc giống như thật, đòi hỏi người học phải tìm hiểu, suy nghĩ, đề ra được quyết định thích hợp nhất. Nghiên cứu tình huống còn gọi là nghiên cứu trường hợp điển hình (case study) là một trong những phương pháp dạy học tích cực, chủ động, được sử dụng ngày càng phổ biến. Tính hướng đích của vấn đề là khắc phục tính thụ động, một chiều, ngại tư duy, ngại tìm tòi, sáng tạo vốn tồn tại khá lâu trong phương pháp dạy học trước đây. Ở đó, người học được giới thiệu một tình huống cụ thể, có thật và được đặt vào vị trí của người ra quyết định để giải quyết vấn đề trong tình huống ấy. 9
Dạy học theo tình huống là phương pháp mà giáo viên đưa ra các tình huống (có thật hoặc hư cấu) chứa đựng nội dung bài giảng để sinh viên có bối cảnh trải nghiệm, có điều kiện thực hành, phát triển kỹ năng phân tích, lập luận, quyết định lựa chọn phương án giải quyết tình huống bằng cách đưa ra các ý kiến cá nhân. Qua đó, phát huy tính tích cực của người học trong việc tìm kiếm, chiếm lĩnh tri thức, hình thành kỹ năng dưới sự định hướng, tổ chức dạy học của giáo viên. Dạy học theo tình huống không phải là điều hoàn toàn mới mẻ, nhưng vấn đề đặt ra là tính hiệu quả, tính khoa học khi giáo viên vận dụng tình huống vào bài giảng. Theo đó, dạy học theo tình huống phải chuyển tải được nội dung khoa học cần trang bị cho người học và phát triển được năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh theo yêu cầu, mục tiêu môn học. Điều này không chỉ đơn giản là kinh nghiệm mà còn là nghệ thuật, là kỹ năng của mỗi giáo viên trong việc lựa chọn tình huống, định hướng giải quyết tình huống và giáo dục tình cảm, thái độ cho người học. Trên ý nghĩa đó, hiệu quả của dạy học tình huống cần thiết phải đưa học sinh vào trạng thái tâm lý muốn tìm tòi và khát khao khảo nghiệm việc giải quyết vấn đề, qua đó hướng đến giá trị thuyết phục người học bằng chính sự trải nghiệm của bản thân, bằng kinh nghiệm họ rút ra sau khi tham gia vào tình huống và giải quyết tình huống. Ý nghĩa thực tiễn và tính khoa học, tính hiệu quả của dạy học theo tình huống được đo bằng mức độ hứng thú, hài lòng của người học; sự thay đổi căn bản tư duy, nhận thức của người học - từ chỗ bị động thu nhận tri thức đến chỗ chủ động tìm kiếm, chiếm lĩnh và vận dụng tri thức vào việc giải quyết các vấn đề nảy sinh trong thực tiễn. Theo đó, những tri thức, kỹ năng, tình cảm, thái độ mà sinh viên thu nhận được trở thành của chính họ, do họ tự nhận thức, không bị áp đặt bởi giáo viên. Tính khoa học, tính hiệu quả của dạy học theo tình huống còn được đánh giá bằng sự phát triển ở người học năng lực phân tích, đánh giá, giải quyết các vấn đề nảy sinh trong cuộc sống. Dạy học theo tình huống gồm có ba thành phần liên quan chặt chẽ với nhau: Một là, nội dung của tình huống: Giáo viên cần nêu bật các vấn đề được đặt ra mang tính thực tiễn cao, có tính logic của vấn đề cần được đưa ra phân tích, đánh giá, luận giải một cách cụ thể gắn với nội dung bài học. Điều này cũng đã được Bessot Anne khẳng định, “thầy giáo phải tìm ra những tình huống có thể đem lại cho người học một cái nghĩa của kiến thức được đưa ra khi giảng dạy” [2]. Hai là, phân tích, thảo luận tình huống: Từ các vấn đề nêu ra trong tình huống, giáo viên định hướng, tổ chức học sinh phân tích, thảo luận tình huống; xây dựng các câu hỏi cụ thể về các vấn đề cần giải quyết, cần quan tâm; đưa ra cách thức giải quyết vấn đề trong tình huống. 10