Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Giáo dục giá trị di sản trong dạy học Địa lí lớp 9 - Trung học cơ sở tỉnh Bắc Ninh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:114

Thêm vào BST

Báo xấu

45
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu, vận dụng một cách có chọn lọc những vấn đề lí luận và thực tiễn về di sản và giáo dục di sản; đề tài tập trung vào việc xác định nội dung và phương pháp giáo dục di sản văn hóa thông qua việc tích hợp, lồng ghép vào dạy một số bài cụ thể trong chương trình Địa lý lớp 9. Từ đó, đề xuất một số hình thức tổ chức, biện pháp giáo dục di sản văn hóa theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học Địa lý ở trường phổ thông hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Giáo dục giá trị di sản trong dạy học Địa lí lớp 9 - Trung học cơ sở tỉnh Bắc Ninh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––––––––– NGUYỄN THỊ NGỌC GIÁO DỤC GIÁ TRỊ DI SẢN TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 9 - TRUNG HỌC CƠ SỞ TỈNH BẮC NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2018
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––––––––– NGUYỄN THỊ NGỌC GIÁO DỤC GIÁ TRỊ DI SẢN TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 9 - TRUNG HỌC CƠ SỞ TỈNH BẮC NINH Ngành: Lí luận và phương pháp dạy học Địa Lí Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Dương Quỳnh Phương THÁI NGUYÊN - 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu do chính tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. Dương Quỳnh Phương. Các số liệu trong luận văn là có thực, có nguồn gốc rõ ràng. Kết quả luận văn chưa được công bố trong công trình nào khác. Nếu sai tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Thái nguyên, ngày ….tháng….năm 2018 Tác giả Nguyễn Thị Ngọc i
LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS. Dương Quỳnh Phương đã tận tình hướng dẫn tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban giám hiệu; Bộ phận Sau đại học - Phòng đào tạo; Ban chủ nhiệm khoa Đia Lí - Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn. Tôi xin trân trọng cảm ơn, Ban Giám hiệu, giáo viên, học sinh các trường THCS Quế Tân, trường THCS Việt Hùng, THCS Phù Lương đã giúp đỡ tôi trong quá trình khảo sát thực tế để thực hiện luận văn. Thái Nguyên, ngày ….tháng …năm 2018 Tác giả Nguyễn Thị Ngọc ii
MỤC LỤC Lời cam đoan .................................................................................................................. i Lời cảm ơn .....................................................................................................................ii Mục lục ........................................................................................................................ iii Danh mục các chữ viết tắt............................................................................................. iv Danh mục các bảng ........................................................................................................ v Danh mục các hình ........................................................................................................ v MỞ ĐẦU .......................................................................................................................1 1. Lí do chọn đề tài ....................................................................................................1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .....................................................................................2 3. Mục tiêu và nhiệm vụ ............................................................................................ 5 4. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu ...........................................................................5 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ................................................................ 6 6. Những đóng góp của đề tài ....................................................................................8 7. Cấu trúc của đề tài .................................................................................................8 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC GIÁO DỤC DI SẢN TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÝ .............................................................................9 1.1. Cơ sở lý luận .......................................................................................................9 1.1.1. Yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học ......................................................9 1.1.2. Phương pháp dạy học ................................................................................10 1.1.3. Di sản văn hóa ........................................................................................... 12 1.1.4. Giáo dục di sản .......................................................................................... 17 1.2. Cơ sở thực tiễn ..................................................................................................20 1.2.1. Cấu trúc, đặc điểm chương trình sách giáo khoa địa lý lớp 9 ...................20 1.2.2. Đặc điểm tâm sinh lý và trình độ nhận thức của học sinh lớp 9 ...............23 1.2.3. Thực trạng giáo dục di sản trong dạy học địa lí cho học sinh lớp 9 hiện nay ..............................................................................................................24 1.2.4. Thực trạng việc bảo tồn và phát huy các giá trị di sản của Việt Nam ......27 1.2.5. Khả năng giáo dục giá trị di sản trong dạy học Địa lý 9 ........................... 31 Tiểu kết chương 1 ........................................................................................................33 iii
Chương 2: TỔ CHỨC DẠY HỌC GIÁO DỤC DI SẢN TRONG MÔN ĐỊA LÝ LỚP 9 ....................................................................................................................34 2.1. Yêu cầu và nguyên tắc tổ chức dậy học giáo dục di sản trong môn Địa lí 9 ........................................................................................................................34 2.1.1. Các yêu cầu của việc giáo dục di sản qua môn địa lí ................................ 34 2.1.2. Các nguyên tắc sử dụng phương pháp giáo dục di sản trong bài dạy học Địa lí 9 ..........................................................................................................39 2.1.3. Nguyên tắc xác định nội dung giáo dục di sản qua bài dạy Địa lí 9 .........42 2.2. Xác định nội dung giáo dục di sản qua môn địa lý lớp 9 .................................45 2.2.1. Mục tiêu giáo dục di sản văn hóa cho học sinh lớp 9 ........................... 45 2.2.2. Các kiến thức về về giáo dục di sản trong chương trình Địa lí lớp 9 .......46 2.3. Phương pháp giáo dục di sản cho học sinh lớp 9 qua việc dạy học tích hợp vào một số bài học ...................................................................................................48 2.4. Một số hình thức tổ chức giáo dục di sản cho học sinh qua bài dạy học Địa lí lớp 9 ......................................................................................................................49 2.4.1. Khai thác, sử dụng thông tin địa lí về DSVH để tiến hành bài học nội khóa địa lí (tổ chức bài học tại lớp).....................................................................49 2.4.2. Tiến hành bài học tại nơi có di sản văn hóa (Bài học thực địa) ................51 2.4.3. Tổ chức tham quan di sản văn hóa ............................................................ 53 2.4.4. Giáo dục di sản văn hóa cho học sinh lớp 9 qua dự án địa lí ....................54 2.4.5. Sử dụng di sản để tổ chức các hoạt động ngoại khóa khác .......................55 2.5. Thiết kế một số kế hoạch dạy học về tích hợp giáo dục di sản qua dạy học địa lí 9 THCS ..................................................................................................58 2.5.1. Một số di sản tiêu biểu ở tỉnh Bắc Ninh....................................................58 2.5.2. Một số kế hoạch dạy học giáo dục di sản .................................................60 Tiểu kết chương 2 ........................................................................................................80 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .................................................................81 3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm .................................................................81 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ..............................................................................81 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm ..............................................................................81 iv
3.2. Nguyên tắc tiến hành thực nghiệm ...................................................................81 3.3. Nội dung thực nghiệm ......................................................................................82 3.4. Tổ chức thực nghiệm ........................................................................................82 3.4.1. Thời gian thực nghiệm ..............................................................................82 3.4.2. Chọn trường, lớp thực nghiệm ..................................................................82 3.4.3. Chọn giáo viên thực nghiệm ........................................................................83 3.4.4. Phương pháp thực nghiệm ........................................................................83 3.4.5. Tiến hành thực nghiệm và kết quả thực nghiệm .......................................83 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................................86 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ............................................................................87 1. Kết luận ...............................................................................................................87 2. Khuyến Nghị .......................................................................................................88 TÀI LIỆU THAM KHẢO .........................................................................................89 PHỤ LỤC v
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Viết đầy đủ BGDĐT Bộ Giáo dục Đào tạo BVHTTDL Bộ Văn hóa thông tin du lịch DSVH Di sản văn hóa DHDA Dạy học theo dự án ĐBSH Đồng bằng sông Hồng HD Hướng dẫn HS Học sinh GD Giáo dục GV Giáo viên GDTX Giáo dục thường xuyên KT – XH Kinh tế - xã hội PPDH Phương pháp dậy học THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông TP Thành phố TW Trung ương SGK Sách giáo khoa YT Y tế WHC Hội đồng di sản thế giới iv
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Thực trạng về mức độ giáo dục di sản của giáo viên trong dạy học địa lí cho học sinh lớp 9 tại 3 trường (THCS Quế Tân, THCS Việt Hùng, THCS Phù Lương) .....................................................................................25 Bảng 1.2. Thực trạng sử dụng phương pháp của giáo viên trong giáo dục giá trị DSVH cho HS THCS .................................................................................26 Bảng 2.1. Nội dung được lồng ghép trong chương trình giáo dục giá trị DSVH cho học sinh lớp 9 THCS ............................................................... 46 Bảng 3.1. Danh sách trường, lớp tham gia thực nghiệm sư phạm ........................82 Bảng 3.2. Danh sách giáo viên dạy thực nghiệm .....................................................83 Bảng 3.3. Điểm kiểm tra bài thực nghiệm ...................................................................84 Bảng 3.4. Bảng tổng hợp điểm trung bình của các lớp thực nghiệm và đối chứng ....84 Bảng 3.5. Bảng phân phối tổng hợp điểm các bài trắc nghiệm của lớp thực nghiệm và đối chứng ................................................................................84 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1. Biểu đồ so sánh tỉ lệ HS khá giỏi giữa thực nghiệm và đối chứng ở 3 trường THCS .............................................................................................. 85 v
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Các cơ quan quản lý giáo dục và văn hóa xác định việc gìn giữ di sản văn hóa phi là bảo vệ con người và vì vậy công tác giáo dục di sản - đưa các loại hình di sản văn hóa vào giới thiệu, giảng dạy trong nhà trường là một trong những giải pháp nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa thường được các nhà quản lý đề cập. Trong khi đó quan điểm dạy học hiện nay là lấy học sinh và hoạt động học làm trung tâm; tận dụng khai thác nguồn học liệu tại chỗ là những di sản văn hóa gần gũi, xung quanh môi trường sống, dễ hiểu với học sinh và sử dụng những kinh nghiệm và tri thức của người địa phương. Hiện nay, giảng dạy về di sản đã là yêu cầu với các trường phổ thông. Các dự án đưa di sản vào trường học có được tác động tích cực nhưng còn không ít thách thức đối với các nhà quản lý giáo dục, văn hóa… Để hiện thực hóa chính sách nói trên về việc dạy và học về di sản văn hóa trong trường học cũng như nhằm đổi mới nội dung, chương trình, phương pháp, hình thức tổ chức dạy học ở giáo dục phổ thông và giữ gìn, phát huy giá trị của di sản văn hóa, Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Văn bản 73/HD - BGDĐT - BVHTTDL ngày 16/1/2013 hướng dẫn sử dụng di sản trong dạy học ở trường phổ thông, trung tâm giáo dục thường xuyên (GDTX). Việc sử dụng di sản văn hóa trong dạy học ở trường phổ thông hướng tới đích giúp học sinh có những hiểu biết về những giá trị của các di sản, qua đó giáo dục học sinh ý thức gìn giữ, bảo vệ các di sản văn hóa. Di sản văn hóa, dù dưới dạng vật thể hoặc phi vật thể đều có thể sử dụng trong quá trình giáo dục, dạy học dưới hình thức tạo môi trường; tạo công cụ hoặc là nguồn cung cấp chất liệu để xây dựng nội dung dạy học, giáo dục. Các di sản văn hoá được đưa vào trong dạy học và các hoạt động giáo dục gắn liền mục tiêu giáo dục toàn diện học sinh về đức, trí, thể, mỹ; Đồng thời gắn liền với việc đổi mới phương pháp dạy học, đa dạng hóa các hình thức dạy học, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh trong việc sưu tầm, tìm hiểu, sử dụng di sản văn hóa trong giờ học và các hoạt động giáo dục. Sử dụng di sản văn hóa trong dạy học ở trường phổ thông, trung tâm GDTX được triển khai thực hiện hàng năm ở tất cả các cấp học giáo dục phổ thông và GDTX; đồng thời có sự phối hợp chặt chẽ, thường xuyên, hiệu quả giữa các cơ sở 1
giáo dục phổ thông, GDTX và các cơ quan liên quan thuộc ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Trong các trường học đã có nhiều hoạt động thiết thực nhằm nhằm hình thành và nâng cao ý thức tôn trọng, giữ gìn, phát huy những giá trị của di sản văn hóa. Đặc biệt là thông qua các bộ môn học, nhà trường và giáo viên đã đưa giá trị di sản của địa phương, đất nước và trên thế giới vào trong bài học. Đối với môn Địa lí việc giáo dục giá trị di sản là hết sức cần thiết, trong chương trình môn Địa lý lớp 9 có những kiến thức bổ ích nhất về đặc điểm tự nhiên, dân cư và kinh tế xã hội của Việt Nam. Những kiến thức rất thực tế, gần gũi với học sinh nên việc tích hợp sử dụng di sản trong dạy và học rất khả quan, thuận lợi và mang nhiều ý nghĩa.Tuy nhiên có rất nhiều phương thức được các nhà trường sử dụng nhằm giúp học sinh tiếp cận học hỏi về các di sản như phương thức tổ chức dạy học giáo dục di sản văn hóa được thực hiện lồng ghép vào các môn học, hoạt động giáo dục trong chương trình giáo dục phổ thông (nội khóa hoặc ngoại khóa),... Để việc sử dụng di sản văn hoá để dạy học Địa lí lớp 9 mang lại những kết quả tích cực vừa có giá trị ở phương pháp giáo dục kiến thức phổ thông theo quy định của chương trình, vừa nâng cao nhận thức và trách nhiệm của học sinh đối với di sản văn hoá thì việc tích hợp giáo dục di sản vào các bài học trong chương trình Địa lí lớp 9 là cần thiết. Vì vậy tác giả đã lựa chọn hướng nghiên cứu “Giáo dục giá trị di sản trong dạy học Địa lí lớp 9 - Trung học cơ sở tỉnh Bắc Ninh” làm luận văn tốt nghiệp. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Trên thế giới Hội đồng di sản thế giới (WHC) của UNESCO đã được thành lập và tiến hành xây dựng các tiêu chuẩn, điều kiện công nhận của các di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới, đồng thời nghiên cứu, giúp đỡ các quốc gia trong việc nghiên cứu, tôn tạo, bảo vệ các di sản thế giới. WHC có vai trò lớn trong việc giữ gìn, bảo tồn và phát huy các DSVH trên toàn thế giới với các chương trình hoạt động cụ thể ở từng quốc gia. Tổ chức này cũng đề cao vai trò của giáo dục trong việc giữ gìn, bảo tồn và phát huy các giá trị DSVH thông qua nhiều dự án, chương trình đầu tư vào giáo dục để nâng cao nhận thức của công dân toàn cầu về DSVH. Ngoài ra, đã có nhiều các công trình nghiên cứu các di sản như: “Công ước về Bảo vệ Di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới”, Trung tâm Di sản thế giới của UNESCO, Pari, Pháp, WHC- 2001/WS/2. “Hướng dẫn hoạt động thực hiện Công ước Di sản thế giới”, Trung tâm Di sản thế giới của UNESCO, Pari, Pháp, WHC-99/2 2
March 1999; công trình “World cultural and natural heritage sites: Di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới” (2002) của Luo Zhewen đã giới thiệu các danh thắng ở Trung Quốc đã được công nhận là những di sản văn hoá Thế giới,...Một số các công trình nghiên cứu về các khía cạnh của du lịch: “Du lịch và sự phát triển sáng tạo” của Lawson và Baud Bovy (1977), “Tổ chức lãnh thổ du lịch” của Gunn (1972), “Nghiên cứu các chỉ tiêu đánh giá, phục vụ mục đích quy hoạch du lịch” của L.I. Mukhina (1973), “Quản lí du lịch tại các khu di sản thế giới” Tài liệu hướng dẫn thực tiễn cho các nhà quản lý khu Di sản thế giới, tác giả Arthur Pedersen (2002). Bên cạnh đó nhiều quốc gia, nhiều tổ chức đã thành lập các Website liên quan đến giáo dục di sản và đặc biệt là cung cấp các nguồn tư liệu về di sản, di sản với dậy học,... liên kết các trang học tập nhằm giáo dục kiến thức toàn diện cho học sinh. 2.2. Ở Việt Nam Trong thời gian gần đây, vấn đề giữ gìn và phát huy DSVH được nhiều nhà khoa học quan tâm và đã có rất nhiều công trình nghiên cứu khoa học có giá trị, đã công bố rộng rãi dưới dạng sách tham khảo, bài báo cáo khoa học. Các công trình nghiên cứu khoa học thường theo 2 nhóm vấn đề: nhóm công trình nghiên cứu tổng quát về văn hóa, DSVH và vấn đề giữ gìn phát huy DSVH dân tộc; nhóm công trình nghiên cứu trực tiếp đến vấn đề giáo dục di sản trong dạy học Địa lí. Trên cơ sở sự phân định đó, luận án tiến hành chọn lọc có thực hiện tổng quan những công trình nghiên cứu khoa học liên quan đến luận án như sau: Luận văn “Giáo dục giá trị di sản văn hóa cho học sinh THPT tỉnh Bắc Giang” (2015) của tác giả Đồng Thị Thanh. Luận văn đã làm rõ hơn thực trạng giáo dục giá trị DSVH cho học sinh THPT ở tỉnh Bắc Giang từ đó đề xuất một số biện pháp giáo dục giá trị DSVH cho HS THPT. Đề tài tập trung nghiên cứu quá trình giáo dục giá trị DSVH nói chung và giáo dục giá trị các DSVH tiêu biểu tỉnh Bắc Giang (Mộc bản Chùa Vĩnh Nghiêm, Dân ca quan họ Kinh Bắc, Khu di tích khởi nghĩa Yên Thế) cho học sinh ở trường THPT tỉnh Bắc Giang. Công trình Bảo tồn và phát huy giá trị DSVH phi vật thể ở Thăng Long - Hà Nội của tác giả Võ Trọng Quang tiếp cận ở góc độ bảo tồn, phát huy giá trị DSVH phi vật thể ở Thăng Long và nêu rõ một trong những biện pháp hữu hiệu để giữ gìn và phát huy DSVH là cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền giáo dục ý thức tự giác, trách nhiệm của người dân tham gia vào công tác này. 3
Luận văn “Giáo dục di sản tỉnh Hà Giang trong dạy học Địa lý lớp 12” (2015) của tác giả Trần Viết Tùng. Đề tài tập trung vào việc xác định nội dung và phương pháp giáo dục di sản văn hóa qua môn địa lý lớp 12 THPT. Từ đó, đề xuất một số hình thức tổ chức, biện pháp giáo dục di sản văn hóa theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học địa lý ở trường phổ thông. Tuy nhiên, luận văn chưa làm rõ được thực trạng bảo tồn giá trị DSVH ở Việt Nam hiện nay. Luận văn của tác giả Nguyễn Thị Huyền “Giáo dục di sản tỉnh Thái Nguyên trong dạy học Địa lý lớp 12” (2015) đã nghiên cứu tổng quan cơ sở lý luận về di sản, giáo dục giá trị di sản thông qua hoạt động dạy học địa lí, khảo sát thực tế và thu thập và xử lí tài liệu về di sản ở tỉnh Thái Nguyên, thiết kế một số bài học trong chương trình Địa lí lớp 12 THPT để thực nghiệm các phương pháp giáo dục giá trị di sản tỉnh Thái Nguyên đã đề ra. Tiến hành thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả thực nghiệm. Từ đó tác giả đưa ra kiến nghị và đề xuất giáo dục giá trị di sản ở tỉnh Thái Nguyên trong dạy học địa lí 12. Tác giả Trần Thị Hồng Minh đã nghiên cứu về “Vấn đề giữ gìn và phát huy di sản văn hóa ở Thừa Thiên Huế hiện nay” (2014). Luận án đã làm rõ thực trạng giữ gìn và phát huy DSVH ở tỉnh Thừa Thiên - Huế với những nét đặc thù riêng có của một tỉnh trong vùng kinh tế trọng điểm miền trung bao gồm: những kết qủa đạt được, hạn chế, nguyên nhân và những vấn đề đặt ra. Đề xuất một số giải pháp cơ bản nhằm nâng cao hiệu quả của vấn đề giữ gìn và phát huy DSVH ở tỉnh Thừa Thiên - Huế trong thời gian tới. Giáo trình “Quản lí di sản văn hóa” dùng cho sinh viên cao đẳng và đại học ngành quản lí văn hóa của tác giả Nguyễn Thị Kim Loan. Giáo trình đã đề cập đến liên quan đến lí luận về DSVH và vai trò của DSVH trong phát triển xã hội; giới thiệu một cách hệ thống về quản lí nhà nước của DSVH. Ngoài ra, tác giả đã tham khảo, kế thừa kết quả của một số tài liệu khoa học là cơ sở gợi mở cho hướng nghiên cứu về giáo dục di sản văn hóa trong dạy học Địa lý lớp 9 ở trường THCS. Một số bài viết nghiên cứu về việc sử dụng di sản trong dạy học ở các trường phổ thông như bài “Giáo dục trải nghiệm di sản cho học sinh” của PGS.TS Nguyễn văn Huy - Ủy viên Hội đồng di sản văn hóa quốc gia. Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ IX; Luật di sản văn hóa; Hướng dẫn thực hiện công ước di sản Thế giới (1972); Tài liệu tập huấn “Hướng dẫn sử dụng di sản văn hóa 4
trong dạy ở trường phổ thông, trung tâm giáo dục thường xuyên”. Khóa luận tốt nghiệp của tác giả Vi Văn Tuất “ Giáo dục DSVH trong dạy học Địa Lí lớp 12”. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu, vận dụng một cách có chọn lọc những vấn đề lí luận và thực tiễn về di sản và giáo dục di sản; đề tài tập trung vào việc xác định nội dung và phương pháp giáo dục di sản văn hóa thông qua việc tích hợp, lồng ghép vào dạy một số bài cụ thể trong chương trình Địa lý lớp 9. Từ đó, đề xuất một số hình thức tổ chức, biện pháp giáo dục di sản văn hóa theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học Địa lý ở trường phổ thông hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng quan có chọn lọc cơ sở lí luận và thực tiễn của việc giáo dục di sản văn hóa trong dạy học Địa lí 9. - Tìm hiểu thực tế việc giáo dục di sản văn hóa qua môn Địa lí 9 ở một số trường THCS trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. - Phân tích nội dung chương trình, sách giáo khoa Địa lý lớp 9 để xác định khả năng và các địa chỉ tích hợp giáo dục di sản văn hóa trong dạy học. - Thiết kế và đề xuất phương pháp, hình thức thực hiện một số kế hoạch dạy học về giáo dục giá trị di sản trong dạy học Địa lí lớp 9. - Thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng các kết quả nghiên cứu. 4. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: đề tài nghiên cứu tập trung nghiên cứu trên một số di sản tiêu biểu đã được thẩm định tính khoa học, tính chọn lựa phù hợp từng đơn vị kiến thức và yêu cầu bài học có thể tích hợp vào giảng dạy các bài trong chương trình sách giáo khoa (SGK) Địa lí 9. - Về nguồn tư liệu: đề tài sử dụng số liệu thống kê về di sản (số liệu từ năm 2009 đến năm 2017) và các bài báo của những cơ quan liên quan và điều tra thực tế. - Về không gian: đề tài tập trung vào các khu vực có di sản, đặc biệt là di sản được UNESCO công nhận và di sản cấp Quốc gia; Các di sản trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh - Địa phương tiến hành tổ chức dạy thực nghiệm ở một số trường THCS. - Về thời gian: đề tài tập trung sử dụng, phân tích các tài liệu, số liệu thống kê của các cơ quan chức năng như Bộ văn hóa - du lịch - thể thao từ năm 2009 đến năm 2017, định hướng đến năm 2020. 5
- Về các trường tổ chức dạy thực nghiệm: Lựa chọn một số trường THCS trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh (Địa phương có nhiều di sản, đồng thời là nơi tác giả đang công tác). 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu 5.1. Quan điểm nghiên cứu - Quan điểm duy vật biện chứng: Mọi sự vật hiện tượng đều vận động và biến đổi không ngừng và đều có xu hướng phát triển. Dựa trên quan điển duy vật biện chứng để nghiên cứu sẽ giúp cho các kết quả nghiên cứu có tính logic và phản ánh đúng quá trình phát triển và nguyên nhân của sự phát triển. - Quan điểm tổng hợp: Đây là một quan điểm quan trọng trong nghiên cứu khoa học địa lí. Quan điểm tổng hợp xem xét các yếu tố trong mối quan hệ tương tác, sự tác động qua lại giữa giáo dục và thực tiễn nghiên cứu cũng như trong mối quan hệ chặt chẽ của toàn hệ thống giáo dục. Quan điểm này giúp tác giả nghiên cứu một cách tổng quan việc giáo dục di sản văn hóa cho học sinh ở trường phổ thông, thông qua việc xác định các nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức giáo dục cho học sinh. - Quan điểm hệ thống - cấu trúc: Tính hệ thống là một trong những quan điểm không thể thiếu trong nghiên cứu khoa học nói chung, cũng như khi nghiên cứu khoa học địa lý. Bất kỳ một nội dung kiến thức nào khi nghiên cứu đều phải được đặt trong mối tương quan với các yếu tố thuộc hệ thống cấp cao hơn và trong cấp phân vị thấp hơn. Giáo dục di sản văn hóa là một bộ phận trong việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện cho thế hệ trẻ, nó bao gồm nhiều thành phần, các thành phần có mối quan hệ chặt chẽ và tác động qua lại với nhau. - Quan điểm lịch sử: Các đối tượng, hiện tượng địa lý đều phải có thời gian hình thành và phát triển nhất định. Vì vậy, cần phải vận dụng quan điểm này để gắn liền giữa lí luận và thực tiễn, từ đó tránh có cái nhìn phiến diện, chủ quan về vấn đề nghiên cứu. Đồng thời, khi xem xét quá khứ và hiện tại của các đối tượng, ở một mức độ nhất định có thể dự đoán được tương lai của chúng. Đây là quan điểm cho ta cái nhìn đầy đủ, toàn diện về quá khứ, hiện tại cũng như dự đoán được tương lai của sự vật, hiện tượng. Quan điểm này được tác giả sử dụng trong nghiên cứu đề tài, việc giáo dục di sản văn hóa trong nhà trường phổ thông nói chung và qua môn Địa lý nói riêng, cho ta một cái nhìn sâu sắc, toàn diện về thực trạng và phương pháp giáo dục hiện nay. Bên cạnh đó, việc giáo dục DSVH còn giúp truyền thụ cho HS (học sinh) những kiến thức cần thiết, rèn luyện kĩ năng 6
thực hành, hình thành thái độ, tình cảm, ý thức bảo vệ bản sắc văn hóa dân tộc, đồng thời nâng cao hứng thú học tập bộ môn Địa lí cho HS. 5.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp thu thập, phân tích, tổng hợp, xử lý các số liệu, tài liệu: Phương pháp này cho phép tác giả tổng quan các tài liệu, kế thừa những nghiên cứu trước đó và có cơ sở để đưa ra những nhận định và kết quả của công trình. Những thông tin, những nguồn tài liệu tham khảo, sử dụng từ các nguồn xử lý, thống kê từ các ban ngành có liên quan đến các di sản. Ngoài ra, để phục vụ cho mục đích và yêu cầu của luận văn, tác giả có sử dụng tài liệu từ các dự án, đề tài nghiên cứu, các trang web có liên quan đến di sản, cung cấp thông tin và các chỉ thị, các nghị quyết của ngành giáo dục có liên quan đến đề tài. Để đề tài đảm bảo tính khoa học và tính sư phạm, trong quá trình thu thập tài liệu phải đặc biệt chú ý đến nội dung chương trình SGK Địa lý lớp 9, sách hướng dẫn của giáo viên, sách chuẩn kiến thức, kĩ năng cùng với các tài liệu tham khảo khác. - Phương pháp khảo sát điều tra Để đảm bảo tính xác thực và khoa học của đề tài tác giả đã sử dụng phương pháp khảo sát điều tra thực tế ở một số trường phổ thông để nắm rõ thực trạng dạy và học di sản văn hóa ở các trường phổ thông hiện nay. Dự giờ của một số giáo viên đang dạy Địa lý lớp 9, phỏng vấn và phát phiếu điều tra cho giáo viên và học sinh về thực trạng giáo dục di sản văn hóa qua môn Địa lý ở nhà trường phổ thông. Từ đó, phân tích các kết quả để thấy được tính khả thi của đề tài, rút ra những nhận xét chính xác và khách quan. Đồng thời để đưa ra những kiến nghị cần thiết, giúp cho việc giảng dạy và học tập bộ môn địa lý, trong đó có việc giáo dục di sản văn hóa được tốt hơn. - Phương pháp sử dụng toán thống kê Phương pháp sử dụng toán thống kê đảm bảo cho quá trình nghiên cứu khoa học đi đúng hướng, nhất quán, cũng như trong trình bày kết quả nghiên cứu thành một hệ thống lôgic và đồng thời tạo lập các ngôn ngữ khoa học chính xác có tính thuyết phục cao. Tác giả sử dụng phương pháp này trong việc xử lý, phân tích các kết quả thu được sau khi tiến hành quan sát, điều tra, thực nghiệm sư phạm ở các trường phổ thông nhằm đánh giá tính khả thi, làm cho các kết quả nghiên cứu trở nên chính xác, đảm bảo độ tin cậy trong việc giáo dục kiến thức di sản văn hóa. 7
- Phương pháp thực nghiệm sư phạm Để kiểm chứng tính khoa học và thực tiễn của đề tài, tác giả đã tiến hành thực nghiệm sư phạm ở một số trường THCS, việc thực nghiệm được tiến hành bằng cách tác giả trực tiếp giảng dạy hoặc nhờ một số giáo viên có kinh nghiệm ở một số trường THCS giảng dạy theo giáo án do tác giả thiết kế. Tiến hành thực nghiệm đối chứng, sau đó dùng phiếu thăm dò, lấy ý kiến của giáo viên và học sinh nhằm kiểm nghiệm các kết quả lý thuyết mà đề tài đưa ra. Phân tích các kết quả thực nghiệm thu được, rút ra những nhận định cần thiết và từ đó đề ra một số kiến nghị giúp cho việc giáo dục di sản văn hóa nói riêng, cũng như địa lý nói chung đạt được hiệu quả như mong muốn. 6. Những đóng góp của đề tài - Đề tài đã làm rõ được cơ sở lí luận và thực tiễn của việc giáo dục di sản văn hóa vào dạy học môn địa lý nói chung và địa lý lớp 9 nói riêng. - Đề tài đã đánh giá được những đặc điểm cơ bản về thực trạng giáo dục di sản văn hóa ở một số trường THCS trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. - Xây dựng được các nội dung, phương pháp cách tích hợp nội dung giáo dục di sản văn hóa theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh vào dạy học địa lý lớp 9. Dưới dạng công cụ, thiết bị dạy học, di sản văn hóa giúp cho quá trình học tập của HS trở nên hấp dẫn hơn, HS hứng thú học tập và hiểu bài sâu sắc hơn, phát triển tư duy độc lập sáng tạo, giáo dục tư tưởng, đạo đức cho HS. - Thiết kế một số kế hoạch dạy học tích hợp giáo dục di sản văn hóa vào dạy học Địa lý lớp 9. - Đề tài sẽ là nguồn tài liệu tham khảo cho giáo viên Địa lý nói chung và giáo viên Địa lý lớp 9 nói riêng. 7. Cấu trúc của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung đề tài được chia thành 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc giáo dục di sản trong dạy học địa lý. Chương 2: Tổ chức dậy học giáo dục di sản trong trong môn Địa lý lớp 9. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. 8
Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC GIÁO DỤC DI SẢN TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÝ 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học Cùng với sự phát triển của đất nước, nền giáo dục Việt Nam từng bước được đổi mới. Đảng ta đã xác định giáo dục là: ‘‘quốc sách hàng đầu”, coi đầu tư giáo dục là một trong những hướng chính của đầu tư phát triển, tạo điều kiện cho giáo dục đi trước, phục vụ đắc lực cho sự nghiệp phát triển của đất nước. Công cuộc đổi mới đất nước đã đề ra những yêu cầu đổi mới với hệ thống giáo dục, phải ‘‘xác định lại mục tiêu, thiết kế lại mục tiêu, thiết kế lại chương trình, kế hoạch nội dung, phương pháp giáo dục và đào tạo”. Nghị quyết TW4 khóa VII đã xác định ‘‘khuyến khích tự học’’ phải ‘‘Áp dụng phương pháp giáo dục hiện đại để bồi dưỡng cho học sinh năng lực tư duy sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề”. Nghị quyết TW2 khóa VIII tiếp tục khẳng định phải ‘‘Đổi mới phương pháp giáo dục đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo của người học. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương tiện hiện đại vào quá trình dạy học, đảm bảo điều kiện và thời gian tựu học, tự nghiên cứu cho học sinh, nhất là sinh viên đại học”. Những định hướng trên đã được pháp chế hóa trong Luật giáo dục, điều 24.2, có ghi ‘‘phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tựu giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”. Hiện nay, các tài liệu giáo dục và dạy học ở nước ngoài và trong nước - kể cả một số văn bản của Bộ giáo dục và Đào tạo - thường nói tới việc cần thiết chuyển từ dạy học lấy giáo viên làm trung tâm sang dạy học lấy học sinh làm trung tâm. Có thể xem dạy học lấy học sinh làm trung tâm là một tư tưởng, một quan điểm, một cách tiếp cận mới về hoạt động dạy học. Người ta còn dùng một số thuạt ngữ khác, tương đương như dạy học tập trung vào người học, dạy học tích cực hóa hoạt động của người học. Các thuật ngữ đều nhấn mạnh hoạt động học và vai trò của người học trong quá trình học. 9
Như vậy, việc đổi mới phương pháp dạy học là một xu hướng tất yếu, theo lịch sử phát triển của phương pháp giáo dục và dạy học trong nhà trường. Hiện nay, việc giáo dục DSVH trong dậy học là một phần của xu thế đổ mới PPDH. 1.1.2. Phương pháp dạy học 1.1.2.1. Khái niệm về phương pháp dạy học Phương pháp dạy học là tổng hợp các cách thức làm việc phối hợp thống nhất của thầy và trò (trong đó thầy đóng vai trò chủ đạo, trò đóng vai trò tích cực chủ động) nhằm thực hiện các nhiệm vụ dạy học. Như vậy, phương pháp dạy học bao gồm cả phương pháp dạy và phương pháp học. Phương pháp dạy là cách thức giáo viên trình bày tri thức, tổ chức và kiểm tra hoạt động nhận thức và thực tiễn của học sinh nhằm đạt được nhiệm vụ dạy học. Theo quan điểm công nghệ dạy học, phương pháp dạy học là phương pháp thiết kế và góp phần thi công quá trình dạy học của người giáo viên [9]. Phương pháp học là cách thức tiếp thu, tự tổ chức và kiểm tra hoạt động nhận thức và thực tiễn của học sinh nhằm đạt được các nhiệm vụ dạy học. Cũng có thể nói phương pháp học là cách thức tự thiết kế và thi công quá trình học tập của học sinh nhằm đạt được các nhiệm vụ dạy học. [9] Mỗi phương pháp gồm các yếu tố sau đây: - Mục đích định trước; - Hệ thống những hành động liên tiếp tương ứng; - Phương pháp hành động (ngôn ngữ, thao tác...); - Quá trình biến đổi của đối tượng bị tác động; - Kết quả thực tế đạt được; Bên cạnh những điểm chung nói trên, phương pháp dạy học có những điểm riêng do tính chất đặc thù của dạy học. Phương pháp dạy học bao gồm cả phương pháp dạy, phương pháp học có quan hệ chặt chẽ với phương pháp khoa học và tâm lí học của sự lĩnh hội. Ngoài tính mục đích, phương pháp dạy học còn phụ thuộc vào nội dung. Mỗi môn học có nội dung và phương tiện dạy học riêng nên cũng có phương pháp dạy học riêng. Trong môn Địa lí có nhiều nội dung khác nhau như địa lí tự nhiên, địa lí kinh tế - xã hội, nên phương pháp dạy học địa lí cũng lại phân hóa ra: phương pháp dạy địa lí tự nhiên, phương pháp dạy học địa lí kinh tế - xã hội, 10
Ngoài ra, do đặc điểm riêng của môn Địa lí là luôn gắn với bản đồ, với việc quan sát trên thực địa, cho nên phương pháp dạy học địa lí cũng có sự khác biệt với các môn khoa học khác. Đó chính là nguyên nhân làm nảy sinh ra những phương pháp dạy học đặc trưng của môn Địa lí. 1.1.2.2. Phương pháp dạy học tích cực PPDH tích cực là những PPDH phát huy được tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học. PPDH tích cực hướng tới việc hoạt động hóa, tích cực hóa các hoạt động nhận thức của người học (tức là tập trung phát huy tính tích cực của người học chứu không phải tập trung vào người dạy). [10] Bản chất của dạy học tích cực là khai thác động lực học tập trong bản thân người học để phát triển chính họ. Coi trọng lợi ích, nhu cầu của mỗi cá nhân người học, đảm bảo cho họ thích ứng với đời sống xã hội. Đặc trưng cơ bản của PPDH tích cực là dạy học thông qua tổ chức các hoạt động cho HS, chú trọng vào việc phát triển năng lực tự học, tăng cường học tập cá thể và phối hợp với học tập hợp tác khác. Kết hợp đánh giá của thầy - tự đánh giá của trò. Theo quan điểm lí luận dạy học hiện đại tổ chức dạy học hiệu quả là quá trình được vận hành theo nguyên lí ‘‘hỗ trợ tích cực” và ‘‘chủ động kiến tạo”. Tổ chức dạy học phải tuân theo các nguyên tắc chung của dạy học hiệu quả: - Dạy học theo mục tiêu và dựa trên tư duy bậc cao - Đa dạng hóa các hoạt động dạy học - Tạo môi trường học tập an toàn - Cung cấp các cơ hội học tập công bằng - Dạy học bằng chính hoạt động, sự tham gia đóng góp của chính người học. - Dạy học dựa trên việc đánh giá, tự đánh giá và cùng đánh giá. Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực là một quá trình lâu dài, phải được thực hiện ở tất cả các cấp học, các bậc học, môn học. Thực hiện dạy và học tích cực sẽ mang lại hiệu quả cao trong giáo dục. 1.1.2.3. Quan niệm về dạy học tích hợp Tích hợp là sự hợp nhất, sự hòa nhập, sự kết hợp. Đó là sự kết hợp nhất hay nhất thể hóa các bộ phận khác nhau để đưa tới một đối tượng mới như là một thể thống nhất dựa trên những nét bản chất của các thành phần đối tượng chứ không phải là phép cộng giản đơn như những thuộc tính của thành phần ấy. 11