Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Tích hợp các kiến thức khoa học tự nhiên trong dạy học Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:111

Thêm vào BST

Báo xấu

33
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là thiết kế được các chủ đề tích hợp và kế hoạch tổ chức các chủ đề tích hợp các môn Khoa học tự nhiên trong dạy học “Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương” (môn Công nghệ 10 - THPT). Tổ chức dạy học được các chủ đề tích hợp đó. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Tích hợp các kiến thức khoa học tự nhiên trong dạy học Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN LỆ MAI TÍCH HỢP CÁC KIẾN THỨC KHOA HỌC TỰ NHIÊN TRONG DẠY HỌC TRỒNG TRỌT, LÂM NGHIỆP ĐẠI CƯƠNG LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2018
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN LỆ MAI TÍCH HỢP CÁC KIẾN THỨC KHOA HỌC TỰ NHIÊN TRONG DẠY HỌC TRỒNG TRỌT, LÂM NGHIỆP ĐẠI CƯƠNG Ngành: Lý luận và Phương pháp dạy học bộ môn Sinh học Mã ngành: 8140111 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Hằng THÁI NGUYÊN - 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi, dưới sự hướng dẫn của TS. Nguyễn Thị Hằng. Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng, các kết quả trong luận văn là trung thực. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về những kết quả nghiên cứu trong luận văn này. Thái Nguyên, tháng 06 năm 2018 Tác giả luận văn Nguyễn Lệ Mai i
LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS. Nguyễn Thị Hằng - Người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn; Xin trân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa Sinh học, Phòng Đào tạo Trường Đại học Sư Phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu; Xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, giáo viên tổ Hóa - Sinh, tổ Lý - Kỹ - Thể - Quốc phòng an ninh, học sinh khối 10 năm học 2017 - 2018 trường THPT Gang Thép, trường THPT Ngô Quyền, trường THPT Định Hóa tỉnh Thái Nguyên đã tạo điều kiện và giúp đỡ tôi trong quá trình điều tra và thực nghiệm sư phạm. Xin chân thành cảm ơn đồng nghiệp, gia đình và bạn bè đã luôn động viên, khuyến khích tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, tháng 06 năm 2018 Tác giả luận văn Nguyễn Lệ Mai ii
MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................... iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ...................................................................................... vi DANH MỤC BẢNG .................................................................................................. vii DANH MỤC HÌNH .................................................................................................. viii MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 1. Lí do lựa chọn đề tài ................................................................................................. 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................................. 3 3. Đối tượng, khách thể nghiên cứu .............................................................................. 3 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................................ 4 5. Giả thuyết khoa học .................................................................................................. 4 6. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 4 7. Đóng góp mới của đề tài ........................................................................................... 5 8. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu ............................................................................... 5 9. Cấu trúc của đề tài .................................................................................................... 5 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Tình hình nghiên cứu và sử dụng dạy học tích hợp và dạy học theo chủ đề ......... 6 1.1.1. Tình hình nghiên cứu và sử dụng DHTH trên thế giới ....................................... 6 1.1.2. Tình hình nghiên cứu và sử dụng DHTH ở Việt Nam ....................................... 8 1.2. Một số khái niệm cơ bản...................................................................................... 10 1.2.1. Tích hợp ............................................................................................................ 10 1.2.2. Dạy học tích hợp ............................................................................................... 11 1.2.3. Dạy học theo chủ đề ........................................................................................ 14 1.2.4. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực ................................................. 15 1.3. Cơ sở khoa học của dạy học theo chủ đề tích hợp .............................................. 19 1.4. Mối quan hệ giữa dạy học theo chủ đề tích hợp với việc hình thành và phát triển năng lực của học sinh ................................................................................................. 21 iii
1.5. Thực trạng dạy học tích hợp tại một số trường THPT tỉnh Thái Nguyên .......... 22 1.5.1. Mục đích và phương pháp điều tra. .................................................................. 22 1.5.2. Kết quả điều tra ................................................................................................. 22 Chương 2. DẠY HỌC TÍCH HỢP CÁC KIẾN THỨC KHOA HỌC TỰ NHIÊN TRONG DẠY HỌC TRỒNG TRỌT, LÂM NGHIỆP ĐẠI CƯƠNG 2.1. Đặc điểm cấu trúc nội dung Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương ........................... 30 2.1.1. Cấu trúc nội dung chương Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương .......................... 30 2.1.2. Các kiến thức Khoa học tự nhiên có liên quan đến nội dung Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương ........................................................................................................ 32 2.2. Thiết kế các chủ đề tích hợp các kiến thức Khoa học tự nhiên trong dạy học Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương .......................................................................................... 32 2.2.1. Nguyên tắc thiết kế chủ đề tích hợp ................................................................. 32 2.2.2. Quy trình thiết kế chủ đề tích hợp .................................................................... 34 2.3. Lập kế hoạch dạy học chủ đề tích hợp các kiến thức khoa học tự nhiên trong nội dung Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương ...................................................................... 38 2.3.1. Bản kế hoạch (giáo án) dạy học chủ đề tích hợp ............................................. 38 2.3.2. Kế hoạch dạy học chủ đề tích hợp KHTN trong nội dung Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương .................................................................................................................... 38 2.4. Tổ chức dạy học chủ đề tích hợp các kiến thức Khoa học tự nhiên trong nội dung Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương .............................................................................. 48 2.4.1. Quy trình tổ chức dạy học chủ đề tích hợp ...................................................... 48 2.4.2. Tổ chức dạy học một số chủ đề tích hợp các kiến thức Khoa học tự nhiên trong nội dung Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương ............................................................... 49 Chương 3. KIỂM NGHIỆM VÀ ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ DẠY HỌC 3.1. Mục đích kiểm nghiệm ........................................................................................ 53 3.2. Phương pháp kiểm nghiệm .................................................................................. 53 3.3. Đối tượng thực nghiệm sư phạm ......................................................................... 53 3.3.1. Chọn các trường thực nghiệm......................................................................... 53 3.3.2. Chọn các lớp thực nghiệm................................................................................ 53 3.4. Nội dung thực nghiệm sư phạm .......................................................................... 54 iv
3.5. Tiến trình thực nghiệm sư phạm ......................................................................... 54 3.6. Kết quả thực nghiệm sư phạm ............................................................................ 55 3.6.1. Hình ảnh tổ chức dạy học theo chủ đề tích hợp KHTN trong nội dung Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương ......................................................................................... 55 3.6.2. Phân tích kết quả thực nghiệm sư phạm ........................................................... 56 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ....................................................................................... 66 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 67 PHỤ LỤC................................................................................................................... p1 v
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Thứ tự Viết tắt Chữ viết đầy đủ 1 ATTP An toàn thực phẩm 2 CNTT Công nghệ thông tin 3 DHTH Dạy học tích hợp 4 DHPTNL Dạy học phát triển năng lực 5 DHTCĐ Dạy học theo chủ đề 6 ĐC Đối chứng 7 GD&ĐT Giáo dục và đào tạo 8 GQVĐ Giải quyết vấn đề 9 GV Giáo viên 10 HS Học sinh 11 KHTN Khoa học tự nhiên 12 KHXH Khoa học xã hội 13 NL Năng lực 14 PPDH Phương pháp dạy học 15 SGK Sách giáo khoa 16 TH Tích hợp 17 THCS Trung học cơ sở 18 THPT Trung học phổ thông 19 TN Thực nghiệm 20 VSV Vi sinh vật vi
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Tổng hợp kết quả điều tra thực trạng vận dụng DHTH của GV................ 22 Bảng 1.2. Tổng hợp kết quả điều tra thực trạng học tập theo chủ đề tích hợp ở HS.. 26 Bảng 2.1. Những kiến thức KHTN được tích hợp trong nội dung Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương ....................................................................................................... 32 Bảng 2.2. Các chủ đề tích hợp các kiến thức KHTN trong nội dung Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương ....................................................................................................... 36 Bảng 3.1. Đối tượng tham gia thực nghiệm............................................................... 54 Bảng 3.2. Tần số điểm kiểm tra.................................................................................. 58 Bảng 3.3. Tần suất điểm kiểm tra (%)....................................................................... 58 Bảng 3.4. Tần suất hội tụ tiến (f%↑).......................................................................... 59 Bảng 3.5. Kiểm định bài kiểm tra của lớp thực nghiệm........................................ 60 Bảng 3.6. Phân tích phương sai điểm kiểm tra........................................................... 61 Bảng 3.7. Đánh giá tầm quan trọng của hoạt động dạy học theo chủ đề tích hợp (%)62 Bảng 3.8. Thái độ của học sinh đối với hoạt động dạy học theo các chủ đề tích hợp (%) ............................................................................................................................. 63 Bảng 3.9. Kết quả thực hiện các kỹ năng học tập qua hoạt động dạy học tích hợp... 64 vii
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Bốn thành phần năng lực và bốn trụ cột giáo dục của UNESCO............... 17 Hình 1.2. Năng lực cốt lõi của học sinh..................................................................... 17 Hình 1.3. Sáu phẩm chất và mười năng lực của học sinh.......................................... 18 Hình 2.1. Quy trình thiết kế chủ đề tích hợp............................................................ 34 Hình 2.2. Quy trình tổ chức dạy học chủ đề tích hợp................................................ 48 Hình 2.3. Các hoạt động dạy học chủ đề tích hợp các kiến thức KHTN trong nội dung Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương ............................................................................. 51 Hình 3.1. Biểu đồ phân bố tần suất điểm kiểm tra.................................................... 59 Hình 3.2. Biểu đồ tần suất hội tụ tiến (f%↑) điểm kiểm tra...................................... 59 viii
MỞ ĐẦU 1. Lí do lựa chọn đề tài 1.1. Xuất phát từ định hướng đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực HS Đổi mới căn bản và toàn diện GD&ĐT không chỉ là đòi hỏi tất yếu của thời đại mà còn là nhu cầu tự thân của nền giáo dục Việt Nam nhằm đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế [1]. Nghị quyết trung ương số 29-NQ/TW đã xác định đổi mới căn bản toàn diện về mục tiêu, nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức, thiết bị và đánh giá chất lượng giáo dục. Thực hiện Nghị quyết số 29-NQ/TW, ngày 28/11/2014, Quốc hội khóa XIII đã ban hành Nghị quyết số 88/2014/QH13 về đổi mới chương trình, sách giáo khoa giáo dục phổ thông [12], ngày 27 tháng 3 năm 2015, Thủ tướng Chính phủ đã ra quyết định số 404/QĐ - TTg phê duyệt đề án đổi mới chương trình, sách giáo khoa giáo dục phổ thông [13]. Trong định hướng đổi mới đó, nhiều môn học được tích hợp phù hợp với từng cấp học. Về phương pháp và hình thức tổ chức dạy học, Bộ GD&ĐT đã chỉ đạo, tiếp tục đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động sáng tạo, rèn luyện phương pháp tự học và vận dụng kiến thức, kỹ năng của HS [3]. Đổi mới đánh giá giờ dạy GV cũng được thay đổi, tập trung đánh giá tổ chức hoạt động học tập cho HS. Theo công văn số 5555/BGDĐT - GDTrH ngày 08/10/2014 của Bộ GD&ĐT, đẩy mạnh việc vận dụng dạy học giải quyết vấn đề, các phương pháp thực hành, dạy học theo dự án trong các môn học, tích cực ứng dụng CNTT phù hợp với nội dung bài học [4]. Trong Dự thảo chương trình giáo dục phổ thông - Chương trình tổng thể, có nhiều môn học với tên mới, trong đó nội dung về Công nghệ được bố trí trong môn Công nghệ và Hướng nghiệp (cấp THCS) và Thiết kế và công nghệ (cấp THPT) [5]. Còn trong chương trình hiện hành, Công nghệ được bố trí thành môn học (ở lớp 7 và lớp 10). Nội dung Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương môn Công nghệ và kiến thức các môn Vật lý, Hóa học, Sinh học có liên quan, bổ trợ cho nhau. Nếu được chú trọng DHTH thì sẽ có tác dụng tích cực trong việc phát triển năng lực người học. 1
1.2. Xuất phát từ đặc điểm dạy học tích hợp DHTH là hành động liên kết một cách hữu cơ, có hệ thống các đối tượng nghiên cứu, học tập của một vài lĩnh vực môn học khác nhau thành nội dung thống nhất, dựa trên cơ sở các mối liên hệ về lí luận và thực tiễn được đề cập trong các môn học đó nhằm hình thành ở HS các NL cần thiết [14]. DHTH dựa vào việc thiết kế chủ đề dạy học và tổ chức dạy học chủ đề đó. Hình thức dạy học này nhằm tăng cường sự tích hợp kiến thức, tạo cho các kiến thức có mối liên hệ mạng lưới đa chiều, tích hợp vào nội dung kiến thức các ứng dụng kỹ thuật và thực tiễn đời sống làm cho nội dung học có ý nghĩa hơn, hấp dẫn người học hơn, rèn luyện cả NL chung và NL chuyên biệt. Trong DHTCĐ tích hợp, những khái niệm, tư tưởng, đơn vị kiến thức, nội dung bài học, chủ đề,… có sự giao thoa, tương đồng lẫn nhau. Nhờ đó, HS được hoạt động nhiều hơn để tìm ra kiến thức và vận dụng vào thực tiễn cuộc sống. DHTH là một trong những xu hướng dạy học quan trọng và phù hợp với định hướng đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo hướng phát triển năng lực cho người học. Việc tổ chức DHTH, DHTCĐ, chủ điểm không chỉ tối ưu hóa việc học tập của HS, tránh sự trùng lặp các nội dung giữa các môn học mà còn đem lại tinh thần thoải mái khi học, HS có thêm nhiều cơ hội để thể hiện mình, rèn luyện NL thông qua việc thực hiện các nhiệm vụ gắn liền với thực tiễn ứng với từng chủ đề tích hợp [2]. 1.3. Xuất phát từ đặc điểm nội dung Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương Hiện nay, trong SGK Công nghệ 10 - THPT, nội dung Trồng trọt và lâm nghiệp đại cương được trình bày trong chương 1, bao gồm các kiến thức như: Giống cây trồng trong sản xuất nông, lâm nghiệp; sử dụng và bảo vệ đất trồng; sử dụng và sản xuất phân bón; bảo vệ cây trồng [10]. Mỗi nội dung đều liên quan đến kiến thức các môn học KHTN. Để HS tiếp thu được kiến thức ở nhiều khía cạnh khác nhau, sâu chuỗi, hệ thống hóa kiến thức một cách logic và hình thành kỹ năng một cách toàn diện và đặc biệt phát triển được NL, thì xây dựng các chủ đề DHTH theo hướng phát triển NL người học là rất phù hợp và cần thiết. Tuy nhiên, việc thực hiện chương trình, SGK hiện hành của các môn học ở trường phổ thông hiện nay đang được tiến hành theo từng bài/tiết. Các nội dung được phân chia thành những đơn vị kiến thức cụ thể, theo từng bài học và được sắp xếp 2
tuần tự, phù hợp với tiến trình lĩnh hội kiến thức cho HS. Cách thiết kế này thuận lợi cho việc tổ chức dạy học trên lớp cũng như quản lý việc dạy học và phân phối chương trình. Nhưng sự phân chia kiến thức cụ thể như vậy làm cho các đơn vị kiến thức trong các bài mang tính độc lập và đơn điệu, kiến thức HS thu nhận được cũng rời rạc, dẫn đến việc lưu giữ kiến thức chưa thật bền vững và việc vận dụng kiến thức vào thực tiễn nhiều khi gặp khó khăn. Ngoài ra, hiện tại, chương trình công nghệ 10 được xem là khá lạc hậu vì những dẫn liệu đưa ra thường cũ, thiếu tính ứng dụng. HS và phụ huynh HS thì cho rằng đây là môn “phụ”, chỉ cần học để có điểm là được. Do đó, môn công nghệ hầu như không mang lại hứng thú đối với người học. Tuy nhiên, nếu GV không chịu áp lực về phân phối chương trình thì có thể tổ chức dạy học môn học hợp lí hơn, gắn được kiến thức thực tiễn và thực hành nhiều hơn, từ đó, người học sẽ có sự thoải mái và hứng thú với môn học. Áp dụng DHTCĐ tích hợp và để môn công nghệ thực sự là môn học ứng dụng, gắn với thực tiễn, chúng ta cần tiếp cận với chương trình và PPDH cho chương trình mới đó. GV tổ chức các hoạt động học tập cho HS thông qua các phương pháp, kỹ thuật dạy học tích cực. Trong đó, vận dụng học trải nghiệm sẽ mang lại nhiều hiệu quả thiết thực [9], HS chủ động xây dựng hệ thống kiến thức chặt chẽ và gắn với thực tiễn cuộc sống, từ đó các em sẽ có sự thoải mái và hứng thú với môn học, hình thành được nhiều năng lực. Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu “Tích hợp các kiến thức khoa học tự nhiên trong dạy học Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương”. 2. Mục tiêu nghiên cứu - Thiết kế được các chủ đề tích hợp và kế hoạch tổ chức các chủ đề tích hợp các môn Khoa học tự nhiên trong dạy học “Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương” (môn Công nghệ 10 - THPT). - Tổ chức dạy học được các chủ đề tích hợp đó. 3. Đối tượng, khách thể nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Dạy học tích hợp các kiến thức KHTN trong nội dung Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương. - Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học môn Công nghệ 10. 3
4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận, thực tiễn của DHTH và dạy học theo định hướng phát triển NL của người học. - Nghiên cứu nội dung chương trình, các kiến thức KHTN và môn Công nghệ 10, làm cơ sở xây dựng được các chủ đề tích hợp. - Xây dựng quy trình dạy học chủ đề tích hợp các kiến thức KHTN trong dạy học Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương và vận dụng được quy trình đó. - Thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng và đánh giá hiệu quả của phương án đã đề xuất. 5. Giả thuyết khoa học Nếu vận dụng được dạy học chủ đề tích hợp các kiến thức KHTN trong dạy học Trồng trọt và lâm nghiệp đại cương, thì sẽ bổ sung được nguồn tư liệu dạy học, nâng cao hiệu quả dạy học môn Công nghệ ở trường THPT theo định hướng phát triển NL người học. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp nghiên cứu lí thuyết Nghiên cứu các văn bản của Đảng và Nhà nước về những định hướng cơ bản của việc đổi mới giáo dục trong giai đoạn hiện nay; các tài liệu về DHTH, về tâm lý học, giáo dục học, về dạy học theo định hướng phát triển NL người học để làm cơ sở khoa học cho đề tài nghiên cứu. Nghiên cứu các tài liệu giáo khoa, tài liệu tham khảo về Trồng trọt, lâm nghiệp, về các kiến thức KHTN (Lý học, Hóa học, Sinh học) để thiết kế giáo án dạy học chủ đề tích hợp và vận dụng giáo án đó trong dạy học Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương. 6.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn 6.2.1. Phương pháp chuyên gia - Tham khảo ý kiến của một số GV có kinh nghiệm và chuyên gia thuộc lĩnh vực khoa học giáo dục về tính khả thi của các chủ đề tích hợp được xây dựng. - Trao đổi và lấy ý kiến của một số cán bộ quản lý trường THPT về những thuận lợi và khó khăn trong việc triển khai xây dựng và giảng dạy các chủ đề tích hợp các kiến thức KHTN trong môn Công nghệ 10. 4
- Trao đổi trực tiếp với các giáo viên giàu kinh nghiệm các môn Lý, Hóa, Sinh ở một số trường THPT trên địa bàn, để tìm hiểu những thuận lợi, khó khăn khi tích hợp các kiến thức đó vào nội dung Trồng trọt và lâm nghiệp đại cương với từng chủ đề tích hợp. 6.2.2. Phương pháp điều tra sư phạm Điều tra thực trạng dạy học môn Công nghệ 10 ở trường THPT để làm cơ sở thực tiễn của đề tài. 6.2.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Tiến hành dạy học các chủ đề tích hợp các kiến thức KHTN trong trồng trọt, lâm nghiệp đại cương có đối chứng để kiểm định tính phù hợp và hiệu quả của giả thuyết khoa học. 6.3. Phương pháp thống kê toán học Sử dụng toán thống kê để xử lý, phân tích, tổng hợp các kết quả thực nghiệm sư phạm khi thực hiện dạy học các chủ đề tích hợp các kiến thức KHTN trong Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương. 7. Đóng góp mới của đề tài - Thiết kế được các chủ đề tích hợp, kế hoạch dạy học các chủ đề đó và vận dụng vào dạy học Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương, giúp đa dạng hóa các hình thức dạy học. - Kết quả của đề tài có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho các GV, HS, sinh viên trong quá trình dạy học và học tập các chủ đề tích hợp tại trường THPT. 8. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu Bước đầu nghiên cứu, thiết kế, xây dựng và tổ chức dạy học một số chủ đề tích hợp kiến thức các kiến thức KHTN trong dạy học nội dung Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương. 9. Cấu trúc của đề tài: Gồm 3 phần - Mở đầu: Lí do chọn đề tài, mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu ... - Nội dung: + Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài + Chương 2: Dạy học tích hợp các kiến thức KHTN trong dạy học nội dung Trồng trọt, lâm nghiệp đại cương. + Chương 3: Kiểm nghiệm và đánh giá kết quả dạy học - Kết luận và đề nghị 5
Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Tình hình nghiên cứu và sử dụng dạy học tích hợp và dạy học theo chủ đề 1.1.1. Tình hình nghiên cứu và sử dụng DHTH trên thế giới Tích hợp là một trong những quan điểm giáo dục đã trở thành xu thế trong việc xác định nội dung dạy học trong nhà trường phổ thông và xây dựng chương trình môn học ở nhiều nước trên thế giới. Theo thống kê của UNESCO, từ những năm 1960 đến năm 1974 trong số 392 chương trình được điều tra đã có 208 chương trình môn khoa học thể hiện quan điểm tích hợp ở mức độ khác nhau từ liên môn, kết hợp, tích hợp hoàn toàn theo những chủ đề cụ thể. Từ những năm 1960, đã có nhiều hội nghị quốc tế bàn về việc phát triển chương trình theo hướng tích hợp. Năm 1981, một tổ chức quốc tế đã được tổ chức để cung cấp các thông tin về chương trình các môn tích hợp nhằm thúc đẩy việc áp dụng quan điểm dạy học tích hợp trong việc thiết kế các môn khoa học trên thế giới. Mỹ là một quốc gia có hệ thống giáo dục rộng lớn, đa dạng và ít điểm chung, Chính phủ liên bang Mỹ không hề bắt buộc các trường trên toàn quốc tuân theo một chương trình học chung hay bắt các trường phải dạy theo một tiêu chuẩn nào đó như nhiều quốc gia trên thế giới. Nhưng, việc dạy học ở đa số trường học của quốc gia này đều hướng tới một chương trình tích hợp bằng cách củng cố các khái niệm giáo dục phổ thông, hướng nghiệp, kĩ năng và liên hệ với cuộc sống thực tế, ứng dụng những kiến thức đã học để làm việc, DHTH làm tăng sự liên quan giữa các môn học. Dạy học theo hướng tích hợp phải đặt ra câu hỏi cơ bản trong các mô hình dạy học, đó là những kiến thức mà HS cần phải lĩnh hội và có thể làm gì?. Cách thức và PPDH của GV Mỹ hết sức tự do, đa dạng, phong phú và linh hoạt. Ở Phillipines, việc DHTH hiện nay cũng rất phổ biến. Việc sử dụng một chương trình tích hợp để giảng dạy là một chiến lược dựa trên tiền đề rằng việc học là một loạt các kết nối. Khi giảng dạy các chủ đề, dự án, đơn vị gồm nhiều khái niệm và kĩ năng thì việc sử dụng phương pháp tích hợp sẽ đem lại hiệu quả cao hơn. Cách tiếp cận này cho phép các em HS học tập một cách tự nhiên, tiếp thu kiến thức chủ động hơn. Nhiều trường đại học, cao đẳng, phổ thông cấp quốc gia đang phối hợp với các 6
tổ chức dịch vụ - giải trí cung cấp các chương trình tập trung vào hướng dẫn kĩ năng cơ bản trong các buổi hoạt động ngoài giờ, ngoại khóa. Ngoài ra một số nước như Singapore, Trung Quốc, Anh, Pháp cũng chú trọng việc thực hiện dạy và học theo hướng tích hợp. Các kiến thức như hướng nghiệp, CNTT, giáo dục môi trường,... đã được tích hợp trong các môn khoa học có nội dung gần giống nhau được tích hợp thành một bộ môn chung ở các cấp học [Trích theo 14]. Thế giới đã và đang thiết kế chương trình giáo dục, nội dung giáo dục, PPDH theo hướng tiếp cận NL và xây dựng hệ thống các NL chung và chuyên biệt cho từng môn học. Số lượng NL chung ở mỗi nước không giống nhau. Úc có 10 NL, Canada - 9, khối EU - 8, New Zealand - 5, Nam Phi - 4. Các NL này khi xây dựng thường được nhấn mạnh ở mỗi NL người học phải làm được gì. Đối với NL chuyên biệt, mỗi NL phải được cụ thể hóa đầu ra làm được gì. Ngoài ra, cần lưu ý đến khả năng tích hợp liên quan đến lý thuyết, thực hành, ứng dụng vào thực tiễn xã hội. Nhìn chung, sau năm 2000, các nước có sự xem xét, cải tổ chương trình giáo dục theo định hướng vừa nêu. Có thể thấy ba loại từ chương trình các nước: - Một số nước tuyên bố chương trình thiết kế theo NL và nêu rõ các NL cần có của HS (Úc, Canada, New Zealand, Pháp,…). - Một số nước cũng tuyên bố chương trình thiết kế theo NL nhưng không nêu hệ thống NL, mà chỉ nêu tiêu chuẩn cụ thể cho chương trình theo hướng này (điển hình là chương trình của Indonesia). - Một số nước khác không tuyên bố chương trình thiết kế theo NL nhưng thực chất của chương trình vẫn được thiết kế dựa trên cơ sở NL (Hàn Quốc, Phần Lan…) Theo đánh giá của UNESCO, việc đổi mới nội dung, chương trình và cách tiếp cận nội dung chương trình dạy học ở nhiều quốc gia đang có xu hướng tích hợp theo chủ đề học tập cùng với sự tích hợp công nghệ vào dạy học. Các chủ đề có ý nghĩa thực tiễn thường có sự tích hợp. Vì vậy, ở Mỹ, nhiều nước Tây Âu và ngay cả nhiều nước trong khu vực Đông Nam Á như Thái Lan, Indonesia, Singapore, Malaixya, Philipin,… đã từ lâu không tách rời các môn Lý, Hóa, Sinh ở cấp Tiểu học và THCS. Ở hai cấp học này, các môn này tích hợp thành môn Khoa học, đến cấp THPT, các môn này được tách ra, nhưng cấp này cũng xây dựng các chủ đề tích hợp có tính thực tiễn cao. 7
Sự tích hợp thành môn Khoa học sẽ được giảng dạy theo một số chủ đề chính, sau đó được phân cấp thành các chủ đề nhỏ hơn. Chẳng hạn, ở Úc, chương trình Khoa học gồm các chủ đề chính: Làm việc khoa học; cuộc sống và vật thể sống; vật liệu tự nhiên và vật liệu nhân tạo; năng lượng và sự biến đổi; trái đất và vũ trụ. Ở Thái Lan, chương trình Khoa học gồm các chủ đề chính: Quá trình khoa học; chất; sinh vật và môi trường; năng lượng và sự biến đổi. Mỗi chủ đề chính lại được phát triển thành các chủ đề nhỏ và được phân thành các mức khác nhau từ Tiểu học đến THCS và THPT; Ở Phần Lan, là một nước có một nền giáo dục rất hiệu quả, luôn nằm trong nhóm dẫn đầu trên các bảng xếp hạng khả năng đọc hiểu và tính toán của thế giới, đang chuẩn bị triển khai những chương trình cải cách giáo dục cấp tiến nhất từ trước tới nay như: Loại bỏ việc “dạy theo môn học” truyền thống và ủng hộ việc “giảng dạy theo chủ đề”. Các bài giảng theo môn học được thay thế bởi các bài học dạy theo “hiện tượng”, hay giảng dạy theo chủ đề. Bên cạnh đó còn có những thay đổi khác thay cho những khuôn mẫu truyền thống. Chẳng hạn, HS không còn ngồi theo hàng ngang thụ động trước mặt GV, lắng nghe những bài học hay chờ đợi để được GV hỏi mà học bài theo phương pháp hợp tác như làm việc theo nhóm nhỏ để giải quyết vấn đề [Theo 17]. Như vậy, trong thế kỉ XXI, trước sức ép và thách thức lớn mang tính thời đại, nền giáo dục trên thế giới buộc phải thay đổi cách tiếp cận từ nội dung sang tiếp cận NL để sản phẩm của đào tạo là HS phải “Biết làm”, nghĩa là mang tính ứng dụng cao. Một trong những xu hướng đổi mới có hiệu quả cao là sử dụng DHTH, DHTCĐ, sẽ đạt được mục tiêu học tập mà UNESCO đề xướng: “Học để biết, học để làm, học để chung sống, học để tự khẳng định mình”. 1.1.2. Tình hình nghiên cứu và sử dụng DHTH ở Việt Nam Từ thập niên 90 của thế kỉ XX trở lại đây, vấn đề xây dựng môn học tích hợp với mức độ khác nhau mới thực sự được tập trung nghiên cứu, thử nghiệm và áp dụng vào bậc phổ thông. Ở bậc tiểu học và THCS, DHTH đã được áp dụng từ lâu, ban đầu chỉ thể hiện ở mức độ thấp, nhưng với cách tiếp cận tích hợp từ cuộc cải cách giáo dục lần thứ 3 (1979) và những thay đổi chương trình sau năm 2000 thì DHTH ở tiểu học đã được hoàn chỉnh hơn. Quan điểm tích hợp đã được thể hiện trong chương trình 8
và SGK và các hoạt động. Môn Tự nhiên và Xã hội trong chương trình cải cách giai đoạn I trước đây được cấu trúc gồm 7 chủ đề, nay được rút gọn thành 3 chủ đề lớn. Trong chương trình giáo dục phổ thông tổng thể ban hành năm 2017 [5], việc xây dựng các chương trình môn học và hoạt động giáo dục theo định hướng tích hợp ở cấp tiểu học, THCS và phân hóa mạnh ở cấp THPT. Tuy vậy, DHTH ở bậc THPT vẫn được thể hiện trong chương trình các môn học đặc biệt ở hai môn KHTN và KHXH là môn học tự chọn trong nhóm môn học (TC2), theo đó, HS được tạo cơ hội lựa chọn nội dung học tập nhiều hơn, tăng cường hoạt động và hình thành, phát triển NL. Vấn đề DHTH đã được quan tâm nghiên cứu và áp dụng ở nước ta từ rất lâu nhưng kể từ sau khi “Dự thảo chương trình tổng thể” được ban hành thì những nghiên cứu về DHTH có định hướng rõ ràng hơn thu hút sự quan tâm của nhiều nhà khoa học giáo dục, GV, HS và các bậc phụ huynh quan tâm. Một số tài liệu đã đề cập đến những vấn đề lí luận và thực tiễn của DHTH, DHTCĐ [2], [6], [7], [14],… Thực hiện đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh thế thị trường, định hướng xã hội chủ nghĩa, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã nghiên cứu dự thảo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể, trong đó xác định việc hình thành và phát triển cho HS những NL cốt lõi. Ba nhóm NL chung được đề cập đến là nhóm NL tự chủ và tự học (gồm 5 NL), nhóm NL giao tiếp và hợp tác (gồm 8 NL), nhóm NL GQVĐ và sáng tạo (gồm 2 NL). 5 nhóm NL chuyên môn bao gồm NL ngôn ngữ (2 NL), NL tính toán (2 NL), NL tìm hiểu tự nhiên (3 NL) và xã hội (4 NL), NL công nghệ (4 NL), NL tin học (5 NL), NL thẩm mỹ (9 NL), NL thể chất (5NL) [5]. DHTCĐ (Themes - Based Learning), dạy học theo vấn đề (Problem - Based Learning), dạy học dự án (Project - Based Learning) là 3 trong số các mô hình dạy học tích cực có thể hướng tới nhiều mục tiêu dạy học tích cực, trong đó mỗi mô hình chú trọng hơn đến một kỹ năng rất thuyết phục được cho là quan trọng và cần thiết đối với người học trong cuộc sống đương đại. Trong thời đại của CNTT và công nghệ truyền thông, các mô hình dạy học này bằng nhiều con đường đã đến với nhiều GV, 9
nhiều nhà nghiên cứu, nhưng chúng ta hình như vẫn loay hoay trong việc tìm ra con đường để chúng đi vào thực tiễn giáo dục Việt Nam. DHTCĐ, ở nước ta, đang được nghiên cứu thử nghiệm trong phạm vi hẹp, chưa được triển khai đại trà. Các Sở Giáo dục, các trường học, trong sinh hoạt chuyên môn đã chú trọng về đổi mới PPDH, trong đó có những yêu cầu nhất định đối với DHTCĐ. Tuy nhiên, còn dừng ở mức khuyến khích, dự thi. Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ra Công văn số 5555/BGDĐT-GDTrH ngày 8 tháng 10 năm 2014, hướng dẫn sinh hoạt chuyên môn về đổi mới PPDH và kiểm tra, đánh giá; tổ chức và quản lí các hoạt động chuyên môn của trường trung học/trung tâm giáo dục thường xuyên qua mạng, trong đó có hướng dẫn các bước xây dựng chủ đề dạy học theo 5 bước [4]. Tháng 12/2014, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã tiến hành tập huấn cán bộ quản lý và GV THPT về xây dựng các chuyên đề dạy học và kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển NL HS trên phạm vi cả nước, trong đó chú trọng quy trình xây dựng chủ đề và phương pháp, hình thức tổ chức dạy học, kiểm tra đánh giá theo chủ đề. Bên cạnh đó, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã tổ chức cuộc thi DHTCĐ tích hợp dành cho GV trung học năm 2013-2014 nhằm khuyến khích GV sáng tạo, DHTCĐ, chủ điểm có nội dung liên quan đến nhiều môn học và gắn với thực tiễn cuộc sống, góp phần đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức dạy học và kiểm tra đánh giá kết quả học tập. Nhìn chung, các tài liệu đều làm rõ được cơ sở lí luận của DHTH và thiết kế được một số chủ đề tích hợp kiến thức KHTN nhưng chưa nhiều chủ đề ở cấp THPT và các chủ đề chưa có thực nghiệm và chưa xây dựng và đánh giá được năng lực của HS bằng các bảng đánh giá. Trong nội dung đề tài này tôi sẽ cố gắng xây dựng được các nguyên tắc, quy trình để thiết kế, vận dụng thành công các chủ đề DHTH gần gũi với thực tiễn bằng các PPDH hiện đại nhằm giúp HS tiếp thu kiến thức chủ động và thoải mái, phát triển NL phẩm chất cho người học. 1.2. Một số khái niệm cơ bản 1.2.1. Tích hợp Theo từ điển Anh - Anh (Oxford Advanced Learner's Dictionany), tích hợp (tiếng Anh: Integration) có nghĩa là kết hợp những phần, những bộ phận với nhau 10