Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học Địa lí lớp 12 - Trung học phổ thông tỉnh Thái Nguyên

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:117

Thêm vào BST

Báo xấu

33
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu về các vấn đề lí luận và thực tiễn của hoạt động trải nghiệm, đề tài tập trung thiết kế một số hoạt động trải nghiệm trong môn Địa lí nhằm đáp ứng được yêu cầu đổi mới chương trình, sách giáo khoa. Đồng thời giúp HS chiếm lĩnh nhiều tri thức Địa lí một cách hứng thú, độc lập, dễ dàng và đạt được các mục tiêu của giáo dục đề ra. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học Địa lí lớp 12 - Trung học phổ thông tỉnh Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ------------------- TRIỆU THỊ XUÂN TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12 -THPT TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN, NĂM 2020 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ------------------- TRIỆU THỊ XUÂN TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12 -THPT TỈNH THÁI NGUYÊN Ngành: Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Địa lí Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Đỗ Văn Hảo THÁI NGUYÊN, NĂM 2020 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu của luận án là khách quan, trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các trích dẫn, các số liệu và kết quả tham khảo dùng để so sánh đều có nguồn trích dẫn rõ ràng. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm và chịu mọi hình thức kỷ luật theo quy định cho lời cam đoan của mình. TÁC GIẢ Triệu Thị Xuân Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới thầy giáo hướng dẫn khoa học là TS. Đỗ Văn Hảo đã hướng dẫn, giúp đỡ và tạo điều kiện để tôi thực hiện luận văn này. Tác giả xin chân thành cảm ơn tập thể các Thầy, Cô giáo trong khoa Địa lí, phòng Sau đại học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu, học tập và hoàn thành luận văn. Xin chân thành cảm ơn các Thầy, Cô giáo đang dạy môn Địa lí ở một số trường THPT và các em HS các trường THPT đã giúp đỡ tôi trong quá trình điều tra, khảo sát và thực hiện một số nội dung liên quan đến đề tài luận văn. Mặc dù bản thân đã rất nỗ lực, cố gắng song khó tránh khỏi những hạn chế thiếu sót. Kính mong Quý thầy, cô giáo và những người quan tâm đóng góp ý kiến để luận văn được hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 6 năm 2020 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Triệu Thị Xuân Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................... ii MỤC LỤC............................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN ....................................... v DANH MỤC CÁC BẢNG ................................................................................... vii DANH MỤC CÁC HÌNH ................................................................................... viii MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Lịch sử nghiên cứu .......................................................................................... 4 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài....................................................... 9 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu, thời gian thực hiện..................................... 10 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ........................................................ 10 6. Đóng góp của đề tài ....................................................................................... 14 7. Cấu trúc đề tài ................................................................................................ 15 NỘI DUNG ........................................................................................................ 16 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM MÔN ĐỊA LÍ LỚP 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ........ 16 1.1. Cơ sở lí luận của tổ chức hoạt động trải nghiệm môn Địa lí lớp 12 Trung học phổ thông .......................................................................................... 16 1.1.1. Phương pháp dạy học, hình thức tổ chức dạy học................................... 16 1.1.2. Hoạt động trải nghiệm ............................................................................. 17 1.2. Cơ sở thực tiễn của việc thiết kế các hoạt động trải nghiệm trong dạy học Địa lí lớp 12 THPT ở tỉnh Thái Nguyên........................................... 31 1.2.1. Đặc điểm môn Địa lí 12, căn cứ để tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học trên lớp .............................................................................. 31 1.2.2. Đặc điểm tâm sinh lí, nhận thức của học sinh lớp 12 Trung học phổ thông.... 34 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
1.2.3. Thực trạng việc tổ chức hoạt động trải nghiệm môn Địa lí lớp 12 Trung học phổ thông ở tỉnh Thái nguyên ................................................ 36 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ....................................................................................... 43 Chương 2: THIẾT KẾ HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12 THPT CHO HỌC SINH Ở TỈNH THÁI NGUYÊN ................ 44 2.1. Nguyên tắc, yêu cầu của thiết kế hoạt động trải nghiệm môn Địa lí 12 THPT..... 44 2.1.1. Nguyên tắc ............................................................................................... 44 2.1.2. Yêu cầu .................................................................................................... 46 2.2. Quy trình thiết kế hoạt động trải nghiệm môn Địa lí 12 - THPT ............... 48 2.2.1. Bước 1: Xác định nhu cầu tổ chức hoạt động trải nghiệm ...................... 48 2.2.2. Bước 2: Đặt tên cho hoạt động ................................................................ 48 2.2.3. Bước 3: Xác định mục tiêu của hoạt động .............................................. 49 2.2.4. Bước 4: Xác định nội dung và phương pháp, phương tiện, hình thức của hoạt động ........................................................................................... 50 2.2.5. Bước 5: Lập kế hoạch .............................................................................. 50 2.2.6. Bước 6: Thiết kế chi tiết hoạt động trên bàn giấy ................................... 51 2.2.7. Bước 7: Kiểm tra, điều chỉnh và hoàn thiện chương trình hoạt động ..... 51 2.2.8. Bước 8: Lưu trữ kết quả hoạt động vào hồ sơ của học sinh .................... 51 2.3. Thiết kế một số hoạt động trải nghiệm môn Địa lí 12- THPT cho học sinh tỉnh Thái Nguyên ............................................................................. 51 2.3.1. Phân tích khả năng tổ chức hoạt động trải nghiệm trong chương trình Địa lí 12- THPT (được thể hiện trong bảng 2.1) ..................................... 51 2.3.2. Thiết kế một số hoạt động trải nghiệm .................................................... 58 2.3.3. Đánh giá những thuận lợi và khó khăn trong việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm cho học sinh lớp 12 THPT ở tỉnh Thái Nguyên .......... 78 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ....................................................................................... 79 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ........................................................... 80 3.1. Mục đích thực nghiệm ................................................................................ 80 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
3.2. Nguyên tắc thực nghiệm ............................................................................. 80 3.3. Nhiệm vụ thực nghiệm ............................................................................... 80 3.4. Phương pháp thực nghiệm .......................................................................... 80 3.5. Thời gian thực nghiệm................................................................................ 81 3.6. Tiến hành thực nghiệm ............................................................................... 81 3.6.1. Giáo án thực nghiệm (xem mục 2.3.2) .................................................... 81 3.6.2. Nhiệm vụ thực hiện của giáo viên và học sinh ........................................ 81 3.6.3. Lựa chọn đánh giá đối tượng thực nghiệm .............................................. 82 3.7. Triển khai thực nghiệm............................................................................... 84 3.7.1. Kế hoạch chuẩn bị thực nghiệm .............................................................. 84 3.7.2. Kế hoạch dạy học thực nghiệm ............................................................... 85 3.8. Đánh giá kết quả thực nghiệm .................................................................... 86 3.9. Khảo sát ý kiến của giáo viên và học sinh ................................................. 88 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 ....................................................................................... 92 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 94 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN VĂN ........................................................................................................ 97 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 98 PHỤ LỤC ............................................................................................................... Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN STT CHỮ VIẾT TẮT CHỮ ĐẦY ĐỦ 1 CNH, HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa 2 ĐC Đối chứng 3 GD&ĐT Giáo dục và đào tạo 4 GV Giáo viên 5 HĐTN Hoạt động trải nghiệm 6 HS Học sinh 7 KT- XH Kinh tế- xã hội 8 NXB Nhà xuất bản 9 PPDH Phương pháp dạy học 10 STT Số thứ tự 13 TN Thực nghiệm 11 THCS Trung học cơ sở 12 THPT Trung học phổ thông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Phân tích việc tổ chức hoạt động trải nghiệm Địa lí 12- THPT ... 52 Bảng 3.1. Số lượng học sinh tại lớp học thực nghiệm và lớp đối chứng ...... 82 Bảng 3.2. Kiểm tra đánh giá chất lượng đầu vào tại lớp thực nghiệm và đối chứng, trường THPT Phú Lương ............................................ 82 Bảng 3.3. Kiểm tra đánh giá chất lượng đầu vào tại lớp thực nghiệm và đối chứng, trường THPT Gang Thép ............................................ 83 Bảng 3.4. Kết quả kiểm tra lớp đối với đối chứng và lớp thực nghiệm tại trường THPT Phú Lương .............................................................. 86 Bảng 3.5. Kết quả kiểm tra tại lớp đối chứng và lớp thực nghiệm tại trường THPT Gang Thép .............................................................. 87 Bảng 3.6. Kết quả phân loại điểm của hai lớp thực nghiệm và đối chứng.... 87 Bảng 3.7. Bảng đánh giá mức độ hứng thú và mức độ đáp ứng mục tiêu học tập của GV thông qua các hoạt động trải nghiệm .................. 89 Bảng 3.8. Đánh giá mức độ hứng thú và mức độ đáp ứng mục tiêu học tập của HS thông qua các hoạt động trải nghiệm.......................... 90 Bảng 3.9. Đánh giá về mức độ kiến thức, kĩ năng trước và sau khi thực nghiệm...... 90 Bảng 3.10. Khảo sát thái độ của học sinh trước và sau khi thực nghiệm khi giáo viên tổ chức các hoạt động trải nghiệm................................. 91 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1. Biểu đồ tổng hợp kết quả của các lớp thực nghiệm (TN) và đối chứng (ĐC) ở trường THPT Phú Lương và THPT Gang Thép ....... 88 Hình 3.2. Biểu đồ thể hiện mức độ kiến thức, kĩ năng trước và sau khi thực nghiệm ................................................................................... 91 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Ngày nay, học qua trải nghiệm đang được tiếp tục triển khai trên phạm vi toàn thế giới và được nhìn nhận như là một triển vọng tương lai tươi sáng cho giáo dục toàn cầu trong những thập kỉ tiếp theo. Ở nước ta, một trong những quan điểm đổi mới giáo dục và đào tạo được nêu trong Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI của Ban chấp hành Trung Ương là: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học…”. Ngày nay với sự phát triển như vũ bão của công nghệ thông tin, nền kinh tế mở cửa hội nhập và trước những yêu cầu của xã hội cần có sự đổi mới về đào tạo nhân lực cho đất nước. Giáo dục được coi là quốc sách hàng đầu, vì vậy, Đảng, Nhà nước, các tầng lớp nhân dân đặc biệt quan tâm và từ đó cũng đã đề ra những yêu cầu cho việc đổi mới phương pháp cũng như hình thức dạy học. Bộ giáo dục - đào tạo tiếp tục đổi mới đồng bộ phương pháp dạy học và hình thức dạy học theo hướng tích cực, hiện đại, nhằm tăng cường mối quan hệ thúc đẩy lẫn nhau giữa các hình thức và phương pháp tổ chức dạy học - giáo dục. Một trong những giải pháp góp phần nâng cao chất lượng dạy học theo Dự thảo chương trình mới sau năm 2015 là tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong dạy học. Hoạt động học tập trải nghiệm sáng tạo là hình thức học tập gắn học tập với thực tiễn, gắn giáo dục trong nhà trường với giáo dục ngoài xã hội, “phá vỡ” không gian lớp học, đồng thời có sự tham gia của nhiều nguồn lực xã hội vào quá trình giáo dục. Đây là một hình thức tổ chức dạy học tạo điều kiện 1
cho học sinh có những trải nghiệm khám phá mới mẻ, qua đó góp phần hình thành năng lực, kĩ năng làm. Các nội dung trải nghiệm rất đa dạng, mang tính tổng hợp, tổng hợp nhiều kiến thức, kỹ năng của môn học, nhiều lĩnh vực học tập, giáo dục như: đạo đức, trí tuệ, kỹ năng sống, nghệ thuật, thẩm mỹ, thể chất, an toàn về giao thông và môi trường... Giáo viên có thể lựa chọn nhiều vấn đề thiết thực, gần gũi với cuộc sống thực tế và đáp ứng được nhu cầu hoạt động của học sinh, để giúp các em vận dụng hiểu biết vào thực tiễn cuộc sống một cách dễ dàng. Học sinh được tham gia vào tất cả các khâu của quá trình hoạt động, từ các công tác thiết kế, xây dựng kịch bản, đạo diễn, diễn viên, được đánh giá kết quả lẫn nhau của mỗi nhóm, mỗi lớp học. Và đặc biệt các em được làm chủ giờ học, được thể hiện mình, được bày tỏ quan điểm của mình và truyền thống đến với các bạn trong khối, trong lớp học. Trên thực tế ở Việt Nam hệ thống các bài giảng Địa lí hiện nay nhìn chung còn chưa đa dạng, chủ yếu giáo viên sử dụng các nguồn kiến thức có sẵn trong sách giáo khoa và sách tham khảo, chưa xây dựng được các bài giảng riêng biệt, đáp ứng mục tiêu dạy học, đặc biệt là các bài học chưa có tính liên hệ thực tiễn cao, nội dung bài tập còn nghèo nàn, chưa tạo được hứng thú học tập cho học sinh. Việc đổi mới phương pháp dạy học Địa lí là vô cùng cần thiết do yêu cầu của sự phát triển kinh tế xã hội với việc đào tạo nhân lực trong giai đoạn mới và xu thế hội nhập quốc tế. Vì vậy, cần tiếp tục đổi mới một cách mạnh mẽ, có hiệu quả các phương pháp dạy học Địa lí là một trong những vấn đề quan trọng nhất cần phải được tiếp tục quan tâm và tìm cách giải quyết. Trong chương trình giáo dục phổ thông, Địa lí là môn học cung cấp cho học sinh những kiến thức khoa học về tự nhiên, về dân cư, về chế độ xã hội và về các hoạt động kinh tế của con người trên Trái Đất. Sách giáo khoa Địa lí được biên soạn theo mô hình mới nhằm tăng cường hoạt động học chủ động, tích cực, 2
tự học cho học sinh với cấu trúc 3 hoạt động: Cơ bản (tạo hứng thú, trải nghiệm, phân tích - sáng tạo - rút ra bài học); thực hành (kết hợp lý thuyết và thực hành); ứng dụng (áp dụng kiến thức, kỹ năng vào tình huống thực tiễn).Với mô hình này, chắc chắn phải thường xuyên đưa học sinh vào các tình huống thực tiễn để từ đó có được kiến thức, kỹ năng cần đạt; đồng thời, sách phải tạo cơ hội để học sinh vận dụng chúng ngay sau mỗi bài. Mô hình sách giáo khoa mới này có thể đảm bảo góp phần thực hiện mục tiêu phát triển năng lực ở học sinh của môn Địa lí. Vì vậy nâng cao chất lượng dạy và học Địa lí đang là vấn đề bức thiết đặt ra. Một trong những giải pháp góp phần nâng cao chất lượng dạy học theo tổ chức hoạt động trải nghiệm giữa các môn học trong dạy học Địa lí. Thực tế cho thấy hoạt động trải nghiệm đã được thực hiện tương đối nhiều ở môn học này. Để biến hoạt động trải nghiệm trong Địa lí thực sự là một hoạt động mới mẻ, mang lại hiệu quả giáo dục thì thực sự cần tổ chức hoạt động dạy học theo các hoạt động phù hợp với nội dung dạy học. Trong quá trình dạy học cần đưa những kiến thức lí thuyết gắn liền với thực tiễn, làm cho học sinh thấy được mối quan hệ mật thiết đó để không bị trôi kiến thức, phát huy các giá trị của bản thân tối đa trong chính các hoạt động mà các em được làm chủ. Có rất nhiều hình thức tổ chức các hoạt động trải nghiệm như trò chơi, câu lạc bộ, diễn đàn, sân khấu tương tác, hội thi, cuộc thi, tham quan dã ngoại… Vì vậy cần căn cứ vào tình hình thực tế của nhà trường, đối tượng của học sinh để lựa chọn hình thức hoạt động phù hợp, đem lại kết quả tốt nhất. Qua thực tế giảng dạy ở trường trung học phổ thông nhiều năm, tác giả nhận thấy nếu vận dụng phương pháp dạy học truyền thống thì không gây được hứng thú từ phía học sinh, các em hiểu biết về môn học hời hợt mang tính lí thuyết, thiếu thực tế. Vì vậy để học sinh hiểu rõ hơn về các vấn đề tự nhiên, kinh tế xã hội của môn Địa lí 12, cũng như là trong dạy học Địa lí địa phương tỉnh Thái nguyên, tác giả đã tổ chức một số hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong quá trình thiết kế và dạy học Địa lí 12 tại một số trường trung học phổ thông tỉnh 3
Thái Nguyên nhằm nâng cao hứng thú của học sinh trong quá trình tiếp thu kiến thức. Với tất cả những lí do trên, tác giả đã lựa chọn nghiên cứu đề tài “Tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học Địa lí lớp 12- Trung học phổ thông tỉnh Thái Nguyên”. Đây là một hướng nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn, góp phần thực hiện đổi mới PPDH để nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học Địa lí ở nhà trường phổ thông. 2. Lịch sử nghiên cứu 2.1. Trên thế giới Theo David Kolb “học tập qua trải nghiệm” là một cách học thông qua làm, với quan niệm việc học là quá trình tạo ra tri thức mới trên cơ sở trải nghiệm thực tế, dựa trên những đánh giá, phân tích trên những kinh nghiệm, kiến thức sẵn có. Những nguyên tắc và khái niệm về học thuyết này đã được sử dụng rộng rãi để phát triển và phổ cập các chương trình học phổ thông, giáo dục đại học và đào tạo chuyên nghiệp. Lý thuyết Học từ trải nghiệm là cách tiếp cận với phương pháp dạy học đối với các lĩnh vực nhận thức. Nếu như mục đích của việc dạy học chủ yếu là hình thành và phát triển hệ thống khoa học tri thức, năng lực và hành động khoa học cho mỗi cá nhân thì mục đích của hoạt động giáo dục là hình thành và phát triển những phẩm chất, tư tưởng, ý chí, tình cảm, các giá trị sống, kĩ năng sống và những năng lực chung khác. Để phát triển sự hiểu biết của khoa học, chúng ta có thể tác động vào nhận thức để hình thành và phát triển nhân lực người học. Trải nghiệm sẽ làm cho con người học trở nên dễ dàng và hiệu quả hơn [2]. Từ giữa thế kỉ XX, nhà khoa học giáo dục nổi tiếng người Mĩ, John Dewey, đã chỉ ra hạn chế của giáo dục nhà trường và đưa ra quan điểm về vai trò của kinh nghiệm trong giáo dục. Với triết lí giáo dục đề cao vai trò của kinh nghiệm, Dewey cũng chỉ ra rằng, những kinh nghiệm có ý nghĩa giáo dục giúp nâng cao hiệu quả giáo dục bằng cách kết nối người học và những kiến thức được học với thực tiễn [19]. 4
Theo ông học qua trải nghiệm xảy ra khi một người sau khi tham gia trải nghiệm nhìn lại và đánh giá, xác định cái gì là hữu ích hoặc quan trọng cần nhớ và sử dụng những điều này để thực hiện các hoạt động khác trong tương lai. Một số quan niệm khác của các học giả quốc tế cho rằng giáo dục trải nghiệm coi trọng và khuyến khích mối liên hệ giữa các bài học trìu tượng với các hoạt động giáo dục cụ thể tối ưu hóa kết quả học tập (Sakofs 1995), học từ trải nghiệm phải gắn kinh nghiệm của người học với hoạt động phản ánh và phân tích (Chapman, McPhee and Proudman, 1995), chỉ có kinh nghiệm thì chưa đủ để được gọi là trải nghiệm, chính quá trình phản ánh đã chuyển hóa kinh nghiệm thành trải nghiệm giáo dục (Joplin, 1995). Hoạt động trải nghiệm sáng tạo được hầu hết các nước phát triển quan tâm, nhất là các nước tiếp cận chương trình giáo dục phổ thông theo hướng phát triển năng lực; chú ý giáo dục nhân văn, giáo dục sáng tạo, giáo dục phẩm chất và kĩ năng sống, điển hình là: + Quan điểm về vai trò của kinh nghiệm trong giáo dục, đáng chú ý có quan điểm của Nhà khoa học nổi tiếng người Mỹ ở giữa thế kỉ XX, John Dewey. Theo ông, học qua trải nghiệm xảy ra khi một người học sau khi tham gia trải nghiệm nhìn nhận lại và đánh giá, xác định cái gì là hữu ích hoặc quan trong cần nhớ và sử dụng những điều này đề thực hiện các hoạt động khác trong tương lai. + Tại Anh, trong “Chương trình giáo dục phổ thông Anh Quốc” năm 2013, trung tâm Widehorizon thành lập năm 2004 như là niềm hi vọng của giáo dục ngoài trời, trong đó dạy học phiêu lưu - mạo hiểm là một hình thức của trải nghiệm sáng tạo. Tầm nhìn sứ mệnh của tổ chức này đơn giản là: mỗi đứa trẻ đều có cơ hội trải nghiệm những tri thức về phiêu lưu mạo hiểm như là một phần được giáo dục trong cuộc đời chúng. Đó cũng chính là một cách thức của tổ chức các hoạt động sáng tạo cho trẻ em. + Tại Hàn Quốc, trong cuốn “Hoạt động trải nghiệm sáng tạo” của Bộ khoa học - kĩ thuật và giáo dục Hàn Quốc năm 2009 đã đề cập đến một trong những chương trình đổi mới giáo dục Hàn Quốc là hoạt động trải nghiệm sáng tạo. Hoạt 5
động trải nghiệm sáng tạo là hoạt động nằm ngoài các hệ thống môn học trong nhà trường; đó là những hoạt động tự chủ, hoạt động câu lạc bộ, hoạt động từ thiện và hoạt động định hướng. Hoạt động trải nghiệm sáng tạo tại Hàn Quốc mang tính thực tiễn rất cao, gắn bó với đời sống cộng đồng, có tính tổng hợp nhiều lĩnh vực giáo dục, không tách rời và phát triển phẩm chất, tư tưởng, ý chí, kĩ năng sống và những năng lực cần hệ thống các môn học trong nhà trường mà có quan hệ tương tác, bổ trợ nhau để hình thành có trong xã hội hiện đại. Tóm lại, từ những nghiên cứu của các nhà tâm lí học, các nhà giáo dục học, cũng như mô hình học tập trải nghiệm mà các nước trên thế giới đang tiến hành đều khẳng định rõ những vai trò, tầm quan trọng của hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong việc hình thành và phát triển năng lực học sinh. Và đây cũng chính là những nội dung chúng tôi tiếp cận để vận dụng trong dạy học Địa lí ở Việt Nam nhằm tiếp cận với nền giáo dục thế giới. 2.2. Ở Việt Nam Nguyên lý giáo dục Việt Nam đã được quy định trong luật giáo dục và có nội dung như sau: “Hoạt động giáo dục phải được thực hiện theo nguyên lý học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với lao động sản xuất, lý luận gắn liền với thực tiễn, giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội”. Nguyên lý là một thể thống nhất với 3 nội dung: Học đi đôi với hành, lí luận gắn liền với thực tế; Giáo dục kết hợp với lao động sản xuất; Nhà trường gắn liền với gia đình và xã hội. Trong ba nội dung này thì việc thực hiện: “giáo dục kết hợp với lao động sản xuất” là yêu cầu cao nhất vì trong trường hợp này giáo dục sẽ đóng góp trực tiếp vào việc sản xuất ra của cải, vật chất xã hội. Mặt khác, qua lao động sản xuất, con người sẽ có điều kiện đào sâu kiến thức, rèn luyện tay nghề, nâng cao phẩm chất đạo đức cũng như tinh thần trách nghiệm, tính thận trọng, chính xác… Qua lao động sản xuất các em sẽ được tổ chức hoạt động một cách nghiêm túc, có mục đích, có kế hoạch. 6
Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể Việt Nam sau năm 2018 cũng đề cập đến tám lĩnh vực học tập chủ chốt và hoạt động trải nghiệm. Hoạt động trải nghiệm sẽ được phát triển từ các hoạt động ngoài giờ lên lớp, ngoại khóa và được thiết kế theo các chuyên đề từ chọn và được tổ chức ở cả ba cấp học. Hoạt động trải nghiệm có thể được tổ chức bằng nhiều hình thức phong phú như: giao lưu, trò chơi, câu lạc bộ tham quan thực tế, diễn đàn,... Từ đó, học sinh được phát triển các kĩ năng, năng lực cũng như cảm xúc, phẩm chất đạo đức,... nhờ việc vận dụng những kinh nghiệm và kiến thức của bản thân vào thực tiễn cuộc sống một cách sáng tạo. Như vậy, có thể thấy hoạt động trải nghiệm chính là một nội dung quan trọng trong định hướng đổi mới giáo dục phổ thông ở Việt Nam giai đoạn sau 2018 [22]. Ở Việt Nam, một số công trình đã tập trung vào nghiên cứu cơ sở lí luận, thực tiễn để triển khai hoạt động giáo dục trải nghiệm sáng tạo vào giáo dục phổ thông ở Việt Nam. Trong những năm gần đây đã tổ chức nhiều hội thảo, công trình nghiên cứu về hoạt động trải nghiệm của học sinh phổ thông như: Kỉ yếu hội thảo: “Hoạt động trải nghiệm sáng tạo của học sinh”; “Tổ chức hoạt động trải nghiệm cho học sinh phổ thông và mô hình phổ thông gắn với sản xuất kinh doanh tại địa phương” của Bộ Giáo dục và Đào tạo, đã thu hút rất nhiều bài viết của các tác giả trong nước. Tiêu biểu như: “Hoạt động trải nghiệm sáng tạo - kinh nghiệm quốc tế và vấn đề của Việt Nam” của Đỗ Ngọc Thống (2014). Trong đó, tác giả giới thiệu kinh nghiệm tổ chức hoạt động trải nghiệm trong giáo dục phổ thông nước Anh và Hàn Quốc. Đây đều là những nước đã đưa hoạt động trải nghiệm sáng tạo vào chương trình đào tạo từ sớm và đạt được những kết quả to lớn. Hoạt động trải nghiệm diễn ra với nhiều hình thức như: hoạt động câu lạc bộ, tổ chức trò chơi, diễn đàn, sân khấu tương tác, tham quan dã ngoại, hội thi, tổ chức sự kiện, hoạt động giao lưu hay hoạt động chiến dịch, hoạt động nhân đạo…; “Hoạt động trải nghiệm góc nhìn từ lí thuyết và học từ trải nghiệm” của Đinh Thị Kim 7
Thoa (2014). Tác giả đề cập đến sự khác biệt giữa học đi đôi với hành, học thông qua làm và học từ trải nghiệm. Trong đó, “học từ trải nghiệm gần giống với học thông qua làm nhưng khác ở chỗ là nó gắn với kinh nghiệm và cảm xúc cá nhân”[30]. Trong tài liệu tập huấn mới nhất của bộ Giáo dục và Đào tạo năm 2015, “Kĩ năng xây dựng và tổ chức các hoạt động trải nghiệm trong trường trung học”, đã tập hợp đầy đủ và hệ thống những nghiên cứu của các nhà giáo dục về hoạt động trải nghiệm như: Nguyễn Thúy Hồng, Bùi Ngọc Diệp, Nguyễn Thị Thu Anh...Tài liệu đề cập những vấn đề chung của hoạt động trải nghiệm như khái niệm, đặc điểm; xác định mục tiêu, yêu cầu, xây dựng nội dung và cách thức tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong trường phổ thông; đánh giá hoạt động trải nghiệm với phương pháp và công cụ cụ thể. Hầu hết các nhà trường phổ thông trong những năm gần đây đã triển khai mô hình trường học gắn với cộng đồng, tổ chức hoạt động học tập trải nghiệm. Mặc dù là đây một hình thức dạy học khá mới mẻ, song đã có một số trường ở nước ta đưa mô hình học tập này vào thực hiện và bước đầu đạt những kết quả tốt: Trường phổ thông vùng cao Việt Bắc (Thái Nguyên), trường THPT Thái Nguyên (Thái Nguyên), trường THPT Sơn Dương (Tuyên Quang), trường THCS và THPT Nguyễn Siêu (Hà Nội), trường THPT Thực Nghiệm (Hà Nội), trường THCS và THPT Nguyễn Tất Thành (Hà Nội)…Ở mỗi trường với đặc thù ở địa phương và thực tiễn của nhà trường, mô hình học tập trải nghiệm được đưa ra phù hợp. Hình thức tổ chức dạy học đa dạng gồm: dạy học dự án, dạy học trải nghiệm… Hình thức tổ chức dạy học này đã tạo điều kiện cho học sinh được trải nghiệm, được khám phá, qua đó góp phần hình thành năng lực tự học, năng lực giải quyết vấn đề, khả năng hợp tác và khát vọng học tập suốt đời. Nhà trường, ngoài hình thức học tập trên lớp, nhà trường còn tiến hành những hoạt động ngoài lớp giúp cho không gian lớp học được mở rộng thêm. Trong thời gian gần đây, có nhiều công trình nghiên cứu sinh, luận văn thạc sĩ, khóa luận tốt nghiệp quan tâm tới việc nghiên cứu các hoạt động trải 8
nghiệm trong trong dạy học Địa lí ở trường phổ thông như: Lê Thị Nga “Tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo cho học sinh trong dạy học lịch sử địa phương ở trường Trung học phổ thông huyện Ba vì, Hà Nội” Luận văn thạc sĩ, 2015; Phạm Hữu Vang “Tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THCS huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang” Luận văn thạc sĩ, 2016; Nguyễn Thị Thu Trang “Tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo cho học sinh trong dạy học Địa lí địa phương lớp 12 THPT tỉnh Vĩnh Phúc” Luận văn thạc sĩ, 2017; Lê Thanh Tú “Tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong dạy học chủ đề: “sự nở vì nhiệt” Vật lí lớp 10, Luận văn thạc sĩ, 2017… Tóm lại, những tài liệu trong nước và ngoài nước mà tác giả đã tiếp cận có liên quan đến nội dung của đề tài, các nội dung này đề cập đến vai trò của hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong dạy học nhằm phát triển năng lực của học sinh. Các tài liệu này cũng làm rõ khái niệm, nội dung, hình thức tổ chức, …của hoạt động trải nghiệm. Song, cho đến nay vẫn chưa có công trình nào đề cập tới thiết kế các hoạt động trải nghiệm trong môn Địa lí ở tỉnh Thái Nguyên, nhất là trong một lớp học cụ thể (như lớp 12). Vì vậy, kế thừa các thành tựu nghiên cứu của các nhà khoa học trong và ngoài nước, chúng tôi thấy rằng cần phải coi trọng về vai trò, nội dung, đặc điểm của hoạt động trải nghiệm ở nhà trường phổ thông. Đặc biệt là việc thiết kế và tổ chức các hoạt động trải nghiệm phải thật sự đạt hiệu quả, để HS dễ dàng chiếm lĩnh tri thức, rèn luyện cho HS năng lực tư duy, tính tích cực, bồi dưỡng lòng yêu quê hương đất nước, có các quan điểm khoa học, nhân sinh quan đúng đắn trước những vấn đề đang đặt ra đối với địa phương, với đất nước và toàn cầu. 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài 3.1. Mục tiêu Trên cơ sở nghiên cứu về các vấn đề lí luận và thực tiễn của hoạt động trải nghiệm, đề tài tập trung thiết kế một số hoạt động trải nghiệm trong môn Địa lí 9
nhằm đáp ứng được yêu cầu đổi mới chương trình, sách giáo khoa. Đồng thời giúp HS chiếm lĩnh nhiều tri thức Địa lí một cách hứng thú, độc lập, dễ dàng và đạt được các mục tiêu của giáo dục đề ra. 3.2. Nhiệm vụ - Tổng quan các tài liệu nghiên cứu liên quan để làm căn cứ thực hiện luận văn. - Nghiên cứu đặc điểm chương trình, sách giáo khoa Địa lí 12; đặc điểm HS lớp 12. - Nghiên cứu thực trạng việc dạy học hiện nay ở một số trường THPT tỉnh Thái Nguyên. - Nghiên cứu được nội dung, phương pháp, hình thức, đánh giá năng lực hoạt động trải nghiệm sáng tạo của học sinh và khả năng áp dụng các hoạt động trải nghiệm vào thực tiễn. - Thiết kế các hoạt động trải nghiệm cụ thể cho học sinh lớp 12 - THPT. - Triển khai dạy học thực nghiệm tại trường THPT Gang Thép, THPT Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu, thời gian thực hiện - Về chuyên môn: Nghiên cứu triển khai, tổ chức các hoạt động trải nghiệm trong môn Địa lí lớp 12 - THPT. - Về không gian: Nghiên cứu và thực nghiệm trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. - Về thời gian: Luận văn thực hiện từ năm 2018 - 2020. 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu đề tài, chúng tôi đã sử dụng những quan điểm và phương pháp nghiên cứu chính sau: 5.1. Quan điểm nghiên cứu 5.1.1. Quan điểm hệ thống Không một sự vật, hiện tượng nào tồn tại một cách độc lập, riêng lẻ mà là một bộ phận của toàn thể chứa đựng vật thể ấy. Quan điểm hệ thống yêu cầu khi nghiên cứu thì phải xem xét các đối tượng toàn diện, nhiều mặt nhiều mối quan hệ 10