Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Xây dựng kế hoạch dạy học Địa lí lớp 11 THPT theo định hướng phát triển năng lực

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:110

Thêm vào BST

Báo xấu

69
lượt xem 17
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lí luận và thực tiễn về dạy học theo định hướng phát triển năng lực, đề tài tập trung xây dựng kế hoạch dạy học của một số bài học địa lí lớp 11 THPT theo định hướng phát triển năng lực nhằm nâng cao hiệu quả dạy học địa lí ở trường THPT.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Xây dựng kế hoạch dạy học Địa lí lớp 11 THPT theo định hướng phát triển năng lực

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ NINH XÂY DỰNG KẾ HOẠCH DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11 THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2020
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ NINH XÂY DỰNG KẾ HOẠCH DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11 THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC Ngành: Lý luận và phương pháp dạy học Địa lí Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Cán bộ hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Phương Liên THÁI NGUYÊN - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi, các số liệu trích dẫn có nguồn gốc rõ ràng. Kết quả trong luận văn chưa được công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào khác. Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Ninh i
LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc nhất đến PGS.TS. Nguyễn Phương Liên - người đã tận tình hướng dẫn giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn. Em xin chân thành cảm ơn tập thể cán bộ, giảng viên trong tổ bộ môn Phương pháp giảng dạy Địa lí, Khoa Địa lí, trường ĐH Sư phạm Thái Nguyên, cùng tập thể cán bộ giảng viên khoa Sau đại học, Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho em trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu tại trường. Xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy cô giáo trong tổ bộ môn của trường THPT Hàn Thuyên - TP.Bắc Ninh - Tỉnh Bắc Ninh, Trường THPT Thuận Thành 1 - H.Thuận Thành - Tỉnh Bắc Ninh & Trường THPT Hàm Long - H.Quế võ - Tỉnh Bắc Ninh đã tạo điều kiện thuận lợi, giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện đề tài. Cảm ơn những người thân trong gia đình và bạn bè đã quan tâm giúp đỡ động viên tôi trong quá trình học tập, thực hiện và hoàn thành đề tài. Chân thành cảm ơn những ý kiến đóng góp quý báu để luận văn hoàn thiện hơn! Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Ninh ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC ..........................................................................................................iii BẢNG TỪ VIẾT TẮT ....................................................................................... vi DANH MỤC BẢNG BIỂU ............................................................................... vii DANH MỤC HÌNH..........................................................................................viii MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Lịch sử nghiên cứu .......................................................................................... 3 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................... 7 4. Quan điểm nghiên cứu ..................................................................................... 8 5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 9 6. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu.................................................................... 10 7. Đóng góp của đề tài ....................................................................................... 10 8. Cấu trúc đề tài ................................................................................................ 11 NỘI DUNG ....................................................................................................... 12 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC XÂY DỰNG KẾ HOẠCH DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11 THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ........................................................... 12 1.1. Dạy học và kế hoạch dạy học ..................................................................... 12 1.1.1. Dạy học ................................................................................................ 12 1.1.2. Kế hoạch dạy học ................................................................................ 13 1.1.3. Phương pháp dạy học .......................................................................... 13 1.1.4. Phương pháp dạy học tích cực ............................................................ 15 1.2. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực ............................................ 16 1.2.1. Khái niệm về năng lực ......................................................................... 16 1.2.2. Đặc điểm của năng lực ........................................................................ 17 1.2.3. Các loại năng lực ................................................................................. 17 iii
1.3. Đặc điểm chương trình SGK địa lí lớp 11 THPT....................................... 18 1.4. Đặc điểm tâm sinh lí và trình độ nhận thức của học sinh lớp 11 THPT .... 21 1.4.1. Đặc điểm tâm sinh lí của học sinh 11 THPT....................................... 21 1.4.2. Đặc điểm nhận thức ............................................................................. 22 1.5. Thực trạng dạy và học theo định hướng phát triển năng lực ở trường phổ thông hiện nay ............................................................................................ 23 1.5.1. Thực trạng dạy học theo định hướng phát triển năng lực ................... 23 1.5.2. Thực trạng học tập của HS theo định hướng phát triển năng lực ........... 25 Tiểu kết chương 1 .............................................................................................. 28 Chương 2: QUY TRÌNH XÂY DỰNG KẾ HOẠCH DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11 THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC .... 29 2.1. Nguyên tắc xây dựng kế hoạch dạy học ..................................................... 29 2.2. Quy trình xây dựng kế hoạch dạy học ........................................................ 31 2.2.1. Nghiên cứu chương trình sách giáo khoa ............................................ 31 2.2.2. Nghiên cứu nội dung bài học............................................................... 32 2.2.3. Xác định mục tiêu, yêu cầu cần đạt của bài học ................................. 32 2.2.4. Tìm hiểu đối tượng .............................................................................. 33 2.2.5. Xây dựng kế hoạch/ thiết kế bài dạy ................................................... 33 2.2.6. Thực hiện kế hoạch.............................................................................. 34 2.2.7. Rút kinh nghiệm và điều chỉnh............................................................ 36 2.3. Sử dụng các phương pháp dạy học địa lí lớp 11 THPT theo định hướng phát triển năng lực .................................................................................. 36 2.3.1. Phương pháp thuyết trình theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức của HS ............................................................................................... 36 2.3.2. Phương pháp đàm thoại ....................................................................... 37 2.3.3. Phương pháp thảo luận nhóm .............................................................. 38 2.3.4. Phương pháp dạy học dự án ................................................................ 38 2.3.5. Phương pháp hướng dẫn HS khai thác tri thức từ bản đồ ................... 39 2.3.6. Phương pháp dạy học giải quyết vấn đề .............................................. 39 2.4. Kiểm tra đánh giá trong dạy học theo định hướng phát triển năng lực...... 40 iv
2.5. Xây dựng một số kế hoạch dạy học địa lí lớp 11 THPT theo định hướng phát triển năng lực .................................................................................. 41 2.5.1. Kế hoạch dạy học bài: BÀI 9: NHẬT BẢN ........................................ 41 2.5.2. Kế hoạch dạy học bài: BÀI 10: CỘNG HÒA NHÂN DÂN TRUNG HOA (TRUNG QUỐC) ...................................................................... 53 2.5.3. Kế hoạch dạy học bài: KHU VỰC ĐÔNG NAM Á ........................... 63 Tiểu kết chương 2 .............................................................................................. 73 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ...................................................... 74 3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm ........................................................... 74 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ......................................................................... 74 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm ........................................................................ 74 3.2. Nguyên tắc tiến hành thực nghiệm ............................................................. 74 3.3. Phương pháp tiến hành thực nghiệm .......................................................... 75 3.4. Tổ chức thực nghiệm .................................................................................. 77 3.4.1. Trường thực nghiệm ............................................................................ 77 3.4.2. Bài thực nghiệm................................................................................... 77 3.4.3. Các lớp tiến hành thực nghiệm ............................................................ 78 3.4.4. Giáo viên thực nghiệm ........................................................................ 78 3.5. Nội dung thực nghiệm ................................................................................ 79 3.6. Nhận xét, đánh giá kết quả thực nghiệm .................................................... 82 3.6.1. Kết quả thực nghiệm: .......................................................................... 82 3.6.2. Nhận xét, đánh giá kết quả thực nghiệm ............................................. 85 Tiểu kết chương 3 .............................................................................................. 88 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ......................................................................... 89 1. Kết luận .......................................................................................................... 89 2. Kiến nghị ....................................................................................................... 90 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 92 PHẦN PHỤ LỤC ............................................................................................. 94 v
BẢNG TỪ VIẾT TẮT Stt Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ 1 CNTT Công nghệ thông tin 2 ĐHSP Đại học sư phạm 3 ĐC Đối chứng 4 GD & ĐT Giáo dục và đào tạo 5 GDPT Giáo dục phổ thông 6 GV Giáo viên 7 HS Học sinh 8 KT - XH Kinh tế - xã hội 9 Nxb Nhà xuất bản 10 PP, PPDH Phương pháp, phương pháp dạy học 11 SGK Sách giáo khoa 12 TB Trung Bình 13 TN Thực nghiệm 14 THPT Trung học phổ thông 15 TW Trung ương vi
DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Nội dung chương trình sách giáo khoa Địa lí lớp 11 hiện hành ....... 20 Bảng 1.2: Tổng hợp kết quả điều tra sử dụng những phương pháp dạy học trong giờ dạy môn Địa Lí .................................................................. 24 Bảng 1.3: Hứng thú của học sinh với môn học Địa lí ....................................... 26 Bảng 1.4: Phương pháp nhớ bài của học sinh với môn học Địa lí .................... 26 Bảng 1.5: Kết quả học tập môn Địa lí ............................................................... 27 Bảng 3.1. Danh sách lớp và số học sinh tham gia thực nghiệm ........................ 78 Bảng 3.2. Danh sách giáo viên địa lí tham gia giảng dạy thực nghiệm ............ 79 Bảng 3.3. Bảng tổng hợp kết quả bài kiểm tra kiến thức của HS hai trường sau khi học xong bài thực nghiệm số 1 của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ..................................................................................... 82 Bảng 3.4. Bảng tổng hợp kết quả bài kiểm tra kiến thức của HS hai trường sau khi học xong bài thực nghiệm số 2 của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ..................................................................................... 82 Bảng 3.5. Bảng tổng hợp kết quả bài kiểm tra kiến thức của HS từng trường sau khi học xong 2 bài thực nghiệm của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ........................................................................................... 83 Bảng 3.6. Bảng tổng hợp kết quả bài kiểm tra kiến thức HS hai lớp ĐC và TN của hai trường sau khi học xong 2 bài thực nghiệm của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ........................................................... 83 vii
DANH MỤC HÌNH Hình 1.1: Các năng lực cốt lõi trong chương trình giáo dục phổ thông 2018 ... 18 Hình 3.1: Biểu đồ thể hiện lượng điểm của các lớp TN và đối chứng .............. 84 Hình 3.2: Biểu đồ thể hiện tỉ lệ xếp loại học lực ở lớp TN và đối chứng ......... 84 viii
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Bước sang thế kỉ XXI, mỗi dân tộc càng nhận thức chính xác và cụ thể hơn vai trò, sức mạnh to lớn của giáo dục, đã khơi dạy và tạo tiềm năng vô tận trong mỗi con người. Trong bối cảnh toàn cầu hoá đặt ra những yêu cầu mới đối với người lao động, do đó cũng đặt ra những yêu cầu mới cho sự nghiệp giáo dục thế hệ trẻ và đào tạo nguồn nhân lực. Một trong những định hướng cơ bản của việc đổi mới giáo dục là chuyển từ nền giáo dục mang tính hàn lâm, kinh viện, xa rời thực tiễn sang một nền giáo dục chú trọng việc hình thành năng lực hành động, phát huy tính chủ động, sáng tạo của người học. Đó cũng là xu hướng quốc tế trong cải cách PPDH ở nhà trường phổ thông. Phát triển giáo dục, đặc biệt là việc đổi mới PPDH là nhu cầu không thể thiếu đối với các nước trên thế giới trong đó có Việt Nam. Đảng và Nhà nước xác định giáo dục đào tạo là quốc sách hàng đầu và là nền tảng, động lực của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, là điều kiện để phát huy nguồn lực con người. Những quan điểm và đường lối chỉ đạo của Nhà nước về đổi mới giáo dục được thể hiện qua các văn bản, chỉ thị, nghị quyết của Đảng: CT30/1998/CT-TTg về chủ chương phân ban; Nghị quyết 40/2000/QH10 về đổi mới chương trình giáo dục phổ thông; Chỉ thị 14/2001/CT- TTg về thực hiện nghị quyết 40; Chiến lược phát triển giáo dục 2001- 2010; Luật giáo dục sửa đổi năm 2005; Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI. Tại Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI đã thông qua Nghị quyết số 29/NQ-TW ngày 4/11/2013 về đổi mới căn bản, toàn diện GD & ĐT xác định mục tiêu cụ thể cho từng cấp học: “Đối với GDPT, tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lưc ̣ công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho HS. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời.” [13] 1
Nghị quyết số 88/2014/QH13 ngày 28/11/2014 về đổi mới chương trình, chương trình SGK phổ thông, góp phần đổi mới căn bản, toàn diện GD & ĐT đã khẳng định: “Đổi mới chương trình, SGK giáo dục phổ thông nhằm tạo chuyển biến căn bản, toàn diện về chất lượng và hiệu quả giáo dục phổ thông; kết hợp dạy chữ, dạy người và định hướng nghề nghiệp; góp phần chuyển nền giáo dục nặng nề về truyền thụ kiến thức sang nền giáo dục phát triển toàn diện cả về phẩm chất và năng lực, hài hòa đức, trí, thể, mĩ và phát huy tốt nhất tiềm năng của mỗi học sinh” [3] Chương trình giáo dục phổ thông 2018 được xây dựng theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực của HS; tạo môi trường học tập và rèn luyện giúp HS phát triển hài hòa về thể chất và tinh thần, trở thành người học tích cực, tự tin, biết vận dụng các phương pháp học tập tích cực để hoàn chỉnh các tri thức và kĩ năng nền tảng, có ý thức lựa chọn nghề nghiệp và học tập suốt đời; có những phẩm chất tốt đẹp và năng lực cần thiết để trở thành người công dân có trách nhiệm, người lao động có văn hóa, cần cù, sáng tạo, đáp ứng nhu cầu phát triển của cá nhân và yêu cầu của sự nghiệp xây dựng, bảo vệ đất nước trong thời đại toàn cầu hóa và cách mạng công nghiệp mới. Trong dạy học môn địa lí ở trường phổ thông hiện nay, cần giúp HS hình thành, phát triển năng lực địa lí - một biểu hiện của năng lực khoa học; đồng thời góp phần cùng các môn học và hoạt động giáo dục khác phát triển ở HS các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung đã được hình thành trong giai đoạn giáo dục cơ bản, đặc biệt là tình yêu quê hương, đất nước; thái độ ứng xử đúng đắn với môi trường tự nhiên, xã hội; khả năng định hướng nghề nghiệp; để hình thành nhân cách công dân, sẵn sàng đóng góp vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Từ những lí do trên tác giả chọn đề tài nghiên cứu: “Xây dựng kế hoạch dạy học địa lí lớp 11 THPT theo định hướng phát triển năng lực”. 2
2. Lịch sử nghiên cứu 2.1. Trên thế giới Chương trình giáo dục định hướng phát triển năng lực (định hướng phát triển năng lực) nay còn gọi là dạy học định hướng kết quả đầu ra được bàn đến nhiều từ những năm 90 của thế kỷ 20 và ngày nay đã trở thành xu hướng giáo dục quốc tế. Giáo dục định hướng phát triển năng lực nhằm mục tiêu phát triển năng lực người học. Có thể kể đến một số tư tưởng, quan điểm và công trình nghiên cứu về dạy học theo phát triển năng lực sau: Trong công trình nghiên cứu của Miller (1990) đã đề xuất mô hình kim tự tháp thể hiện 4 mức độ khác nhau của mục đích dạy học theo hướng tiếp cận năng lực bao gồm: “kiến thức, kĩ năng, thể hiện và hành động”. Theo mô hình này, ở mức thấp nhất người học đạt được kết quả về kiến thức và kĩ năng, ở mức độ cao hơn, người học thể hiện được năng lực và hành động thực tế phù hợp với năng lực của mình. Trong nền Tâm Lý học Liên Xô từ năm 1936 đến 1941 có các công trình nghiên cứu về vấn đề năng lực, có thể điểm qua một số công trình nổi tiếng của các tác giả như: V.A.Crutetxki, V.N.Miaxisốp “Năng lực toán học” Coovaliốp, V.P. Iaguncôva “Năng lực văn học”, những công trình nghiên cứu này đưa ra được định hướng cơ bản cả về mặt lí luận và thực tiễn cho các nghiên cứu sau này của dòng tâm lí học Liên Xô trong những nghiên cứu về năng lực. Howard Gardner, giáo sư tâm lý học của đại học Havard (Mỹ) (1996) đã đề cập đến khái niệm năng lực qua việc phân tích 7 mặt biểu hiện của trí tuệ con người: ngôn ngữ, logic toán học, âm nhạc, không gian, thể hình, giao cảm và nội cảm. Theo ông để giải quyết một vấn đề “có thực” trong cuộc sống thì con người không thể huy động duy nhất một mặt biểu hiện của trí tuệ mà phải kết hợp nhiều mặt biểu hiện của trí tuệ liên quan đến nhau. Sự kết hợp đó tạo thành năng lực cá nhân. Bằng cách phân tích này H. Gardner đã kết luận rằng: Năng lực phải được thể hiện thông qua hoạt động có kết quả và có thể đánh giá được. 3
Trong chương trình đào tạo dựa vào năng lực, Johnson & Ratcliff (2004), Linton (2009) và Blanxel & Moore (2012) đã xác định và đánh giá hệ thống các năng lực cốt lõi mà người học cần đạt được trong quá trình học tập. Đại học Vicotoria (Úc) xác lập 4 khối năng lực cần hình thành cho người học là: năng lực cốt lõi, năng lực xuyên văn hóa; năng lực chuyên biệt và năng lực nghề nghiệp… 2.1. Ở Việt Nam Đã có nhiều công trình nghiên cứu của các nhà giáo dục dạy học theo định hướng phát triển năng lực, đổi mới kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển năng lực, đổi mới phương pháp dạy học bộ môn ở trường phổ thông, các nghiên cứu này được đề cập thông qua các công trình nghiên cứu khoa học, sách, tạp chí, luận văn. Trong đó kể đến công trình“ Khoa sư phạm tích hợp hay làm thế nào để phát triển các năng lực ở nhà trường” của Xavier do Đào Trọng Quang, Nguyễn Ngọc Nhị dịch, Nxb Giáo Dục,1996, tác giả đã đưa ra khái niệm năng lực, phân biệt năng lực bộ môn và liên môn; năng lực cơ bản. Cuốn sách: “Pisa và các dạng câu hỏi”, các tác giả Nguyễn Hải Châu và Lê Thị Mỹ Hà, Nxb Giáo dục Việt Nam, 2012. Đây là cuốn sách biên soạn tổng quan về các đánh giá Pisa, dạng câu hỏi Pisa tiêu biểu. Cuốn sách chỉ ra năng lực đọc hiểu, khung đánh giá mức độ đọc hiểu của Pisa; năng lực khoa học, khung đánh giá năng lực khoa học của Pisa 2006; đánh giá năng lực toán học phổ thông trong Pisa và khung đánh năng lực toán học. Phát triển chương trình đại học theo hướng tiếp cận năng lực: xu thế và nhu cầu, tác giả Hoàng Thị Tuyết - Đại học Sư phạm TP Hồ Chí Minh. Tạp chí Phát triển và hội nhập số 9/ tháng 03-04/2013, bài báo đã giới thiệu những mô hình phát triển chương trình đại học theo hướng phát triển năng lực trên thế giới. Theo tác giả, phát triển chương trình đại học theo hướng phát triển năng lực ở Việt Nam là một đường lối chiến lược để làm cho giáo dục đại học Việt Nam gắn đào tạo với nhu cầu kinh tế - xã hội. 4
Trong cuốn “Lí luận dạy học hiện đại - một số vấn đề về đổi mới phương pháp dạy học”, 2012 của tác giả Benrd Meier và Nguyễn Văn Cường đã đề cập đến giáo dục định hướng phát triển năng lực và một số quan điểm, phương pháp và kĩ thuật dạy học phát huy tính tích cực cho HS. Hay trong cuốn “Lí luận dạy học hiện đại - cơ sở đổi mới mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học” (2014) của tác giả Benrd Meier và Nguyễn Văn Cường, đã đề cập đến phát triển năng lực như là mục tiêu dạy học, định hướng phát triển năng lực là một xu hướng giáo dục quốc tế. Tác giả cũng đưa ra các quan điểm, PPDH và kĩ thuật dạy học nhằm phát triển năng lực của người học. Thấy được vai trò quan trọng của việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực nhằm phát huy tính tích cực của người học, từ năm học 2014- 2015 Bộ GD và ĐT đã điều chỉnh nội dung dạy học theo hướng phát triển năng lực của học sinh, rèn luyện cho học sinh năng lực vận dụng kiến thức nhằm giải quyết các vấn đề trong học tập và thực tiễn. Bộ Giáo dục và Đào tạo đã biên soạn nhiều tài liệu, tổ chức nhiều khóa tập huấn bồi dưỡng giáo viên dạy học theo định hướng phát triển năng lực: Tài liệu tập huấn thí điểm phát triển chương trình giáo dục nhà trường phổ thông, Bộ giáo dục và đào tạo, dự án phát triển giáo viên THPT và TCCN, tháng 8 năm 2013. Nội dung chính của tài liệu đề cập đến việc đánh giá khái quát chương trình, SGK giáo dục phổ thông hiện hành; định hướng xây dựng chương trình giáo dục phổ thông sau năm 2015; hướng dẫn phát triển chương trình giáo dục nhà trường phổ thông; kiểm tra, đánh giá HS theo định hướng phát triển năng lực. Đổi mới phương pháp dạy học được coi là nhân tố quan trọng, quyết định nhất đến việc nâng cao chất lượng dạy học địa lí, vì vậy đã có nhiều công trình nghiên cứu, trong cuốn “ Lí luận dạy học Địa lí” của tác giả Nguyễn Dược - Nguyễn Trọng Phúc (Nxb Đại học Sư phạm, 2012). Các tác giả đề cập đến vị trí, chức năng, nhiệm vụ của môn Địa lí ở nhà trường phổ thông. Các nguyên tắc, 5
hình thức tổ chức, thiết bị và phương tiện dạy học địa lý ở trường phổ thông. Tác giả cũng phân tích các phương pháp dạy học chung (PP diễn giảng, PP đàm thoại..) và PP riêng môn Địa lí (PP hướng dẫn HS khai thác tri thức từ bản đồ, số liệu thống kê, PP hướng dẫn HS khai thác tri thức ngoài thực địa. Trong cuốn“Phương pháp dạy học Địa lí theo hướng tích cực” của tác giả Đặng Văn Đức và Nguyễn Thu Hằng, Nxb Đại Học Sư Phạm, các tác giả đã đưa ra cơ sở lí luận về sự cần thiết phải đổi mới phương pháp dạy học Địa lí, lịch sử, bản chất của dạy học lấy HS làm trung tâm. Trong cuốn sách này các tác giả đưa ra 16 phương pháp dạy học tích cực, trình bày những khái niệm, ý nghĩa, quy trình thực hiện. Ngoài ra còn có các giáo án minh họa… Đây là tài liệu rất bổ ích cung cấp cho giáo viên các phương pháp dạy học tích cực vận dụng vào thực tế giảng dạy ở trường phổ thông. Trong cuốn “Dạy và học tích cực - một số phương pháp và kĩ thuật dạy học” của các tác giả Nguyễn Lăng Bình, Đỗ Hương Trà, Nguyễn Phương Hồng, Cao Thị Thặng, Nxb Đại học Sư phạm, năm 2010. Nội dung đề cập đến cơ sở lí luận về dạy và học tích cực, các kĩ thuật và phương pháp dạy và học tích cực, cách đánh giá trong dạy và học tích cực, các tác giả cũng nêu ra khái niệm năng lực, cách đánh giá theo năng lực, các ví dụ về việc áp dụng kĩ thuật, phương pháp dạy và học tích cực áp dụng chung cho tất cả các bậc học, môn học. Nghiên cứu về dạy học theo định hướng phát triển năng lực, đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực cũng đã được các tác giả công bố trên các tạp chí khoa học, các luận văn thạc sĩ: “Phát triển năng lực nhận thức, tư duy cho học sinh trung học phổ thông qua bài tập hóa học” Đinh Văn Khoa - Đại Học Sư phạm Hà Nội; “Rèn luyện năng lực hợp tác cho học sinh trong giảng dạy chương hóa vô cơ và năng lượng sinh học 11 THPT” Phạm Huyền Thương - Đại học Sư phạm Hà Nội; “ Xây dựng và sử dụng bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 10 THPT theo định hướng phát triển năng lực” Phạm Khánh Ly - Đại học Sư phạm Hà 6
Nội; “Đổi mới dạy học Địa lí 12 - THPT theo định hướng phát triển năng lực” Nguyễn Thị Thu Hường - Đại học Sư phạm Hà Nội, 2014. Các công trình nghiên cứu trên đều nêu ra vai trò quan trọng của dạy học phát triển năng lực trong giáo dục hiện nay nhằm phát huy vai trò chủ động, sáng tạo của học sinh cũng như đưa ra các phương pháp dạy học nhằm phát huy năng lực của học sinh. Trên cơ sở kế thừa các công trình nghiên cứu trước đó, tác giả vận dụng vào đề tài của mình để xây dựng kế hoạch dạy học Địa lí 11 - THPT theo định hướng phát triển năng lực. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lí luận và thực tiễn về dạy học theo định hướng phát triển năng lực, đề tài tập trung xây dựng kế hoạch dạy học của một số bài học địa lí lớp 11 THPT theo định hướng phát triển năng lực nhằm nâng cao hiệu quả dạy học địa lí ở trường THPT. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện mục tiêu nghiên cứu, đề tài thực hiện các nhiệm vụ sau: - Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của việc xây dựng kế hoạch dạy học theo định hướng phát triển năng lực ở trường THPT. - Nghiên cứu chương trình, sách giáo khoa địa lí lớp 11 hiện hành; nghiên cứu sự đổi mới của chương trình SGK địa lí 11/2018 theo định hướng phát triển năng lực học sinh của bộ GD & ĐT. - Thu thập số liệu, điều tra khảo sát thực trạng dạy và học Địa lí ở trường phổ thông. - Nghiên cứu quy trình xây dựng kế hoạch dạy học theo định hướng phát triển năng lực. - Đề xuất việc áp dụng một số PPDH tích cực trong môn Địa lí. - Tiến hành xây dựng kế hoạch một số bài học lớp 11 THPT theo định hướng phát triển năng lực. 7
- Tiến hành thực nghiệm sư phạm để xác định tính khả thi và tính hiệu quả của việc xây dựng kế hoạch dạy học theo định hướng phát triển năng lực - Đưa ra kết luận và đề xuất các khuyến nghị về việc xây dựng kế hoạch dạy học địa lí lớp 11 THPT theo định hướng phát triển năng lực. 4. Quan điểm nghiên cứu * Quan điểm hệ thống Hệ thống là một thể hoàn chỉnh, phức tạp, có tổ chức, là sự tổng hợp, phối hợp các vật thể hoặc các bộ phận, tạo thành một thể thống nhất hoàn chỉnh. Trong quá trình dạy học, tất cả các yếu tố từ nội dung, phương pháp, phương tiện dạy học đến GV, HS và môi trường giáo dục đều có mối quan hệ mật thiết trong một thể thống nhất. Đề tài vận dụng quan điểm hệ thống để đưa ra được các biện pháp phát triển năng lực cho HS lớp 11 trong hệ thống thống nhất của quá trình dạy học. * Quan điểm công nghệ Công nghệ dạy học là coi quá trình dạy học như một quy trình công nghệ. Gồm 3 phần: đầu vào (input). Đầu ra (output) và quá trình tác động (procees). Theo quan điểm công nghệ dạy học chúng ta cần tổ chức một cách khoa học quá trình dạy học và giáo dục trên cơ sở xác định một cách chính xác và sử dụng một cách tối ưu đầu ra (mục tiêu giáo dục), đầu vào (học sinh), nội dung dạy học, các điều kiện phương tiện kĩ thuật dạy học…Mô hình dạy học theo quan điểm công nghệ là thầy thiết kế - trò thi công và nhiệm vụ của GV và HS cũng được xác định cụ thể trong quá trình dạy học. Đề tài vận dụng quan điểm này để xây dựng các biện pháp phát triển năng lực cho HS nhằm phát huy được hết tính tích cực của HS. * Quan điểm dạy học tích cực Sử dụng quan điểm này giúp phát huy tính tích cực, chủ động sáng tạo của HS. Chuyển từ cách dạy thụ động sang cách dạy chủ động. Tìm ra các biện 8
pháp để HS trở thành chủ thể hoạt động, GV là người tổ chức, hướng dẫn, thiết kế tạo nên sự tương tác tích cực giữa người dạy và người học. * Quan điểm dạy học theo phát triển năng lực Dạy học theo định hướng phát triển năng lực là thông qua quá trình dạy học để phát triển năng lực cho người học như: năng lực tự học, năng lực sáng tạo, năng lực ngôn ngữ, năng lực giao tiếp, năng lực giải quyết vấn đề…Đặc biệt năng lực giải quyết các vấn đề từ thực tiễn cho người học. Đề tài đã vận dụng quan điểm này để đưa ra các biện pháp phát triển năng lực cho HS qua xây dựng kế hoạch dạy học môn Địa lí 11-THPT. * Quan điểm dạy học lấy học sinh làm trung tâm Theo quan điểm dạy học lấy HS làm trung tâm, người thầy có vai trò điều khiển, định hướng quá trình học tập, người học là trung tâm của quá trình nhận thức. Việc dạy phải tính đến nhu cầu, nguyện vọng của người học, đến những đặc điểm tâm sinh lí và cấu trúc tư duy của người học. Việc dạy học phải xuất phát từ người học, đáp ứng được yêu cầu của người học cũng như xã hội. Quan điểm này đã định hướng cho tác giả tiến hành nghiên cứu những đặc điểm tâm lí cũng như đặc điểm trí tuệ và nhận thức của HS THPT trong đề tài. 5. Phương pháp nghiên cứu * Phương pháp thu thập tài liệu, xử lí tài liệu Tác giả kế thừa có chọn lọc và phân tích các nguồn tài liệu, tư liệu có liên quan, đánh giá chúng theo yêu cầu và mục đích nghiên cứu. Sau khi tiến hành thực nghiệm tác giả thống kê các số liệu thu được theo bảng biểu và trình bày bằng biểu đồ. Phương pháp này giúp tác giả rút ngắn thời gian, đa dạng nguồn tài liệu tham khảo, so sánh kết quả thực nghiệm rõ ràng. * Phương pháp so sánh, phân tích, tổng hợp Là phương pháp cần thiết cho việc hoàn thành một luận văn. Với đề tài này, tác giả đã tiến hành thu thập, phân tích và lựa chọn tài liệu từ các nguồn khác nhau như: sách giáo khoa, sách tham khảo, các luận văn, công trình 9
nghiên cứu khoa học, phần mềm tin học…Sau đó tổng hợp phân tích so sánh các tài liệu để làm tư liệu cho bài viết của mình. * Phương pháp chuyên gia Được tác giả sử dụng trong quá trình soạn bài giảng, dạy thực nghiệm - đối chứng với sự có mặt dự giờ và trao đổi rút kinh nghiệm sau bài giảng của các đồng nghiệp với vai trò là các chuyên gia *Phương pháp thực nghiệm sư phạm Là phương pháp cơ bản trong nghiên cứu giáo dục. Với đề tài này, tác giả đã tiến hành thực hiện các giờ dạy ở các trường phổ thông. Sử dụng phiếu thăm dò để kiểm tra kết quả từ phía học sinh và lấy ý kiến của giáo viên nhằm đánh giá mức độ khả thi của đề tài. * Phương pháp thống kê toán học Đề tài sử dụng phương pháp thống kê toán học trong việc sử lí kết quả thông qua quá trình tìm hiểu thực tế, qua thực nghiệm các biện pháp phát triển năng lực cho HS lớp 11 - THPT từ đó có thể kiểm tra tính khả thi của đề tài. 6. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu - Giới hạn nghiên cứu: Đề tài tập trung xây dựng kế hoạch một số bài học địa lí lớp 11 THPT hiện hành theo định hướng phát triển năng lực. - Phạm vi nghiên cứu: Nội dung của đề tài được tiến hành thực nghiệm ở một số trường THPT trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. - Thời gian nghiên cứu: 2019 - 2020 7. Đóng góp của đề tài - Đề tài đã tổng quan có chọn lọc cơ sở lí luận và thực tiễn của việc xây dựng kế hoạch dạy học môn Địa lí lớp 11 THPT theo định hướng phát triển năng lực. - Đề tài đề xuất được quy trình xây dựng kế hoạch dạy học Địa lí lớp 11 THPT theo định hướng phát triển năng lực - Thiết kế một số bài học trong môn Địa lí lớp 11 THPT theo định hướng phát triển năng lực. 10