Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Nghiên cứu đặc điểm phân bố, sinh thái loài Lim xanh (Erythrophloeum fordii Oliv.) làm cơ sở đề xuất biện pháp bảo tồn và phát triển tại khu bảo tồn thiên nhiên Tây Yên tử - Sơn Động - Bắc Giang

Chia sẻ: Tri Lễ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:91

Thêm vào BST

Báo xấu

13
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là xác định được đặc điểm phân bố và đặc điểm sinh thái học loài Lim xanh ở giai đoạn tái sinh góp phần làm cơ sở khoa học cho các giải pháp kỹ thuật bảo tồn và phát triển loài Lim xanh tại khu bảo tồn thiên nhiên Tây Yên Tử - Sơn Động - Bắc Giang.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Nghiên cứu đặc điểm phân bố, sinh thái loài Lim xanh (Erythrophloeum fordii Oliv.) làm cơ sở đề xuất biện pháp bảo tồn và phát triển tại khu bảo tồn thiên nhiên Tây Yên tử - Sơn Động - Bắc Giang

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé N«ng NghiÖp & pTNT Trêng ®¹i häc L©m nghiÖp ---- NguyÔn V¨n ChuÈn Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm ph©n bè, Sinh Th¸i loµi Lim xanh (Erythrophloeum fordii Oliv.) Lµm C¬ së ®Ò xuÊt biÖn ph¸p B¶o tån vµ ph¸t triÓn t¹i Khu b¶o tån thiªn nhiªn T©y yªn tö - S¬n §éng – B¾c giang Chuyªn ngµnh: L©m Häc M· sè: 06.62.60 LuËn v¨n th¹c sü khoA HäC l©m nghiÖp Gi¸o viªn híng dÉn khoa häc: PGS.TS. Hoµng Kim Ngò µnh: 301
Hµ T©y, n¨m 2007 Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé N«ng NghiÖp & pTNT Trêng ®¹i häc L©m nghiÖp ---- NguyÔn V¨n ChuÈn Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm ph©n bè, Sinh Th¸i loµi Lim xanh (Erythrophloeum fordii Oliv.) Lµm C¬ së ®Ò xuÊt biÖn ph¸p B¶o tån vµ ph¸t triÓn t¹i Khu b¶o tån thiªn nhiªn T©y yªn tö - S¬n §éng – B¾c giang LuËn v¨n th¹c sü khoa häc l©m nghiÖp µnh: 301
Hµ T©y, n¨m 2007
i Lêi c¶m ¬n LuËn v¨n ®îc hoµn thµnh theo ch¬ng tr×nh ®µo t¹o cao häc kho¸ 12 t¹i trêng §¹i häc L©m nghiÖp ViÖt Nam. Hoµn thµnh luËn v¨n th¹c sü nµy, t«i ®· ®îc sù quan t©m gióp ®ì cña Ban gi¸m hiÖu, khoa ®µo t¹o Sau ®¹i häc trêng §¹i häc L©m nghiÖp, ®· quan t©m chØ ®¹o vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi trong suèt qu¸ tr×nh häc tËp vµ thùc hiÖn ®Ò tµi. Nh©n dÞp nµy t«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n ®Õn sù gióp ®ì quý b¸u ®ã. T«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi PGS.TS Hoµng Kim Ngò ®· nhiÖt t×nh chØ dÉn, gióp ®ì t«i hoµn thµnh luËn v¨n. T«i xin c¶m ¬n sù gióp ®ì cña L·nh ®¹o, c¸n bé c«ng chøc §oµn ®iÒu tra quy ho¹ch rõng, khu b¶o tån thiªn nhiªn T©y Yªn Tö tØnh B¾c Giang khi t«i thu thËp sè liÖu t¹i hiÖn trêng. Cuèi cïng, t«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n ®Õn tÊt c¶ ngêi th©n trong gia ®×nh vµ c¸c b¹n h÷u gÇn xa ®· tËn t×nh gióp ®ì t«i c¶ tinh thÇn vµ vËt chÊt trong suèt qu¸ tr×nh häc tËp vµ thùc hiÖn luËn v¨n nµy. Tuy ®· cã cè g¾ng nhiÒu, do thêi gian vµ kinh nghiÖm cßn h¹n chÕ, b¶n luËn v¨n nµy ch¾c ch¾n kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. T«i rÊt mong nhËn ®îc nh÷ng ý kiÕn ®ãng gãp quý b¸u cña c¸c thÇy gi¸o, c« gi¸o, c¸c nhµ khoa häc cïng b¹n bÌ ®ång nghiÖp ®Ó b¶n luËn v¨n ®îc hoµn thiÖn h¬n. Mét lÇn n÷a, t«i xin tr©n träng c¶m ¬n! T¸c gi¶
ii Môc lôc Lêi c¶m ¬n..........................................................................................................i Môc lôc..............................................................................................................ii Danh môc c¸c ch÷ viÕt t¾t.................................................................................iv Danh môc c¸c b¶ng............................................................................................v Danh môc c¸c h×nh..........................................................................................vii §Æt vÊn ®Ò .............................................................................................................1 Ch¬ng 1 .................................................................................................................5 Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu ....................................................................5 1.1. Trªn thÕ giíi .....................................................................................................5 1.1.1. Nghiªn cøu t¸i sinh rõng...........................................................................5 1.1.2. Nghiªn cøu vÒ ®Æc tÝnh cña loµi Lim xanh..............................................10 1.2. ë ViÖt Nam ...................................................................................................11 1.2.1. Nghiªn cøu vÒ t¸i sinh rõng ....................................................................11 1.2.2. Nghiªn cøu vÒ loµi Lim xanh ..................................................................14 1.3. Ph©n bè cña Lim xanh....................................................................................15 Ch¬ng 2 ...............................................................................................................16 §èi tîng, Môc tiªu, ph¹m vi, néi dung ...............................................16 vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu .......................................................................16 2.1. §èi tîng nghiªn cøu .....................................................................................16 2.2. Môc tiªu nghiªn cøu.......................................................................................16 2.2.1. VÒ lÝ luËn .................................................................................................16 2.2.2. VÒ thùc tiÔn..............................................................................................16 2.3. Ph¹m vi nghiªn cøu ........................................................................................16 2.4. Néi dung nghiªn cøu ......................................................................................16 2.4.1. C¸c kiÓu rõng t¹i khu vùc nghiªn cøu .....................................................16 2.4.2. Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm ph©n bè vµ sinh c¶nh ...........................................16 2.4.3. §Æc ®iÓm cÊu tróc QXTVR, thùc b× rõng n¬i cã Lim xanh tham gia.......17 2.4.4. Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm sinh th¸i loµi Lim xanh giai ®o¹n t¸i sinh ...........17 2.4.5. §Ò xuÊt biÖn ph¸p kü thuËt l©m sinh trong phôc håi vµ ph¸t triÓn rõng Lim xanh............................................................................................................17 2.5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu ................................................................................17 2.5.1. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu ®iÒu kiÖn tù nhiªn ...........................................17 2.5.2. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu vÒ sinh c¶nh vµ sinh th¸i Lim xanh ................17 2.5.3. Ph¬ng ph¸p xö lý vµ ph©n tÝch sè liÖu .................................................21 Ch¬ng 3 ...............................................................................................................26 §Æc ®iÓm tù nhiªn, kinh tÕ x· héi cña khu vùc...............................26 nghiªn cøu ..........................................................................................................26 3.1. §iÒu kiÖn tù nhiªn ..........................................................................................26 3.1.1. VÞ trÝ ®Þa lý, ®Þa h×nh ...............................................................................26 3.1.2. KhÝ hËu, thuû v¨n ....................................................................................27
iii 3.1.3. §Þa chÊt, thæ nhìng..............................................................................31 3.1.4. §Æc ®iÓm tµi nguyªn rõng .......................................................................32 3.2. §iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi...............................................................................34 3.2.1. D©n sè vµ lao ®éng..................................................................................34 3.2.2. D©n téc, v¨n ho¸ .....................................................................................34 3.2.3. Y tÕ, gi¸o dôc ...........................................................................................35 3.2.4. Giao th«ng ...............................................................................................35 3.2.5. T×nh h×nh ph¸t triÓn s¶n xuÊt trong khu vùc ...........................................35 Ch¬ng 4 ...............................................................................................................36 kÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn .........................................................36 4.1. §Æc ®iÓm ph©n bè vµ sinh c¶nh loµi Lim xanh ..............................................36 4.1.2. §Æc ®iÓm sinh c¶nh cña Lim xanh t¹i khu vùc nghiªn cøu.....................38 4.2. §Æc ®iÓm cÊu tróc QXTV rõng n¬i cã Lim xanh tham gia............................41 4.2.1. §Æc ®iÓm tÇng c©y cao ............................................................................41 4.2.2. §Æc ®iÓm líp c©y t¸i sinh cña QXTVR n¬i cã Lim xanh ph©n bè ...........49 4.2.3. §Æc ®iÓm líp c©y bôi, th¶m t¬i trong QXTVR cã Lim xanh tham gia ..54 4.3 §Æc ®iÓm sinh th¸i loµi Lim xanh ë giai ®o¹n t¸i sinh....................................57 4.3.1. Sinh trëng Lim xanh t¸i sinh xung quanh gèc c©y mÑ...........................59 4.3.2. Sinh trëng Lim xanh t¸i sinh ë c¸c §TC tÇng c©y cao..........................61 4.3.3. Sinh trëng Lim xanh t¸i sinh ë c¸c §CP kh¸c nhau .............................62 4.3.4. Sinh trëng Lim xanh t¸i sinh ë c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh ..........................64 4.3.5. Sinh trëng Lim xanh t¸i sinh ë c¸c ®iÒu kiÖn ®Êt kh¸c nhau ......................67 4.3.6. Ph©n chia vïng sinh trëng cña Lim xanh giai ®o¹n t¸i sinh.................71 4.4. §Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p b¶o tån vµ ph¸t triÓn rõng Lim xanh t¹i khu vùc nghiªn cøu. ............................................................................................................73 Ch¬ng 5 ...............................................................................................................76 KÕt luËn, tån t¹i vµ khuyÕn nghÞ..........................................................76 5.1. KÕt luËn ..........................................................................................................76 5.2. Tån t¹i ............................................................................................................77 5.3. KhuyÕn nghÞ ..................................................................................................78 Tµi liÖu tham kh¶o.........................................................................................79 Phô lôc
iv Danh môc c¸c ch÷ viÕt t¾t 1. D1,3 : §êng kÝnh th©n c©y ngang ngùc 2. Hvn : ChiÒu cao vót ngän 3. Hdc : ChiÒu cao c©y díi cµnh 4. ¤TC : ¤ tiªu chuÈn 5. ¤DB : ¤ d¹ng b¶n 6. ft : tÇn sè quan s¸t ngoµi thùc ®Þa 7. flt : TÇn sè quan s¸t lý thuyÕt 8. N : Sè c©y 9. N/ha : Sè c©y trªn ha 10. N% : Lµ phÇn tr¨m sè c©y 11. N/D1,3 : Sè c©y theo cÊp ®êng kÝnh 12. N/Hvn : Sè c©y theo chiÒu cao vót ngän 13. §TC : §é tµn che 14. §CP : §é che phñ 15. G : TiÕt diÖn ngang 16. M : Tr÷ lîng 17. St¸n : DiÖn tÝch t¸n 18. Dt : §êng kÝnh t¸n 19. QXTVR : QuÇn x· thùc vËt rõng 20. TB : Trung b×nh 21. [9] : Thø tù tµi liÖu tham kh¶o 22. 4.1 : Sè liÖu b¶ng, ch÷ sè ®øng ®Çu lµ thø tù ch¬ng, sau dÊu chÊm lµ thø tù b¶ng 23. TSTV : T¸i sinh triÓn väng
v Tªn c¸c b¶ng TT Tªn b¶ng Trang 3.1 Tæng hîp nhiÖt ®é, ®é Èm, lîng ma, giê n¾ng theo th¸ng 28 4.1 KÕt qu¶ ®iÒu tra ph©n bè gÆp loµi Lim xanh 36 4.2 MËt ®é Lim xanh tÇng cao ë c¸c ®é cao kh¸c nhau 37 4.3 MËt ®é Lim xanh t¸i sinh ë c¸c ®é cao kh¸c nhau 38 4.4 Mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña phÉu diÖn ®Êt 39 4.5 §Æc trng tÇng c©y cao trong c¸c ¤TC 41 4.6 KÕt qu¶ tÝnh c¸c ®Æc trng mÉu vµ ®Æc trng biÕn ®éng 42 4.7 Tæ thµnh vµ mËt ®é tÇng c©y cao 42 4.8 KÕt qu¶ n¾n ph©n bè tÇng c©y cao theo N/D1,3 44 4.9 KÕt qu¶ n¾n ph©n bè tÇng c©y cao theo N/Hvn 45 4.10 Mét sè loµi c©y ®i kÌm víi Lim xanh 48 4.11 Tæ thµnh c©y t¸i sinh chung 49 4.12 Ph©n bè sè c©y t¸i sinh chung 50 4.13 Ph©n bè sè c©y t¸i sinh Lim xanh 50 4.14 MËt ®é c©y t¸i sinh theo cÊp chiÒu cao 51 4.15 ChÊt lîng t¸i sinh chung cña QXTVR 53 4.16 Nguån gèc c©y t¸i sinh 54 4.17 ChiÒu cao, §CP vµ chÊt lîng cña c©y bôi theo c¸c ®ai cao 55 4.18 Sè lîng th¶m t¬i theo ®é nhiÒu 56 4.19 §CP cña líp th¶m t¬i theo §TC tÇng c©y cao 57 4.20 Sinh trëng Lim xanh xung quanh gèc c©y mÑ 59
vi 4.21 Sinh trëng Lim xanh t¸i sinh díi c¸c §TC 61 4.22 Sinh trëng Lim xanh t¸i sinh ë §CP c©y bôi, th¶m t¬i 63 4.23 Sinh trëng Lim xanh ë c¸c ®ai cao kh¸c nhau 65 4.24 Sinh trëng Lim xanh ë c¸c ®é dèc kh¸c nhau 66 4.25 Sinh trëng Lim xanh ë c¸c ®é dµy tÇng ®Êt kh¸c nhau 68 4.26 Sinh trëng Lim xanh t¸i sinh ë c¸c thµnh phÇn c¬ giíi kh¸c 69 nhau 4.27 Sinh trëng Lim xanh t¸i sinh ë c¸c ®iÒu kiÖn ®Êt cã ®é Èm 70 kh¸c nhau 4.28 Ph©n vïng sinh trëng cho Lim xanh t¸i sinh 72
vii Tªn c¸c h×nh TT Tªn h×nh Trang 3.1 BiÓu ®å nhiÖt Èm Gaussel-Walter 29 4.1 BiÓu ®å ph©n bè N/D1,3 theo hµm Weibull (4 ¤TC) 44 4.2 BiÓu ®å ph©n bè N/Hvn theo hµm Weibull (4 ¤TC) 46 4.3 BiÓu ®å t¬ng quan gi÷a Hvn vµ D1,3 47 4.4 BiÓu ®å ph©n bè N/Hvn theo hµm Weibull cña c©y t¸i sinh 52 4.5 Sinh trëng t¸i sinh Lim xanh xung quanh gèc c©y mÑ 60 4.6 Sinh trëng Lim xanh t¸i sinh ë c¸c §TC kh¸c nhau 62 4.7 Sinh trëng Lim xanh t¸i sinh ë c¸c §CP kh¸c nhau 64 4.8 Sinh trëng Lim xanh t¸i sinh ë c¸c ®ai cao kh¸c nhau 65 4.9 Lim xanh t¸i sinh ë c¸c ®é dèc kh¸c nhau 67 4.10 Lim xanh t¸i sinh ë c¸c ®é dÇy tÇng ®Êt kh¸c nhau 68 4.11 Lim xanh t¸i sinh ë thµnh phÇn c¬ giíi ®Êt kh¸c nhau 70 4.12 Lim xanh t¸i sinh ë c¸c ®é Èm ®Êt kh¸c nhau 71
1 §Æt vÊn ®Ò Lim xanh (Erythrophloeum fordii Oliv.) thuéc hä Vang (Caesalpiniaceae) lµ loµi c©y b¶n ®Þa ®Æc h÷u, cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao vµ ph©n bè t¬ng ®èi phæ biÕn ë rõng nguyªn sinh vµ thø sinh nhiÖt ®íi thuéc miÒn B¾c vµ miÒn Trung ViÖt Nam. Lim xanh ph©n bè tËp trung ë khu vùc VÜnh Phóc, Phó Thä, B¾c Giang, Thanh Ho¸, NghÖ An, Hµ TÜnh... Tõ xa xa, lim xanh ®· ®îc xÕp vµo mét trong 4 loµi gç tø thiÕt næi tiÕng kh¾p thÕ giíi cña rõng ViÖt Nam lµ “§inh, Lim, SÕn, T¸u”. Lµ mét trong nh÷ng loµi gç quÝ, cã v©n ®Ñp, cøng ch¾c vµ ®é bÒn lín, Lim xanh ®îc sö dông trong c«ng tr×nh x©y dùng nh ®Òn, chïa, nhµ cöa, miÕu m¹o, v.v. Nhê cã nh÷ng ®Æc tÝnh qói b¸u trªn, nh÷ng c«ng tr×nh nµy ®· tån t¹i hµng tr¨m n¨m mµ kh«ng bÞ ¶nh hëng bëi ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn. Do ®ã, cã thÓ nãi c©y Lim xanh lµ mét loµi ®Æc h÷u thêng xanh ®iÓn h×nh cña nh÷ng kiÓu rõng rËm thêng xanh vµ nöa rông l¸ ë vïng thÊp MiÒn B¾c ViÖt Nam, loµi c©y nµy ®· ®îc Olivier ph¸t hiÖn lÇn ®Çu tiªn ë Trung quèc vµ ®Æt tªn cho nã. Tuy nhiªn, trong nh÷ng n¨m qua t×nh tr¹ng khai th¸c tr¸i phÐp loµi c©y nµy diÔn ra rÊt nghiªm träng ë kh¾p c¸c vïng ph©n bè cña Lim xanh, ®Õn nay rÊt khã t×m thÊy nh÷ng quÇn thô Lim xanh réng lín trong tù nhiªn. Loµi c©y gç quÝ nµy ngµy cµng trë nªn hiÕm vµ ®ang ®øng tríc nguy c¬ bÞ ®e do¹, cÇn ®îc b¶o tån nguån gen vµ ph¸t triÓn. B¾c Giang lµ mét tØnh miÒn nói, cã tæng diÖn tÝch tù nhiªn lµ 382.200 ha, diÖn tÝch cã rõng lµ 143.944 ha trong ®ã rõng tù nhiªn lµ 64.874 ha, rõng nghÌo lµ 18.646 ha vµ rõng phôc håi lµ 39.716 ha, rõng giµu vµ rõng trung b×nh cßn qu¸ Ýt 5.284 ha, [34]. Trong thêi gian tríc ®©y khai th¸c vµ lµm n¬ng rÉy lµ vÊn n¹n cña toµn quèc gia nªn diÖn tÝch rõng tù nhiªn gi¶m m¹nh, ®©y còng lµ vÊn ®Ò phøc t¹p vµ hËu qu¶ ®Ó ®Õn cho ngµy nay. Khu b¶o tån thiªn nhiªn T©y Yªn Tö tríc khi ®îc thµnh lËp lµ n¬i cã nhiÒu n¬ng
2 rÉy, khu rõng bÞ khai th¸c k¹n kiÖt. Tõ khi ®îc thµnh lËp ®Õn nay diÖn tÝch rõng nµy ®· ®îc khoanh nu«i, b¶o vÖ nh»m b¶o tån nguån gen ®éng thùc vËt quý hiÕm ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng vµ lµ n¬i nghiªn cøu khoa häc, [25]. Do ®ã ®Ó t×m hiÓu ®Æc ®iÓm ph©n bè, sinh th¸i cña loµi Lim xanh lµm c¬ së x¸c ®Þnh râ ®èi tîng thÝch hîp cô thÓ. Do ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh phøc t¹p, cã nhiÒu khe s©u, nói cao cña vßng cung §«ng TriÒu viÖc phôc håi b»ng trång rõng lµ rÊt khã kh¨n, cã nh÷ng n¬i kh«ng thÓ thùc hiÖn ®îc. Thùc tÕ ®· chøng minh r»ng ®Ó thùc hiÖn ®îc môc tiªu rót ng¾n ®îc thêi gian, tiÒn cña trong c«ng t¸c phôc håi vµ b¶o tån loµi, cÇn cã sù hiÓu biÕt ®Çy ®ñ vÒ quy luËt sinh trëng, ph¸t triÓn cña loµi trªn tõng vïng cña ®Þa ph¬ng. Tõ ®ã rót ra nh÷ng biªn ph¸p l©m sinh t¸c ®éng phï hîp cho tõng ®èi tîng. §Õn nay ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ph©n bè, sinh th¸i, loµi Lim xanh, nhng sù ®a d¹ng, phong phó vÒ khÝ hËu, ®iÒu kiÖn lËp ®Þa cña tõng vïng kh¸c nhau vµ phøc t¹p, cßn cã nhiÒu vÊn ®Ò cßn cha ®îc lµm râ. §Ó t¸i t¹o vµ ph¸t triÓn loµi Lim xanh phï hîp víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ, x· héi cña ®Þa ph¬ng, tËn dông tèi ®a, triÖt ®Ó kh¶ n¨ng t¸i sinh vµ diÔn thÕ tù nhiªn cña khu vùc nghiªn cøu. Gãp phÇn t¨ng nhanh nh÷ng quÇn thô Lim xanh réng lín, ®a ra c¸c gi¶i ph¸p kü thuËt l©m sinh phï hîp cho loµi Lim xanh t¹i khu vùc nghiªn cøu. CÇn cã nh÷ng nghiªn cøu thùc tÕ vµ ®i s©u vµo nh÷ng ®Æc ®iÓm ph©n bè, sinh th¸i cña loµi Lim xanh ®Ó tõ ®ã ®a ra nh÷ng ph¬ng thøc, biÖn ph¸p phï hîp, nh»m b¶o tån vµ ph¸t triÓn loµi Lim xanh t¹i khu vùc nghiªn cøu. V× vËy, nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm ph©n bè, sinh th¸i cña Lim xanh ë khu b¶o tån thiªn nhiªn T©y Yªn Tö lµ viÖc lµm cÇn thiÕt vµ cÊp b¸ch gãp phÇn ®Ò xuÊt c¸c biÖn ph¸p b¶o tån vµ ph¸t triÓn loµi. + Nh÷ng ®ãng gãp cña luËn v¨n:
3 Gãp phÇn lµm râ mét sè ®Æc tÝnh c¬ b¶n vÒ ph©n bè, sinh th¸i cña loµi Lim xanh t¹i khu b¶o tån thiªn nhiªn T©y Yªn Tö - S¬n §éng - B¾c Giang. X©y dùng hÖ thèng d÷ liÖu lµm c¬ së khoa häc ®Ó ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p kÜ thuËt L©m sinh phôc håi vµ ph¸t triÓn rõng Lim xanh t¹i khu b¶o tån thiªn nhiªn T©y Yªn Tö - S¬n §éng - B¾c Giang. + TÝnh cÊp thiÕt ph¸t triÓn nhu cÇu x· héi: Lim xanh lµ loµi c©y b¶n ®Þa ®Æc h÷u cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao, ®ang cã nguy c¬ bÞ tiªu diÖt ë rõng tù nhiªn, cho nªn muèn b¶o vÖ loµi c©y nµy cÇn cã nh÷ng nghiªn cøu s©u h¬n vÒ qu¸ tr×nh t¸i sinh quÇn thÓ Lim xanh ë rõng tù nhiªn lµm c¬ së ®Ò xuÊt c¸c biÖn ph¸p b¶o tån vµ ph¸t triÓn loµi c©y nµy t¹i Khu b¶o tån thiªn nhiªn T©y Yªn Tö - S¬n §éng - B¾c Giang.
4 B¶n ®å hiÖn tr¹ng Khu b¶o tån thiªn nhiªn T©y yªn tö – B¾c Giang Tû lÖ 1/180.000
5 Ch¬ng 1 Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu 1.1. Trªn thÕ giíi 1.1.1. Nghiªn cøu t¸i sinh rõng Nghiªn cøu t¸i sinh rõng tù nhiªn trªn thÕ giíi ®· tr¶i qua hµng tr¨m n¨m tríc ®©y, nhng nghiªn cøu t¸i sinh rõng nhiÖt ®íi th× chØ míi b¾t ®Çu tõ nh÷ng n¨m 1930. Khi nghiªn cøu t¸i sinh rõng tù nhiªn nhiÖt ®íi, Van steenis.J (1956) ®· nªu lªn hai ®Æc ®iÓm t¸i sinh phæ biÕn, ®ã lµ t¸i sinh ph©n t¸n liªn tôc cña c¸c loµi c©y chÞu bãng vµ t¸i sinh vÖt cña c¸c loµi c©y a s¸ng. A. Obrevin (1938) , khi nghiªn cøu rõng nhiÖt ®íi ch©u Phi ®· ®a ra lý luËn bøc kh¶m hay lý luËn t¸i sinh tuÇn hoµn (dÉn theo Phïng Ngäc Lan, 1986) [20]. Ngoµi c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c¸c ®Æc ®iÓm t¸i sinh, nhiÒu t¸c gi¶ còng ®· quan t©m tíi c¸c nh©n tè ¶nh hëng ®Õn t¸i sinh tù nhiªn, cã thÓ chia thµnh hai nhãm nh©n tè t¸c ®éng chÝnh: 1.1.1.1. Nhãm nh©n tè sinh th¸i ¶nh hëng ®Õn t¸i sinh kh«ng cã sù can thiÖp cña con ngêi Trong c¸c nh©n tè sinh th¸i th× ¸nh s¸ng lµ mét trong nh÷ng nh©n tè rÊt quan träng ®èi víi qu¸ tr×nh t¸i sinh tù nhiªn, v× thÕ phÇn lín c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· tËp trung chñ yÕu vÒ vÊn ®Ò nµy. Nghiªn cøu cña G. Baur [1], trong rõng ma nhiÖt ®íi ®· chØ ra r»ng: Sù thiÕu hôt ¸nh s¸ng ¶nh hëng chñ yÕu ®Õn sinh trëng vµ ph¸t triÓn cña c©y con. Ngoµi nh©n tè ¸nh s¸ng, tÇng c©y bôi vµ th¶m t¬i cã ¶nh hëng lín ®Õn qu¸ tr×nh t¸i sinh cña c¸c loµi c©y gç. Nghiªn cøu ¶nh hëng cña c¸c nh©n tè ®Õn t¸i sinh rõng, Ghent. A.W (1969) ®· nhËn xÐt: Th¶m môc, chÕ ®é thuû nhiÖt vµ tÇng ®Êt mÆt ®Òu cã quan hÖ víi t¸i sinh rõng ë møc ®é kh¸c nhau. CÊu tróc cña quÇn thÓ ¶nh hëng tíi t¸i sinh ®· ®îc Andel, S (1981) chøng minh ®é ®Çy tèi u cho sù ph¸t triÓn b×nh thêng c©y gç lµ 0,6 - 0,7.
6 §é khÐp t¸n cña quÇn thÓ cã quan hÖ víi mËt ®é vµ søc sèng cña c©y con. Trong sù c¹nh tranh gi÷a thùc vËt vÒ dinh dìng kho¸ng, ¸nh s¸ng, Èm ®é tïy thuéc vµo ®Æc tÝnh sinh vËt häc, tuæi cña mçi loµi vµ ®iÒu kiÖn sinh th¸i cña quÇn thÓ thùc vËt. Trong ®a sè c¸c nghiªn cøu t¸i sinh tù nhiªn cña rõng, ngêi ta ®Òu nhËn thÊy r»ng cá vµ c©y bôi, qua thu nhËn ¸nh s¸ng, ®é Èm vµ c¸c nguyªn tè dinh dìng kho¸ng cña tÇng ®Êt mÆt ®· ¶nh hëng xÊu ®Õn c©y t¸i sinh cña c¸c loµi c©y gç. Nh÷ng quÇn thÓ kÝn t¸n, ®Êt kh« vµ nghÌo dinh dìng kho¸ng, th¶m cá ph¸t triÓn kÐm nªn ¶nh hëng cña nã ®Õn c¸c c©y gç non kh«ng ®¸ng kÓ. Ngîc l¹i nh÷ng l©m phÇn tha, rõng ®· qua khai th¸c th× th¶m cá cã ®iÒu kiÖn ph¸t sinh m¹nh mÏ, trong ®iÒu kiÖn nµy chóng lµ nh©n tè g©y trë ng¹i rÊt lín cho t¸i sinh rõng Bannikov, 1967; Vipper 1973. 1.1.1.2. Nhãm nh©n tè ¶nh hëng ®Õn t¸i sinh rõng cã sù can thiÖp cña con ngêi §ã lµ viÖc ¸p dông c¸c biÖn ph¸p kü thuËt l©m sinh nh»m t¸c ®éng cã môc ®Ých vµo c¸c l©m phÇn rõng tù nhiªn. Tõ c¸c xö lý l©m sinh t¸c ®éng vµo c¸c loµi c©y t¸i sinh môc ®Ých, c¸c nhµ l©m sinh häc ®· x©y dùng thµnh c«ng nhiÒu ph¬ng thøc chÆt t¸i sinh ®iÓn h×nh nh: C«ng tr×nh cña Kennedy (1935), Taylor (1954), Rosevear (1974) ë Nigiªria vµ Gana (1960) ë Xurinam víi ph¬ng thøc chÆt dÇn t¸i sinh díi t¸n l¸, Brooks (1941), Ayolife (1952) víi ph¬ng thøc chÆt dÇn nhiÖt ®íi ë Trinidat, Wayatt Smith (1961,1963) víi ph¬ng thøc chÆt rõng ®Òu tuæi ë Malaysia, Donis vµ Maudouz (1951,1954) víi ph¬ng thøc ®ång nhÊt ho¸ tÇng trªn ë Zava, Grifith (1947), Barnerji (1959) víi ph¬ng thøc chÆt dÇn n©ng cao vßm l¸ ë Andamann. Catinot (1974) mét chuyªn gia hµng ®Çu vÒ l©m sinh nhiÖt ®íi víi nhiÒu thËp kû kinh nghiÖm ë rõng nhiÖt ®íi Ch©u Phi, khi ¸p dông c¸c biÖn ph¸p l©m sinh cho rõng tù nhiªn, «ng rÊt quan t©m ®Õn líp c©y t¸i sinh phÝa díi t¸n rõng. «ng cho r»ng c¸c nhµ l©m sinh nhiÖt ®íi sÏ kh«ng hoµn thµnh tr¸ch nhiÖm cña m×nh nÕu hä chØ thay thÕ rõng tù nhiªn b»ng c¸c khu rõng trång
7 Th«ng vµ B¹ch ®µn, «ng còng cho r»ng b¾t buéc ph¶i lµm, tuyÖt ®èi cÇn thiÕt lµ t×m ra ph¬ng ph¸p cho phÐp sö dông c¸c hÖ sinh th¸i nguyªn sinh vèn cã cña nhiÖt ®íi mét c¸ch cã hiÖu qu¶ mµ kh«ng ph¸ vì nã . Theo quan ®iÓm nh vËy, Rovet (1984) ®· ®a ra nh÷ng yªu cÇu tèi thiÓu, b¾t buéc c¸c giÊy phÐp khai th¸c rõng ph¶i thÓ hiÖn ®îc cô thÓ lµ: Muén nhÊt lµ 2 n¨m tríc khai th¸c ph¶i tiÕn hµnh ®iÒu tra kÕt hîp víi chÆt bá d©y leo c©y bôi; chØ ®îc khai th¸c nh÷ng l©m phÇn cã Ýt nhÊt 10 - 15 c©y thuéc lo¹i gi¸ trÞ kinh tÕ cã D1,3  60 cm vµ ph¶i cã t¸i sinh ®¹t yªu cÇu; ph¶i ®Ó l¹i Ýt nhÊt 5 - 7 c©y mÑ gieo trång cã kÝch thíc lín, ph©n bè ®Òu trªn diÖn tÝch; trong trêng hîp cÇn thiÕt c¸c lç trèng h×nh thµnh do khai th¸c ph¶i ®îc më réng thªm ®Ó thóc ®Èy xóc tiÕn t¸i sinh tù nhiªn. Qu¸ tr×nh sinh trëng, ph¸t triÓn c©y t¸i sinh, trªn c¸c lç trèng ph¶i ®îc kiÓm so¸t vµ cÇn thiÕt ph¶i ch¨m sãc Ýt nhÊt 10 n¨m sau khai th¸c. Nghiªn cøu vÒ ph©n bè c©y t¸i sinh tù nhiªn còng ®· cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh ®Ò cËp ®Õn, ®¸ng chó ý lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Richards. P.W (1952) vµ Bernard Rollet(1974). C¸c t¸c gi¶ ®· tæng kÕt c¸c nghiªn cøu vÒ ph©n bè sè c©y t¸i sinh tù nhiªn vµ ®a ra nhËn xÐt: Trong c¸c « tiªu chuÈn kÝch thíc nhá (1 x 1m, 1 x 1,5m) c©y t¸i sinh tù nhiªn cã d¹ng ph©n bè côm mét sè Ýt cã ph©n bè poisson. ë ch©u Phi, trªn c¬ së c¸c sè liÖu thu thËp, Taylor (1954) vµ Barnard(1955) x¸c ®Þnh sè lîng c©y t¸i sinh trong rõng nhiÖt ®íi thiÕu hôt, cÇn thiÕt ph¶i bæ sung b»ng trång rõng nh©n t¹o [25]. Ngîc l¹i, c¸c t¸c gi¶ nghiªn cøu vÒ t¸i sinh rõng tù nhiªn nhiÖt ®íi Ch©u ¸ nh: Bava (1954), Budowski (1956), Catinot (1965) l¹i nhËn ®Þnh díi t¸n rõng nhiÖt ®íi nh×n chung cã ®ñ sè lîng c©y t¸i sinh cã gi¸ trÞ kinh tÕ, do vËy c¸c biÖn ph¸p l©m sinh ®Ò ra cÇn thiÕt ®Ó b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn c©y t¸i sinh cã s½n díi t¸n rõng . VÒ ph¬ng ph¸p ®iÒu tra t¸i sinh nhiÒu t¸c gi¶ ®· sö dông c¸ch lÊy mÉu « vu«ng theo hÖ thèng do Lowdermilk (1972) ®Ò nghÞ, víi diÖn tÝch « d¹ng b¶n
8 th«ng thêng tõ 1 - 4 m2. Bªn c¹nh ®ã còng cã nhiÒu t¸c gi¶ ®Ò nghÞ sö dông ph¬ng ph¸p ®iÒu tra theo d¶i hÑp víi c¸c « ®o ®Õm cã diÖn tÝch biÕn ®éng tõ 10 -100 m2. Ph¬ng ph¸p nµy trong ®iÒu tra t¸i sinh sÏ khã x¸c ®Þnh ®îc quy luËt ph©n bè h×nh th¸i cña líp c©y t¸i sinh trªn mÆt ®Êt rõng. §Ó gi¶m sai sè trong khi thèng kª Barnard (1950) ®· ®Ò nghÞ mét ph¬ng ph¸p "®iÒu tra chÈn ®o¸n", theo ®ã kÝch thíc « ®o ®Õm cã thÓ thay ®æi tuú theo giai ®o¹n ph¸t triÓn cña c©y t¸i sinh ë c¸c tr¹ng th¸i rõng kh¸c nhau. Ph¬ng ph¸p nµy ®îc ¸p dông nhiÒu h¬n v× nã thÝch hîp cho tõng ®èi tîng rõng cô thÓ. VÒ ®iÒu tra vµ ®¸nh gi¸ t¸i sinh tù nhiªn trong rõng nhiÖt ®íi. M. Loeschau (1997) ®· ®a ra mét sè ®Ò nghÞ nh: §Ó ®¸nh gi¸ mét khu rõng cã t¸i sinh ®¹t yªu cÇu hay kh«ng ph¶i ¸p dông ph¬ng ph¸p ®iÒu tra b»ng c¸ch rót mÉu ngÉu nhiªn, trõ trêng hîp ®Æc biÖt cã thÓ dùa vµo nh÷ng nhËn xÐt tæng qu¸t vÒ mËt ®é t¸i sinh nh n¬i cã lîng c©y t¸i sinh rÊt lín. C¸c sè liÖu nµy sÏ lµ c¬ së cho c¸c quyÕt ®Þnh trong tõng kÕ ho¹ch l©m sinh cô thÓ, ®Æc biÖt lµ xÐt l©m phÇn cã xøng ®¸ng ®îc ch¨m sãc hay kh«ng? viÖc ch¨m sãc cÊp b¸ch ®Õn møc ®é nµo? cêng ®é ch¨m sãc ph¶i ra sao? T¸c gi¶ còng ®Ò nghÞ nh÷ng chØ tiªu cÇn ph¶i ®iÒu tra gåm cã mËt ®é, chÊt lîng c©y t¸i sinh còng nh ®êng kÝnh ngang ngùc cña nh÷ng c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ lín trong kho¶ng tõ 1cm (c©y t¸i sinh ®· b¶o ®¶m) ®Õn 12,6 cm (giíi h¹n díi cña kÝch thíc s¶n phÈm). Tõ nh÷ng tÝnh to¸n vÒ mÆt sai sè còng nh vÒ mÆt tæ chøc thùc hiÖn th× c¸c « ®îc chän lµ nh÷ng h×nh vu«ng cã diÖn tÝch lµ 25 m2 dÔ dµng x¸c lËp b»ng gËy tre. TÊt c¶ nh÷ng c©y t¸i sinh cña nh÷ng loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ (®êng kÝnh gèc = 1  2,5cm) cã nguån gèc h¹t vµ th©n th¼ng ®Ñp sÏ ®îc ®Õm vµ ®o hay íc lîng ®êng kÝnh theo hai cÊp 1 - 5 cm vµ 5 - 12,5 cm. C¸c « ®o ®Õm ®îc x¸c lËp theo tõng nhãm, mçi nhãm gåm 4 «, bè trÝ liªn tiÕp theo kiÓu ph©n bè hÖ thèng kh«ng ®ång ®Òu. Nh vËy c¸c « võa ®¹i diÖn ®îc ®Çy ®ñ toµn bé khu vùc ®iÒu tra, mÆt kh¸c nh÷ng nh©n tè ®iÒu tra võa cã d¹ng gÇn víi ph©n bè chuÈn.
9 Nh×n chung nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ t¸i sinh rõng ë trªn ®· lµm s¸ng tá phÇn nµo c¸c ®Æc ®iÓm t¸i sinh, c¸c nh©n tè ¶nh hëng ®Õn t¸i sinh vµ nh÷ng nguyªn lý chung ®Ó x©y dùng ph¬ng thøc xóc tiÕn t¸i sinh rõng. Tuy nhiªn nh÷ng nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm sinh lý, sinh th¸i vµ sinh trëng ë giai ®o¹n t¸i sinh rõng loµi Lim xanh ë rõng nhiÖt ®íi nãi chung vÉn cha thËt ®Çy ®ñ vµ cßn thiÕu hÖ thèng. Do sự ph¸t triển c«ng nghiệp thế kỷ 19, trong ngµnh l©m nghiệp của thế giới đ· h×nh thµnh xu hướng thay thế rừng tự nhiªn bằng rừng nh©n tạo năng suất cao nhằm đ¸p ứng yªu cầu của nền kinh tế. Nhưng sau thất bại về t¸i sinh nh©n tạo ở Đức vµ một số nước nhiệt đới mµ Beard (1947) đã gọi là "bệnh sởi trồng rừng" do thiếu sinh tố sinh th¸i học, nhiều nhµ khoa học đ· nghĩ tới việc quay trở lại với t¸i sinh tự nhiªn. Trong phương thức rừng đều tuổi của Malaysia (MUS, 1945), nhiệm vụ đầu tiªn được ghi trong lịch tr×nh lµ điều tra t¸i sinh theo « vu«ng 1/1.000 mẫu Anh (4 m2), để biết xem t¸i sinh cã đủ hay kh«ng vµ sau đã mới tiến hµnh c¸c t¸c động tiếp theo. Một số t¸c giả nghiªn cứu t¸i sinh tự nhiªn rừng nhiệt đới ch©u Á như Bara (1954), Budovski (1956), cã nhận định, dưới t¸n rừng nhiệt đới nh×n chung cã đủ lượng c©y t¸i sinh cã gi¸ trị kinh tế, nªn việc đề xuất c¸c biện ph¸p l©m sinh để bảo vệ lớp c©y t¸i sinh nµy lµ cần thiết. Nhờ những nghiªn cứu nµy, nhiều biện ph¸p t¸c động vµo lớp c©y t¸i sinh đã được x©y dựng vµ đem lại hiệu quả đ¸ng kể. Khi nghiªn cứu ảnh hưởng của c¸c nh©n tố sinh th¸i đến t¸i sinh tự nhiªn, nh©n tố ¸nh s¸ng (th«ng qua độ tµn che của rừng), độ ẩm của đất, kết cấu quần thÓ, c©y bụi, thảm tươi được đề cập thường xuyªn. Baur G.N. (1962) [1], cho rằng, trong rừng nhiệt đới sự thiếu hụt ¸nh s¸ng ảnh hưởng đến ph¸t triển của c©y con cßn đối với sự nảy mầm vµ ph¸t triển của c©y mầm, ảnh
10 hưởng nµy thường kh«ng râ rµng. Ngoµi ra, c¸c t¸c giả nhận định, thảm cỏ vµ c©y bụi cã ảnh hưởng đến sinh trưởng vµ ph¸t triển của c©y t¸i sinh. Mặc dï ở những quần thÓ kÝn t¸n, thảm cỏ vµ c©y bụi kÐm ph¸t triển nhưng chóng vẫn cã ảnh hưởng đến c©y t¸i sinh. Đối với rừng nhiệt đới, số lượng loµi c©y trªn một đơn vị diện tÝch vµ mật độ t¸i sinh thường kh¸ lớn. Số lượng loµi c©y cã gi¸ trị kinh tế thường kh«ng nhiều vµ được chó ý hơn, cßn c¸c loµi c©y cã gi¸ trị kinh tế thấp lại Ýt được quan t©m mặc dï chóng cã vai trß sinh th¸i quan trọng. V× vậy, khi nghiªn cứu t¸i sinh tự nhiªn cần phải đề cập một c¸ch đầy đủ tất cả c¸c loµi c©y xuất hiện trong lớp c©y t¸i sinh để cã những đ¸nh gi¸ chÝnh x¸c t×nh h×nh t¸i sinh rừng vµ cã những biện ph¸p t¸c động phï hợp. Như trªn đ· đề cập, mục tiªu thứ hai của c¸c t¸c động xử lý ở rừng mưa nhiệt đới lµ tạo lập t¸i sinh bằng mọi c¸ch. Việc ¸p dụng hµng loạt c¸c biện ph¸p kỹ thuật nhằm g©y dựng vµ duy tr× lớp c©y t¸i sinh trong t×nh trạng lµnh mạnh, đưa lớp c©y t¸i sinh nµy tới tuổi thµnh thục được coi lµ nền tảng của một phương thức l©m sinh. Tãm lại, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cứu được đề cập trªn đ©y phần nµo lµm s¸ng tỏ việc nghiªn cứu đặc điểm t¸i sinh rừng tự nhiªn nãi chung vµ rừng nhiệt đới nãi riªng. Đã lµ những cơ sở để lựa chọn cho việc nghiªn cứu t¸i sinh rừng trong đề tµi nµy. Việc nghiªn cứu đặc điểm t¸i sinh tự nhiªn lµ việc lµm hết sức quan trọng nªn với từng đối tượng cụ thể cần cã những phương ph¸p nghiªn cứu phï hợp. 1.1.2. Nghiªn cøu vÒ ®Æc tÝnh cña loµi Lim xanh Lim xanh (Erythrophloem fordii Olv.) ®îc ph¸t hiÖn lÇn ®Çu tiªn ë Trung Quèc vµ ®îc ghi tªn vµo bé “Thùc vËt chÝ Hoa Nam”. §Ò cËp ®Õn ®Æc ®iÓm sinh th¸i c©y Lim xanh cã c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña H.Lecommte (1952), P. Mauranda (1943).