Luận văn Thạc sĩ Khoa học quản lý: Xây dựng và khai thác cơ sở dữ liệu về y dược học cổ truyền đề đảm bảo quyền đối với tri thức truyền thống tại Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:140

Thêm vào BST

Báo xấu

22
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu: Nghiên cứu các hình thức đảm bảo quyền đối với tri thức truyền thống trong lĩnh vực YDHCT tại Việt Nam và một số nước trên thế giới. Đề xuất giải pháp nhằm xây dựng và khai thác CSDL để bảo vệ tri thức truyền thống trong lĩnh vực YDHCT tại Việt Nam. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học quản lý: Xây dựng và khai thác cơ sở dữ liệu về y dược học cổ truyền đề đảm bảo quyền đối với tri thức truyền thống tại Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- LƢU THỊ THANH NGA XÂY DỰNG VÀ KHAI THÁC CƠ SỞ DỮ LIỆU VỀ Y DƢỢC HỌC CỔ TRUYỀN ĐỀ ĐẢM BẢO QUYỀN ĐỐI VỚI TRI THỨC TRUYỀN THỐNG TẠI VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH: KHOA HỌC QUẢN LÝ Hà Nội, 2015
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- LƢU THỊ THANH NGA XÂY DỰNG VÀ KHAI THÁC CƠ SỞ DỮ LIỆU VỀ Y DƢỢC HỌC CỔ TRUYỀN ĐỀ ĐẢM BẢO QUYỀN ĐỐI VỚI TRI THỨC TRUYỀN THỐNG TẠI VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH: KHOA HỌC QUẢN LÝ MÃ SỐ: ĐÀO TẠO THÍ ĐIỂM Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: Tiến sĩ Trần Lê Hồng Hà Nội, 2015
LỜI CẢM ƠN Trƣớc hết, tôi chân thành cảm ơn TS. Trần Lê Hồng đã tận tình hƣớng dẫn, chỉ bảo tôi trong suốt quá trình hoàn thành luận văn này. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Ban chủ nhiệm Khoa Khoa học quản lý và toàn bộ các thầy cô, những ngƣời đã truyền đạt những kiến thức quan trọng trong suốt quá trình học cao học cũng nhƣ trong thời gian hoàn thành luận văn Sau cùng, xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Thạc Sỹ Nguyễn Thị Thu Hiền, gia đình, bạn bè và các anh chị đồng nghiệp Nguyễn Thị Trang Nhung, Nguyễn Đình Lập, Nguyễn Anh Tuấn, các anh chị cùng khóa học đã luôn khuyến khích, động viên và giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và thực hiện luận văn. Xin chân thành cảm ơn!
MỤC LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .............................................................. 1 DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU ................................................................ 2 PHẦN M ĐẦU .......................................................................................... 3 CHƢƠNG 1: CƠ S LÝ LUẬN VỀ TRI THỨC TRUYỀN THỐNG VÀ CƠ S DỮ LIỆU VỀ Y DƢỢC HỌC CỔ TRUYỀN ....................................... 10 1.1. Khái niệm tri thức truyền thống........................................................ 10 1.1.1. Định ngh a tri thức truyền thống ................................................ 10 1.1.2. Đặc điểm của tri thức truyền thống ............................................ 13 1.2. Khái niệm y dƣợc học cổ truyền ....................................................... 18 1.2.1. Định ngh a y dƣợc học cổ truyền ............................................... 18 1.2.2. Lợi ích của việc bảo hộ tri thức truyền thống trong l nh vực y dƣợc học cổ truyền ....................................................................................... 22 1.3. Khái quát về Cơ sở dữ liệu y dƣợc học cổ truyền ............................. 24 1.3.1. Khái niệm Cơ sở dữ liệu về y dƣợc học cổ truyền ..................... 24 1.3.2. Các yếu tố của Cơ sở dữ liệu về y dƣợc học cổ truyền và hệ quản trị cơ sở dữ liệu y dƣợc học cổ truyền .................................................. 27 1.3.3. Hệ quản trị cơ sở dữ liệu về y dƣợc học cổ truyền và lợi ích của việc sử dụng cơ sở dữ liệu hệ quản trị cơ sở dữ liệu về y dƣợc học cổ truyền .................................................................................................. 29 1.4. Quyền đối với tri thức truyền thống và mối quan hệ với cơ sở dữ liệu về y dƣợc học cổ truyền .......................................................................... 33 1.4.3. Mối quan hệ giữa quyền đối với tri thức truyền thống và mối quan hệ với cơ sở dữ liệu về y dƣợc học cổ truyền ....................................... 45
CHƢƠNG 2: THỰC TR NG ĐẢM BẢO QUYỀN ĐỐI VỚI TRI THỨC TRUYỀN THỐNG VỀ Y DƢỢC HỌC CỔ TRUYỀN T I VIỆT NAM V MỘT SỐ QUỐC GIA KHÁC .................................................................... 51 2.1. Chính sách, chiến lƣợc đảm bảo quyền và phát triển tri thức truyền thống trong l nh vực y dƣợc học cổ truyền tại Việt Nam ........................ 51 2.2. Quyền đối với tri thức truyền thống theo pháp luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam ........................................................................................................ 54 2.2.1. Quyền tác giả ............................................................................. 55 2.2.2. Bằng độc quyền sáng chế ........................................................... 59 2.2.3. Giấy chứng nhận đăng ký nhãn hiệu .......................................... 63 2.2.4. Chỉ dẫn địa lý ............................................................................. 67 2.2.5. Các đối tƣợng khác .................................................................... 67 2.3. Thực trạng đảm bảo quyền đối với tri thức truyền thống trong l nh vực y dƣợc học cổ truyền tại Trung Quốc ...................................................... 68 2.3.1 Chính sách, chiến lƣợc đảm bảo quyền và phát triển tri thức truyền thống trong l nh vực y dƣợc học cổ truyền tại Trung Quốc .................. 68 2.3.2. Quyền đối với tri thức truyền thống theo pháp luật Sở hữu trí tuệ tại Trung Quốc..................................................................................... 72 2.3.3. Nhận x t về quyền đối với tri thức truyền thống trong l nh vực y dƣợc học cổ truyền theo pháp luật Sở hữu trí tuệ tại Trung Quốc ........ 80 2.4. Thực trạng đảm bảo quyền đối với tri thức truyền thống trong l nh vực y dƣợc học cổ truyền Ấn Độ ................................................................... 81 2.4.1. Chính sách, chiến lƣợc đảm bảo quyền và phát triển tri thức truyền thống trong l nh vực y dƣợc học cổ truyền tại Ấn Độ ........................ 81 2.4.2. Bảo hộ tri thức truyền thống bằng pháp luật Sở hữu trí tuệ tại Ấn Độ........................................................................................................ 84
2.5. Thực trạng đảm bảo quyền đối với tri thức truyền thống trong l nh vực y dƣợc học cổ truyền tại Thái Lan ........................................................... 86 2.5.1. Chính sách, chiến lƣợc đảm bảo quyền và phát triển tri thức truyền thống trong l nh vực y dƣợc học cổ truyền ........................................... 86 2.5.2. Bảo hộ tri thức truyền thống bằng pháp luật Sở hữu trí tuệ tại Thái Lan ...................................................................................................... 90 2.5.3. Nhận x t về thực trạng bảo hộ tri thức truyền thống trong l nh vực y dƣợc học cổ truyền tại Thái Lan ....................................................... 92 CHƢƠNG 3: CƠ S DỮ LIỆU VỀ Y DƢỢC HỌC CỔ TRUYỀN V MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM XÂY DỰNG V KHAI THÁC HIỆU QUẢ ...... 94 3.1. Thực trạng Cơ sở dữ liệu về y dƣợc học cổ truyền Việt Nam và một số quốc gia khác .......................................................................................... 94 3.1.1. Thực trạng cơ sở dữ liệu về y dƣợc học cổ truyền tại Việt Nam . 94 3.1.2. Thƣ viện số về y dƣợc học cổ truyền tại Ấn Độ ......................... 96 3.1.3. Hệ thống cơ sở dữ liệu tại Trung Quốc .................................... 101 3.1.4. Hệ thống cơ sở dữ liệu tại Thái Lan ......................................... 103 3.2. Một số giải pháp nhằm xây dựng và khai thác hiệu quả cơ sở dữ liệu về y dƣợc học cổ truyền tại Việt Nam ................................................... 105 3.2.1. Đề xuất chính - văn bản hóa dữ liệu về y dƣợc học cổ truyền . 105 3.2.2. Đề xuất xây dựng thƣ viện dữ liệu điện tử về y dƣợc học cổ truyền .......................................................................................................... 108 PHẦN KẾT LUẬN .................................................................................. 129 DANH MỤC T I LIỆU THAM KHẢO .................................................. 130
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT YDHCT Y dƣợc học cổ truyền CSDL Cơ sở dữ liệu HQTCSDL Hệ quản trị cơ sở dữ liệu WTO World Trade Organization SHTT Sở hữu trí tuệ 1
DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU g g h i i i N 998 ...................................................................................................... 61 g M g h hi i h h g h YDHCT ....................................................................................................... 64 g 3 ì h g hi i ủ ô g h bài h họ ổ o g hư i ỹ h ậ ........................................................................ 101 g3 S i hể hi dữ i i h hâ heo ù g i Thái Lan ................................................................................................... 103 g3 g hể hi ặ iể h i ủ S L : .................................................................................................................. 109 g3 3 h h h gi xi i .............................................. 110 g3 4 g ổ g hợ i xi i h gi ............................. 117 g3 5 g h o i h gi .................................. 126 iể S g g h i i g .. 77 iể S ượ g b g g h ượ o g h g ………………………………………………………………….78 ì h 3 M g ưới S L i h i h i L .................... 103 ì h3 Mô hì h hể hi ì h h hậ SL i i Nam........................................................................................................... 107 ì h3 3 x ô hì h S L i ử i i N ........... 109 2
PHẦN MỞ ĐẦU L do chọn ề tài Tri thức truyền thống là một thuật ngữ khá rộng. Tri thức truyền thống đƣợc đề cập đến bao gồm quyền của ngƣời dân bản địa và cộng đồng địa phƣơng dựa trên các yếu tố khác nhau - thực vật và nguồn gen, thuốc y học cổ truyền, phƣơng pháp và công nghệ nông nghiệp địa phƣơng, và các sản ph m văn hóa ví dụ nhƣ dệt, gốm, thơ ca, văn học dân gian, âm nhạc, ... mà họ đã phát hiện và phát triển. Thuật ngữ tri thức truyền thống không mới bởi nó đã đƣợc đã đƣợc nhắc đến hàng ngàn năm trƣớc đây. Tuy nhiên, cho tới những năm 7 của thế kỉ trƣớc, cộng đồng quốc tế đã chứng t sự quan tâm của mình tới tri thức truyền thống thông qua những n lực tìm kiếm những công cụ để bảo vệ chúng. Việc sử dụng tri thức truyền thống mang lại lợi ích đáng kể cho nền kinh tế, xã hội, văn hóa của tất cả các nƣớc, đặc biệt là các nƣớc đang phát triển nhƣ nƣớc ta. Tuy nhiên, vấn đề quan trọng đặt ra cho đến ngày đó là cần phải có các công cụ pháp lý hiệu quả để bảo vệ nguồn tri thức truyền thống đó. Trong số các loại tri thức truyền thống, y dƣợc học cổ truyền là một phần quan trọng của vấn đề chăm sóc sức kh e con ngƣời. Nó là tổng hợp các kiến thức, kỹ năng, và thực hành dựa trên lý thuyết, tín ngƣỡng, và kinh nghiệm bản địa với các nền văn hóa khác nhau đƣợc sử dụng trong việc duy trì sức kh e tốt cũng nhƣ trong chữa trị các bệnh. Theo thống kê của tổ chức y tế thế giới, tính riêng trong l nh vực y dƣợc học cổ truyền, Trung quốc thu đƣợc 6 t USD, Châu Âu thu đƣợc 11,9 t USD trong đó Đức chiếm 21 , Pháp chiếm 21 và Anh chiếm 12 . Việt nam, riêng năm 2 3 ngƣời ta tập hợp đƣợc 39.381 bài thuốc y học cổ truyền của 54 dân tộc, sản lƣợng xuất kh u dƣợc liệu cổ truyền đạt khoảng 1 . tấn, đóng góp vào kim ngạch xuất kh u 1 -2 triệu USD. Giá trị thƣơng mại của tri thức truyền thống trên 3
thực tế c n lớn hơn rất nhiều. Đặc biệt trong bối cảnh thế giới ngày nay, khoảng 8 dân số thế giới sử dụng thuốc cổ truyền để chăm sóc sức kh e. Những số liệu trên mới chỉ phản ánh một phần lợi ích kinh tế mà tri thức truyền thống mang lại, càng không thể phản ánh hết đƣợc những lợi ích về văn hóa, xã hội. Nói cách khác, khó có thể đánh giá đầy đủ giá trị to lớn nhiều mặt của tri thức truyền thống và việc khai thác tri thức truyền thống. Hơn nữa, ngày nay, tri thức truyền thống đƣợc coi là một trong số những lợi thế so sánh các nƣớc đang phát triển, trong đó có Việt Nam, tạo lợi thế để các nƣớc hội nhập thị trƣờng toàn cầu, thoát kh i tình trạng nghèo nàn, lạc hậu. Bởi vậy, việc bảo hộ tri thức truyền thống ở quy mô quốc gia và quốc tế, đặc biệt là bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ đối với tri thức truyền thống đƣợc coi là 1 công cụ có tiềm năng mạnh m và hữu hiệu nhằm đ y nhanh quá trình hội nhập kinh tế quốc tế của các nƣớc, đặc biệt là các nƣớc đang phát triển. Dựa trên tầm quan trọng đặc biệt của tri thức truyền thống nói chung và l nh vực y dƣợc học cổ truyền nói riêng, nghiên cứu này thông qua việc học h i, so sánh kinh nghiêm của một số nƣớc trên thế giới về việc bảo hộ tri thức truyền thống x t trong l nh vực y dƣợc học cổ truyền , nhằm hình dung một bức tranh tổng thể về tình hình bảo hộ tri thức truyền thống tại một số quốc gia trên thế giới nói chung và tìm ra một công cụ pháp lý thực sự hiệu quả để bảo vệ tri thức truyền thống tại Việt Nam. Trong khuôn khổ của luận văn, xin đặc biệt nhấn mạnh đến việc xây dựng cơ sở dữ liệu để bảo vệ tri thức truyền thống trong l nh vực y dƣợc học cổ truyền, đặc biệt x t trong phạm vi của các bài thuốc cổ truyền. Tổng quan t nh h nh nghiên c u So với các đối tƣợng đƣợc bảo vệ pháp lý của luật sở hữu trí tuệ, bảo vệ tri thức truyền thống mới đƣợc đƣa ra nghiên cứu trong những năm gần đây. Các nghiên cứu thể hiện ở những góc độ khác nhau và đƣợc trình bày dƣới 4
dạng các bài báo khoa học, chuyên đề, báo cáo tổng kết…Có thể kể đến một số đề tài nghiên cứu: - Phạm Phi Anh 2 5 , Bảo hộ tri thức truyền thống, hí o g Kho họ , Bộ Khoa học công nghệ, số tháng 9, trang 15-18; - Trần Văn Hải 2 13 , Tính mới trong việc bảo hộ sáng chế đối với các bài thuốc cổ truyền Việt Nam, hí ho họ i họ gi à N i, Chuyên san Luật học, Tập 29 số 2 , trang 7-15 - Trần Văn Hải 2 14 , Bàn về trình độ sáng tạo trong việc bảo hộ sáng chế đối với các bài thuốc cổ truyền tại Việt Nam, hí ho họ i họ gi à N i, Chuyên san Luật học, Tập 3 số 1 , trang 62-73 - Trần Văn Hải 2 12 , Khai thác thƣơng mại đối với tri thức truyền thống- tiếp cận từ quyền Sở hữu trí tuệ, hí o g ho họ , Bộ khoa học công nghệ, số tháng 3, trang 54-59 - Trần Văn Hải (2009), Xác định chủ sở hữu của kết quả nghiên cứu, Tạp chí Ho ng khoa học, Bộ Khoa học công nghệ, số 598 tháng 3, trang 33-36 - Nguyễn Thị Phƣơng Mai 2 5 , Bảo hộ quyền Sở hữu trí tuệ đối với tri thức truyền thống - trƣờng hợp cây dƣợc liệu, Kỷ K ghi hi ượ à hí h h ho họ ô g gh 4 – 2005, Viện chiến lƣợc và chính sách khoa học và công nghệ, trang 16 -174 Ngoài ra còn có nhiều tài liệu tham khảo khác, có thể nêu tên một số đề tài nhƣ sau: - Fei Jiao (2009), Recommendations on How to Protect Traditional Chinese Medicine Knowledge, Sui Generis System ( ị h: M x i b oh họ ổ g o b g h h g i g), - Jakkrit Kuanpoth (2009), Protection of traditional knowledge in the face of globalization: Balancing Mechanism between CBD and Trips 5
( ị h: o i h h g o g h h h ủ oà ầ h : â b g giữ h ủ ô g ướ d g i h họ à i ị h Trips) - Mel Borins (2007), Traditional Medicine of India, ( ị h: họ ổ Ấ ), - Myles Manderi, Lungile Ntulii, Nicci Diederichsi, Khulile Mavundlai (2007), Economic of the Traditional Medicine trade in South a Frica ( ị h: hư g ih họ ổ iN Phi), - Xuezhong ZHU (2008), Patent Protection of Chinese Traditional Medicine and Its Impact on Related Industries in China ( ị h: o b g g h họ ổ g à h hưở g ới ô g ghi ở g ), Institute of Intellectual Property Strategy Huazhong University of Science and Technology Wuhan,China, Senio-German Ip conference in Munich, Germany Các đề tài thể hiện các góc độ tiếp cận khác nhau về việc bảo đảm quyền đối với tri thức truyền thống về Y dƣợc học cổ truyền, đề xuất về việc xây dựng CSDL về Y dƣợc học cổ truyền mang tính gợi mở ở một số nghiên cứu của PGS.TS Trần Văn Hải tuy nhiên chƣa thực sự cụ thể. Điểm mới của đề tài là việc nghiên cứu sâu về các mô hình CSDL tại một số quốc gia từ đó đề xuất mô hình CSLD về YDHCT tại Việt Nam. 3 Mục tiêu nghiên c u  Nghiên cứu các hình thức đảm bảo quyền đối với tri thức truyền thống trong l nh vực YDHCT tại Việt Nam và một số nƣớc trên thế giới.  Nghiên cứu thực trạng hệ thống CSDL đối với tri thức truyền thống trong l nh vực YDHCT tại Việt Nam và một số nƣớc trên thế giới.  Đề xuất giải pháp nhằm xây dựng và khai thác CSDL để bảo vệ tri thức truyền thống trong l nh vực YDHCT tại Việt Nam. 6
Ph m vi nghiên c u Phạm vi nội dung:  Khảo sát các công cụ bảo vệ tri thức truyền thống trong l nh vực YDHCT tại Việt Nam, Ấn Độ, Thái Lan, Trung Quốc, bao gồm hệ thống pháp luật SHTT và hệ thống pháp luật khác.  Khảo sát hệ thống CSDL về tri thức truyền thống trong l nh vực YDHCT tại Việt Nam và một số nƣớc trên thế giới.  Phạm vi thời gian: Nghiên cứu tiến hành sử dụng các tài liệu nghiên cứu liên quan trong giai đoạn từ 2 5 – 2015. 5 Mẫu khảo sát  Khảo sát các hình thức đảm bảo quyền đối với tri thức truyền thống trong l nh vực YDHCT của Việt Nam và ba nƣớc trên thế giới gồm: Ấn độ, Thái Lan, Trung Quốc;  Khảo sát hệ thống CSDL của Việt Nam và Ấn Độ, Thái Lan, Trung Quốc. Câu h i nghiên c u  Thực trạng bảo vệ tri thức truyền thống trong l nh vực YDHCT tại Việt Nam và một số nƣớc trên thế giới nhƣ thế nào?  Thực trạng hệ thống CSDL về tri thức truyền thống trong l nh vực YDHCT tại Việt Nam và một số nƣớc trên thế giới nhƣ thế nào?  Cần tiến hành giải pháp gì để xây dựng và khai thác hiệu quả hệ thống CSDL nhằm bảo vệ tri thức truyền thống trong l nh vực YDHCT tại Việt Nam? Giả thu ết nghiên c u  Hiện nay ở Việt Nam, khung pháp lý SHTT bảo vệ tri thức truyền thống trong l nh vực YDHCT là tƣơng đối đầy đủ, bên cạnh đó biện pháp đặc thù chƣa đầy đủ và c n một số vấn đề tồn tại; Đối với các 7
nƣớc nghiên cứu, cùng với pháp luật SHTT, biện pháp đặc thù là một công cụ hữu hiệu để bảo hộ và phát triển tri thức truyền thống trong l nh vực YDHCT;  Tại một số nƣớc trên thế giới, CSDL đƣợc xây dựng và khai thác có hiệu quả; tại Việt Nam, hệ thống CSDL h trợ cho bảo vệ tri thức truyền thống trong l nh vực YDHCT c n sơ lƣợc, chƣa khai thác đƣợc hiệu quả và c n nhiều vấn đề tồn tại;  Văn bản hóa dữ liệu về YDHCT, Xây dựng thƣ viện dữ liệu điện tử về YDHCT  s là giải pháp quan trọng nhằm xây dựng và khai thác hiệu quả CSDL về tri thức truyền thống trong l nh vực YDHCT. Phƣơng pháp nghiên c u  Phân tích tài liệu. - Phân tích các tài liệu liên quan từ 1995-2015  Ph ng vấn ý kiến chuyên gia - Đề tài thực hiện ph ng v n 4 ý kiến chuyên gia bằng phiếu h i - Các chuyên gia trong các l nh vực sau: + Là cán bộ giảng dạy tại các trƣờng Đại học Y Dƣợc + Là chuyên gia công tác tại các Viện Nghiên cứu, Viện Dƣợc Liệu, Trung tâm giống Cây trồng.. + Là chuyên gia th m định hồ sơ sáng chế tại Cục SHTT + Là chuyên gia tƣ vấn luật tại văn ph ng Đại diện - Thời gian công tác tối thiểu của chuyên gia là 3 năm - Các câu h i tập trung vào các giải pháp của đề tài nhằm mục đích khảo sát ý kiến của chuyên gia về các giải pháp mà đề tài đƣa ra. 8
Kết cấu ề tài PHẦN M ĐẦU CHƢƠNG 1: CƠ S LÝ LUẬN VỀ TRI THỨC TRUYỀN THỐNG V CƠ S DỮ LIỆU VỀ Y DƢỢC HỌC CỔ TRUYỀN CHƢƠNG 2: THỰC TR NG ĐẢM BẢO QUYỀN ĐỐI VỚI TRI THỨC TRUYỀN THỐNG VỀ Y DƢỢC HỌC CỔ TRUYỀN T I VIỆT NAM V MỘT SỐ QUỐC GIA KHÁC CHƢƠNG 3: CƠ S DỮ LIỆU VỀ Y DƢỢC HỌC CỔ TRUYỀN V MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM XÂY DỰNG V KHAI THÁC HIỆU QUẢ PHẦN KẾT LUẬN 9
CHƢƠNG : CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TRI THỨC TRUYỀN THỐNG VÀ CƠ SỞ DỮ LIỆU VỀ Y DƢỢC HỌC CỔ TRUYỀN Khái ni m tri th c tru ền th ng tr t tru t Trong những năm gần đây, cùng với sự phát triển mạnh m của nền công nghệ thông tin hiện đại, nhận thức của con ngƣời về giá trị của tri thức truyền thống tăng lên đáng kể, đặc biệt khi nền tri thức của một quốc gia ngày càng dựa vào cơ sở tri thức mà quốc gia đó đang nắm giữ, điều này đ i h i sự quan tâm đặc biệt đối với những vấn đề liên quan đến tri thức truyền thống. Vì vậy, tri thức truyền thống trở thành mối quan tâm lớn tại nhiều cuộc thảo luận và diễn đàn chính trị, từ l nh vực nông nghiệp và thực ph m, môi trƣờng, sức kh e, quyền con ngƣời, chính sách văn hóa cho tới l nh vực phát triển kinh tế thƣơng mại.1 Khái niệm i h h g xuất hiện độc lập trong nhiều hoàn cảnh mà sự xác đáng của các hệ thống tri thức truyền thống đƣợc công nhận, những điều này quan trọng đối với: - Giữ gìn môi trƣờng; - An toàn nông nghiệp, thực ph m; - Y học cổ truyền giống nhƣ là nguồn gốc của sự chăm sóc sức kh e ban đầu; - Tri thức bản địa, trong phạm vi bảo tồn sự đa dạng văn hóa và bảo vệ những nền văn hóa thiểu số, đặc biệt đối với những thổ dân; - Bảo tồn các giá trị văn hóa; - Phát triển bền vững 2 1 Xin tham khảo thêm: Tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới 6 2 1 : g Sở hữ í , Geneva, mục 2.259 2 Xin tham khảo thêm: Tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới 6 2 1 : g Sở hữ í , Geneva, mục 2.260 10
Có ý kiến cho rằng, tri thức truyền thống thƣờng đề cập đến tri thức có liên hệ đến môi trƣờng tự nhiên hơn là tri thức liên quan đến nghệ thuật, thủ công và các loại hình văn hóa khác là các loại hình văn hóa dân gian . UNESCO sau khi tổ chức diễn đàn về bảo vệ tri thức truyền thống và các hình thức văn hóa bản địa ở các quần đảo Thái Bình Dƣơng, đã đƣa ra định ngh a nhƣ sau về tri thức truyền thống và các hình thức văn hóa bản địa cho riêng vùng Thái Bình Dƣơng: i h h g à hì h h h b ị àb ì i h h hì h h ào ượ g o, h à dụ g hú g ào o g ho g h à i h hầ ủ hữ g gười dâ b ị i h i ì h ư g h i ử dụ g i h ượ h ể ời à g ời h , b o àd ì ặ iể , g dụ g à ủ gười b ị Hansen và VanFleet 2 3 đã đƣa ra định ngh a xúc tích hơn: i h h g à hô g i à hữ g gười o g ù g g ồ g h ị h, d i h ghi à i g dụ g o g h à ôi ườ g ị hư g ượ heo hời gi à ẫ i ụ h iể i h à ượ ử dụ g ể d ì g ồ g à h ủ hú g, ồ g hời giữ gì g ồ ge ầ hi ho g g ồ g Bên cạnh đó, khi nhắc đến tri thức truyền thống hai tác giả này cũng nhấn mạnh hơn đến các loại tri thức truyền thống nhƣ là các sáng tạo từ các nguồn lực tự nhiên của địa phƣơng, các giống động thực vật, các kỹ thuật và kinh nghiệm thực tiễn nhƣ cách xử lý hạt giống, phƣơng pháp và công cụ sử dụng trong trồng trọt… Trong bài viết của Ruiz 2 2 , tri thức truyền thống đƣợc sử dụng để nói đến tri thức gắn liền với môi trƣờng. Theo đó, tri thức truyền thống chỉ là một trong rất nhiều cách gọi của cùng một vấn đề. Đó là những n lực trí tuệ và kế 11
quả của của những n lực ấy, sản sinh trong cộng đồng bản địa và những ngƣời bản địa, để họ áp dụng và sinh sống h a bình trong môi trƣờng tự nhiên của mình trong suốt bao thế k nay, và đồng thời cũng đóng góp cho xã hội hiện đại vô vàn sản ph m. Năm 1978, Tổ chức sở hữu trí tuệ thế giới WIPO đã tiến hành nghiên cứu và đƣa ra khái niệm tri thức truyền thống, khái niệm này chỉ giới hạn ở một loại tri thức là các hình thức thể hiện của văn hóa dân gian Expressions of Folklore . Vào năm 1982, Các quy định mẫu dành cho luật quốc gia về bảo hộ các hình thức thể hiện văn hóa dân gian chống lại việc khai thác trái ph p và những hành vi xâm phạm khác đã đƣợc WIPO phối hợp với Tổ chức giáo dục, khoa học và văn hóa của Liên hợp quốc UNESCO soạn thảo và công bố, trong đó có định ngh a về các hình thức thể hiện văn hóa dân gian 3. Cho đến nay thuật ngữ i h h g không chỉ giới hạn ở các hình thức thể hiện văn hóa dân gian mà c n bao gồm các đối tƣợng khác nhƣ tri thức bản địa, kiến thức cổ truyền, kinh nghiệm dân gian. Trong Báo cáo khảo sát về sở hữu trí tuệ SHTT và tri thức truyền thống 1998-1999 , WIPO đã định ngh a i h h g : à h họ , gh h ậ hoặ ho họ d tr h g; biể diễ ; g h ; h i h ho họ ; iể d g; h hi , à biể ượ g; hô g i bí ậ; à g i hoặ h g o h à hà h ủ ho g í d h g o g h ô g ghi , ho họ , họ 4 hoặ gh h ậ . 3 http://www.wipo.int/tk/en/documents/pdf/1982-folklore-model-provisions.pdf, 4 WIPO (4/2001): Wipo report on Fact-finding Missions on Intellectual Property and traditional knowdelge (1998-1999), Geneva, page 25. 12
Đây là một định ngh a hay, có cách diễn giải tƣơng đối bao quát và đƣợc nhiều tác giả dẫn chiếu đến các bài viết của mình, tuy nhiên cũng chƣa phải là định ngh a thống nhất đƣợc thừa nhận. 1.1.2. ặ đ ểm ủ tr t tru t Trên thực tế, thuật ngữ i h h g chƣa đƣợc định ngh a một cách thống nhất, tuy nhiên điều đƣợc thừa nhận chung là các tri thức truyền thống có trong mọi l nh vực của đời sống và là sản ph m của trí tuệ con ngƣời. Có thể thấy, tri thức truyền thống thƣờng mang những đặc điểm sau: - i h h g ượ hì h hà h h gi ở à i ghi i o g ì h o g à i h g, không có các điều kiện cơ sở vật chất h trợ quá trình thực hiện nghiên cứu và phát triển nhƣ tri thức hiện đại, và vì vậy, nó đƣợc hoàn thiện một cách thƣờng xuyên và liên tục. Đặc điểm này thể hiện rất nhiều trong các tri thức về khoa học, kỹ thuật gắn với môi trƣờng tự nhiên. Chẳng hạn nhƣ kỹ thuật trồng lúa ở cùng cao, trƣớc khi có tri thức khoa học hiện đại, kỹ thuật canh tác đã đƣợc hình thành trên cơ sở kinh nghiệm trực tiếp của ngƣời dân bản địa. Trong suốt quá trình đó, kỹ thuật canh tác liên tục đƣợc phát triển, hoàn thiện để có đƣợc hiệu quả cao nhất. - i h h g ượ ghị hậ và hủ o ườ g h Chính vì vậy, để có thể lƣu giữ lâu dài mà không bị thất truyền; tri thức thống cần đƣợc sƣu tập; thu thập và ghi lại thành văn bản, hoặc ghi âm, chụp hình…cũng vì đặc điểm này mà tri thức truyền thống về một sự vật, hiện tƣợng hay một sáng tạo văn học nghệ thuật dân gian có thể có nhiều bản ghi khác nhau, do đó trong quá trình lan truyền đã có sự sang tạo, hoàn thiện tri thức và cũng do không có bản ghi nên tri thức có thể không đƣợc truyền đạt đầy đủ, chính xác dẫn đến nhiều điểm khác nhau về một loại 13
tri thức truyền thống cụ thể. Ví dụ một kinh nghiệm truyền thể hoặc một câu chuyện có thể có nhiều dị bản khác nhau. - i h h g hườ g ượ g o à h iể h h à h h h , à o g ì h , hể hi h iể i ụ Chẳng hạn nhƣ một điệu múa đƣợc truyền từ đời này sang đời khác, trong quá trình đó, ngƣời ta cũng có thể thay đổi, sáng tạo, thay đổi để trở thành điệu múa mới hơn; hoặc nhƣ cách kết hợp một loại cây với một hoặc nhiều loại cây khác để tạo nên những bài thuốc chữa bệnh cũng đƣợc tìm t i, nghiên cứu qua các thế hệ. - i h h g ượ g o ậ hể, h i h h , hủ hể ủ i h h g hô g h à hâ d h Tri thức truyền thống thông thƣờng đƣợc hình thành và phát triển trong thời gian dài, từ thế hệ này sang thế hệ khác có quan hệ gắn bó với nhau. Do đó, chủ thể tham gia vào quá trình sáng tạo ấy thông thƣờng bao gồm rất nhiều ngƣời. Cũng chính vì vậy mà chủ thể của tri thức truyền thống thƣờng không đƣợc xác định một cách cụ thể, chính xác. Chẳng hạn nhƣ cây lá b ng, rất khó có thể biết ai là ngƣời phát hiện ra, từ bao giờ, ai sáng tạo ra cách thức sử dụng hiệu quả nhất. Tuy nhiên, cây lá b ng gần nhƣ có mặt ở khắp nơi trên đất nƣớc Việt Nam. - i h h g hườ g g dâ ( gười), ị , hiên. Có những loại tri thức chỉ có ở những vùng nhất định, chỉ do cộng đồng ngƣời nhất định sáng tạo ví dụ trong l nh vực nghệ thuật dân gian, m i vùng lại có những bài ca rất riêng của mình mà không lẫn đi đâu đƣợc. Nhƣ vậy, trong cả hai trƣờng hợp, chủ thể cụ thể của tri thức truyền thống đều là những tập thể hay cộng đồng ngƣời có thể xác định đƣợc, nhƣng rất khó để xác định đích danh ngƣời sáng tạo. 14