Luận văn Thạc sĩ Kinh tế chính trị: Phát triển kinh tế hợp tác xã ở tỉnh Thái Nguyên

Chia sẻ: SuSan Weddy | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:118

Thêm vào BST

Báo xấu

42
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở phân tích và đánh giá thực trạng phát triển kinh tế HTX ở tỉnh Thái Nguyên, luận văn đề xuất những giải pháp chủ yếu nhằm đẩy mạnh phát triển kinh tế HTX trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên trong thời gian tới. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Kinh tế chính trị: Phát triển kinh tế hợp tác xã ở tỉnh Thái Nguyên

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ ********************** THÂN VĂN KHỞI PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỢP TÁC XÃ Ở TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHÍNH TRỊ CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG NGHIÊN CỨU HÀ NỘI - 2015
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- THÂN VĂN KHỞI PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỢP TÁC XÃ Ở TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Kinh tế chính trị Mã số: 60 31 01 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHÍNH TRỊ CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG NGHIÊN CỨU NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS LÊ DANH TỐN XÁC NHẬN CỦA XÁC NHẬN CỦA CHỦ TỊCH HĐ CÁN BỘ HƢỚNG DẪN CHẤM LUẬN VĂN Hà Nội – 2015
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dƣới sự hƣớng dẫn của PGS.TS Lê Danh Tốn. Các số liệu, tài liệu trong luận văn là trung thực, bảo đảm tính khách quan. Các tài liệu tham khảo có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng. Tác giả luận văn Thân Văn Khởi
MỤC LỤC Danh mục các chữ viết tắt ………………………………………………….. i Danh mục các bảng ………………………………………………………… ii Danh mục các hình.. ………………………………………………………... iii PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ............................................................................... 1 2. Tình hình nghiên cứu ................................................................................... 2 3. Mục tiêu và nhiêm vụ nghiên cứu................................................................ 3 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu................................................................ 4 5. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................. 4 6. Dự kiến đóng góp mới của luận văn ............................................................ 4 7. Bố cục của luận văn ..................................................................................... 5 Chƣơng 1 ........................................................................................................... 6 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN................................................................ 6 VỀ PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỢP TÁC XÃ ................................................... 6 1.1 Lý luận chung về phát triển kinh tế HTX ......................................... 6 1.1.1 Lý luận của Chủ nghĩa Mác – Lênin, Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về kinh tế hợp tác xã ............................... 6 1.1.1.1 Quan điểm của Chủ nghĩa Mác – Lênin về kinh tế HTX ..................... 6 1.1.1.2 Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về kinh tế HTX ............................................. 11 1.1.1.3 Quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về kinh tế HTX ................ 12 1.1.2 Những đặc trƣng cơ bản và vai trò của kinh tế HTX trong nền kinh tế thị trƣờng ở Việt Nam .......................................................................................... 16 1.1.2.1 Khái niệm và những đặc trƣng cơ bản của kinh tế HTX trong nền kinh tế thị trƣờng ở Việt Nam ....................................................................................... 16 1.1.2.2 Vai trò của kinh tế HTX trong nền kinh tế thị trƣờng ở Việt Nam .... 23
1.1.3 Phát triển kinh tế Hợp tác xã .................................................................. 25 1.1.3.1 Khái niệm, nội dung và tiêu chí đánh giá ........................................... 25 1.1.3.2 Các yếu tố ảnh hƣởng đến sự phát triển kinh tế HTX. ................... 26 1.2 Kinh nghiệm phát triển kinh tế HTX và bài học cho Thái Nguyên .......... 31 1.2.1 Kinh nghiệm quốc tế .............................................................................. 31 1.2.1.1 Thái Lan .............................................................................................. 31 1.2.1.2 Trung Quốc ......................................................................................... 34 1.2.2 Kinh nghiệm trong nƣớc ........................................................................ 38 1.2.2.1 Bắc Kạn ............................................................................................... 38 1.2.2.2 Hải Phòng ............................................................................................ 40 1.2.3 Một số bài học kinh nghiệm rút ra cho Thái Nguyên trong phát triển kinh tế HTX .................................................................................................... 42 Chƣơng 2 ......................................................................................................... 44 THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỢP TÁC XÃ Ở TỈNH THÁI NGUYÊN GIAI ĐOẠN 2003 ĐẾN NAY ...................................................... 44 2.1 Đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội của Tỉnh Thái Nguyên và ảnh hƣởng của nó đến phát triển kinh tế HTX....................................................... 44 2.1.1 Đặc điểm tự nhiên ........................................................................... 44 2.1.2 Đặc điểm kinh tế - xã hội ................................................................ 48 2.2 Cơ chế chính sách của tỉnh Thái Nguyên đối với phát triển kinh tế HTX 53 2.2.1 Giai đoạn từ 1997 đến 2003 ................................................................... 53 2.2.2 Giai đoạn từ 2003 đến nay ..................................................................... 56 2.3 Tình hình phát triển kinh tế HTX của tỉnh Thái Nguyên từ 2003 đến nay ......................................................................................................................... 60 2.3.1 Số lƣợng các HTX và lĩnh vực hoạt động .............................................. 60 2.3.1.1 Số lƣợng .............................................................................................. 60 2.3.1.2 Lĩnh vực hoạt động ............................................................................ 62
2.3.2 Cơ cấu tổ chức quản lý và cán bộ quản lý HTX ................................. 65 2.3.4 Lao động ................................................................................................. 73 2.3.4.1 Số lƣợng lao động ............................................................................... 73 2.3.4.2 Thu nhập của ngƣời lao động.............................................................. 75 2.3.4.3 Đóng BHXH của các HTX ............................................................ 77 2.3.5 Kết quả sản xuất kinh doanh .................................................................. 78 2.4 Đánh giá chung về phát triển kinh tế HTX ở Tỉnh Thái Nguyên và vấn đề đặt ra ................................................................................................................ 80 2.4.1 Những kết quả chủ yếu .......................................................................... 80 2.4.2 Hạn chế và nguyên nhân ........................................................................ 80 2.4.2.1 Hạn chế, yếu kém ................................................................................ 80 2.4.2.2 Nguyên nhân ....................................................................................... 82 2.4.3 Một số vấn đề đặt ra trong phát triển kinh tế HTX ở Thái Nguyên ....... 83 Chƣơng 3 ......................................................................................................... 87 ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP ĐẨY MẠNH PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỢP TÁC XÃ Ở TỈNH THÁI NGUYÊN ...................................................... 87 3.1 Bối cảnh mới và tác động của nó đến phát triển kinh tế HTX ở Thái Nguyên ............................................................................................................ 87 3.1.1 Quốc tế ................................................................................................... 87 3.1.2 Việt Nam ................................................................................................ 87 3.1.3 Thái Nguyên ........................................................................................... 88 3.2 Định hƣớng phát triển kinh tế HTX ở Tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020 88 3.3 Một số giải pháp cơ bản nhằm đẩy mạnh phát triển kinh tế Hợp tác xã ở Tỉnh Thái Nguyên ........................................................................................... 91 3.3.1 Giải pháp về nhận thức ........................................................................... 91 3.3.2 Phát triển kinh tế hộ gia đình .................................................................. 92 3.3.3 Hoàn thiện hệ thống chính sách cho phát triển kinh tế HTX .................. 95
3.3.4 Hoàn thiện mô hình và phƣơng thức quản lý HTX ............................... 99 3.3.5 Đào tạo cán bộ quản lý HTX ............................................................... 100 3.3.6 Mở rộng và nâng cao hiệu quả liên kết và hợp tác .............................. 101 3.3.7 Tiếp tục đổi mới, nâng cao vai trò của Liên minh HTX Tỉnh Thái Nguyên trong phát triển kinh tế HTX .......................................................... 101 KẾT LUẬN ................................................................................................... 103 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................... 105
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CNH: Công nghiệp hóa CNTB: hủ nghĩa tƣ bản CNXH: Chủ nghĩa xã hội HĐH: Hiện đại hóa HTX: Hợp tác xã NQ: Nghị quyết SXKD: Sản xuất kinh doanh TBCN: Tƣ bản chủ nghĩa TW: Trung ƣơng UBND: Ủy ban nhân dân XHCN: Xã hội chủ nghĩa i
DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1: So sánh các đặc trƣng kinh tế cơ bản của mô hình HTX kiểu cũ và mới ................................................................................................................... 22 Bảng 2.1: Hiện trạng sử dụng đất năm 2013................................................... 46 Bảng 2.2 : Dân số trung bình toàn tỉnh phân theo giới tính, thành thị, nông thôn .................................................................................................................. 49 Bảng 2.3 : Lao động từ 15 tuổi trở lên đang làm việc phân theo thành thị và nông thôn ......................................................................................................... 50 Bảng 2.4: Số cơ sở y tế, giƣờng bệnh và cán bộ y tế ...................................... 51 Bảng 2.5: Bảng tổng hợp số lƣợng HTX của tỉnh giai đoạn 2003 - 2013 .. 61 Bảng 2.6 Bảng tổng hợp số HTX theo địa bàn toàn tỉnh đến 31/12/2013 ...... 62 Bảng 2.7 Tổng hợp HTX theo lĩnh vực hoạt động ......................................... 63 Biểu 2.8: Số lƣợng và trình độ cán bộ quản lý HTX năm 2013 ..................... 67 Bảng 2.9 Trình độ cán bộ quản lý các HTX năm 2013 ..................................... 68 Bảng 2.10 Vốn hoạt động của các HTX tỉnh Thái Nguyên năm 2013 .............. 71 Bảng 2.11 Số lƣợng các hợp tác xã đã có trụ sở ............................................. 73 Bảng 2.12. Số lƣợng lao động và xã viên trong các HTX .............................. 73 Bảng 2.13 Số lƣợng lao động tại các HTX năm 2013 .................................... 74 Bảng 2.14 Thu nhập bình quân đầu ngƣời/tháng của các lao động tại HTX.... 76 Bảng 2.15 : Tình hình đóng BHXH của các HTX ......................................... 77 Bảng 2.16 Doanh thu của các HTX (Đơn vị: tỷ đồng) .................................... 78 Bảng 2.17 Tình hình lợi nhuận của các HTX .................................................. 78 Bảng 2.18 Tình hình nộp NSNN (Thuế VAT + TNDN + Môn bài + thuế khác) của các HTX .................................................................................................... 79 ii
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1: Số lƣợng HTX của tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2004 - 2013 ......................................................................... Error! Bookmark not defined. Hình 2.2: Tổng số vốn của các HTX tỉnh Thái Nguyên 2010 - 2013...... Error! Bookmark not defined. Hình 2.3: Cơ cấu vốn bình quân HTX năm 2013Error! Bookmark not defined. Hình 2.4: Thu nhập bình quân lao động/ năm Error! Bookmark not defined. iii
iv
PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trải qua hơn 200 năm hình thành và phát triển, kinh tế HTX đã trở thành một loại hình tổ chức kinh tế phổ biến ở hầu hết các nƣớc trên thế giới; có ý nghĩa to lớn về kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội đối với mỗi quốc gia. Ở nƣớc ta, trải qua 60 năm với nhiều bƣớc thăng trầm trong lịch sử, bƣớc vào cơ chế thị trƣờng, trong xu thế hội nhập kinh tế quốc tế, cùng với việc gia nhập WTO, kinh tế HTX của nƣớc ta phải đối mặt với nhiều thách thức để có thể tồn tại và phát triển. Mặc dù đã đƣợc Đảng và Nhà nƣớc quan tâm đƣa ra nhiều chủ trƣơng, chính sách hỗ trợ phát triển, nhƣng kinh tế HTX vẫn chƣa phát huy đƣợc hết vai trò và sứ mệnh của mình. Làm thế nào để phát triển kinh tế HTX ở Việt Nam vẫn luôn là một câu hỏi đƣợc đặt ra cho những nhà hoạch định chính sách và những ngƣời làm công tác nghiên cứu. Đối với các nƣớc có nền kinh tế hàng đầu thế giới nhƣ Mỹ, Pháp, Nhật, Canada, Đức,... khu vực kinh tế HTX vẫn luôn đƣợc coi trọng, không ngừng phát triển và góp phần không nhỏ vào sự ổn định kinh tế, xã hội của đất nƣớc. Ở nƣớc ta, Đảng và Nhà nƣớc luôn đánh giá cao vai trò của HTX và kinh tế tập thể. Nhƣng kinh tế HTX ở Việt Nam hiện nay vẫn chƣa thực sự phát triển và phát huy đƣợc thế mạnh của mình. Thái nguyên là một tỉnh trung du miền núi Bắc Bộ, là một trong những trung tâm chính trị, kinh tế của khu vực Việt Bắc nói riêng, của vùng trung du miền núi Đông Bắc nói chung, là cửa ngõ giao lƣu kinh tế xã hội giữa vùng trung du miền núi với vùng đồng bằng Bắc Bộ. Trong những năm qua, đƣợc sự quan tâm của Đảng, Nhà nƣớc, kinh tế tập thể ở Thái Nguyên đã có bƣớc chuyển biến tích cực. Những thành tựu đã đạt đƣợc ngày càng khẳng định sự phát triển của kinh tế HTX là tất yếu khách quan trong nền kinh tế thị trƣờng định hƣớng XHCN. Vị trí, vai trò của Liên minh HTX tỉnh trong việc hỗ trợ phát triển kinh tế hợp tác và HTX từng bƣớc đƣợc nâng cao. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đã đạt đƣợc, kinh tế HTX vẫn bộc lộ những tồn tại, yếu kém đó là: Tốc độ phát triển của khu vực kinh tế HTX 1
chƣa cao; Tỷ trọng của kinh tế HTX trong GDP còn thấp; Năng lực cán bộ quản lý của nhiều HTX còn yếu; số HTX khá giỏi còn ít; hoạt dộng của đa số HTX còn thiếu gắn bó với nhau và với các tổ chức kinh tế khác; Sự liên kết, giao lƣu kinh tế, thƣơng mại giữa các HTX ở khu vực thành thị và nông thôn còn hạn chế,... Vấn đề đặt ra là vì sao kinh tế HTX ở tỉnh Thái Nguyên chƣa phát triển? Những giải pháp nào cần đƣợc thực hiện nhằm thúc đẩy sự phát triển của kinh tế HTX ở tỉnh Thái Nguyên trong bối cảnh mới? Đề tài luận văn thạc sỹ chuyên ngành kinh tế chính trị “phát triển kinh tế hợp tác xã ở tỉnh Thái Nguyên” đƣợc thực hiện nhằm góp phần tìm lời giải đáp cho những câu hỏi đặt ra ở trên. Câu hỏi nghiên cứu của luận văn là: Thái Nguyên đã phát triển kinh tế HTX nhƣ thế nào? Những thành công, hạn chế và nguyên nhân của tình hình là gì? Cần có những giải pháp nào để đẩy mạnh phát triển kinh tế HTX ở Thái Nguyên? 2. Tình hình nghiên cứu Các công trình nghiên cứu về kinh tế hợp tác xã đã xuất hiện từ lâu, không chỉ ở trong nƣớc mà cả nƣớc ngoài. Trong thời gian gần đây, các nhà nghiên cứu ở Việt Nam lại càng quan tâm đến khu vực kinh tế này, đã có rất nhiều những bài viết, sách, báo, luận án, luận văn, đề tài nghiên cứu bàn về vấn đề này. Các công trình nghiên cứu về kinh tế HTX ở Việt Nam: Trần Thanh Hà, luận án tiến sĩ kinh tế, Hà Nội (2000) “Kinh tế hợp tác trong nền kinh tế thị trƣờng ở Việt Nam”. Nguyễn Văn Bích, Chu Tiến Quang, Lƣu Văn Sùng,(2001) “Kinh tế hợp tác - HTX ở Việt Nam – Thực trạng và định hƣớng phát triển”. Đào Xuân Cần, (2012)“Phong trào Hợp tác xã một số nƣớc trên thế giới và Việt Nam”… Các công trình nghiên cứu đã chỉ rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về mô hình phát triển hợp tác xã nông nghiệp trong sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp nông thôn ở Việt Nam. Đông thời, cũng đã phân tích mô hình phát triển kinh tế Hợp tác xã nông nghiệp ở Việt Nam qua các thời kỳ trƣớc và sau khi có luật Hợp tác xã 1996 đến nay. Trên cơ sở đó, các tác giả đƣa ra dự báo xu hƣớng phát triển của các Hợp tác xã Nông nghiệp ở nƣớc ta, quan điểm và giải pháp phát 2
triển Hợp tác xã ở Việt Nam. Các công trình nghiên cứu về kinh tế HTX ở một số địa phƣơng và ở tỉnh Thái Nguyên: Bùi Văn Huyền (2010) “HTX ở Đồng Nai: vấn đề, xu hƣớng và lựa chọn”. Lê Thế Cƣơng (2009) “Phát triển kinh tế tập thể ở tỉnh Bắc Giang” Vũ Thị Thái Hà (2011) “Phát triển HTX nông nghiệp ở Hải Phòng” Nguyễn Quang Huân (2003) “ Thực trạng và giải pháp phát triển các HTX tỉnh Thái Nguyên” Bùi Giang Long (2009) “ Thực trạng và giải pháp nhằm phát triển HTX nông nghiệp ở tỉnh Thái Nguyên trong giai đoạn hiện nay” Vũ Thị Thu Hƣơng (2012) “ Đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của các HTX trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên”. Các công trình đều nghiên cứu hoạt động của các HTX trên địa bàn, tìm ra những nguyên nhân yếu kém và đề xuất giải pháp khắc phục. Đồng thời, các công trình đã xác định đƣợc nhu cầu tất yếu của việc hợp tác giữa các hộ kinh tế dƣới sự tác động của khoa học – công nghệ và các quy luật thị trƣờng. Các công trình trên đã đƣa ra nhiều nhận định, đánh giá chung, những định hƣớng lớn hoặc nghiên cứu HTX ở những khía cạnh nhất định, dƣới nhiều góc độ khác nhau nhƣ kinh tế phát triển, quản lý kinh tế,.. Tuy nhiên, cho đến nay vấn đề phát triển kinh tế hợp tác xã ở tỉnh Thái Nguyên thì chƣa có công trình nào đi sâu nghiên cứu. Luận văn này kế thừa những thành quả nghiên cứu của các tác giả trên, đồng thời thông qua thực tiễn ở Thái Nguyên để tìm ra các giải pháp phát triển kinh tế HTX phù hợp với đặc thù kinh tế của tỉnh. 3. Mục tiêu và nhiêm vụ nghiên cứu 3.1 Mục tiêu Trên cơ sở phân tích và đánh giá thực trạng phát triển kinh tế HTX ở tỉnh Thái Nguyên, luận văn đề xuất những giải pháp chủ yếu nhằm đẩy mạnh phát triển kinh tế HTX trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên trong thời gian tới. 3
3.2 Nhiệm vụ - Hệ thống hóa một số vấn đề lý luận chung về kinh tế HTX - Phân tích, đánh giá thực trạng phát triển kinh tế Hợp tác xã trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. - Đề xuất hệ thống các giải pháp chủ yếu nhằm phát triển kinh tế Hợp tác xã ở tỉnh Thái Nguyên trong thời gian tới. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1 Đối tượng Đối tƣợng nghiên cứu của luận văn là sự phát triển của kinh tế HTX ở tỉnh Thái Nguyên. 4.2 Phạm vi nghiên cứu Không gian: Luận văn phân tích sự phát triển của kinh tế HTX trong các lĩnh vực khác nhau ở tỉnh Thái Nguyên Thời gian: Từ khi thực hiện Luật tác xã sửa đổi (2003) đến nay. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn dựa trên cơ sở phƣơng pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử; tƣ tƣởng Hồ Chí Minh; những quan điểm, chủ trƣơng, chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nƣớc Việt Nam về kinh tế HTX. Đồng thời, luận văn sử dụng một số phƣơng pháp cụ thể nhƣ: thống kê, so sánh, phân tích, tổng hợp, mô tả....kết hợp nghiên cứu lý luận với tổng kết thực tiễn. Nguồn tƣ liệu đƣợc sử dụng trong quá trình viết luận văn gồm các tác phẩm của C.Mác, F. Ăngghen, V.I.Lênin, Hồ Chí Minh; các Văn kiện của Đảng cộng sản Việt Nam, của tỉnh Thái Nguyên; các báo cáo của các sở, ban, ngành ở tỉnh Thái Nguyên; các công trình có liên quan. 6. Đóng góp mới của luận văn - Hệ thống hóa và góp phần làm rõ hơn cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển kinh tế Hợp tác xã - Phân tích, đánh giá thực trạng phát triển kinh tế HTX ở tỉnh Thái Nguyên cả về thành tựu và hạn chế, chỉ ra nguyên nhân của các hạn chế, đồng thời xác định những vấn đề cần giải quyết để phát triển kinh tế HTX ở tỉnh Thái Nguyên. - Đề xuất các giải pháp chủ yếu, có tính khả thi nhằm đẩy mạnh phát triển 4
kinh tế HTX ở tỉnh Thái Nguyên. 7. Bố cục của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, luận văn đƣợc kết cấu thành 3 chƣơng: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển kinh tế Hợp tác xã Chương 2: Thực trạng phát triển kinh tế hợp tác xã ở tỉnh Thái Nguyên từ 2003 đến nay Chương 3: Định hƣớng và giải pháp đẩy mạnh phát triển kinh tế HTX ở tỉnh Thái Nguyên 5
Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỢP TÁC XÃ 1.1 Lý luận chung về phát triển kinh tế HTX 1.1.1 Lý luận của Chủ nghĩa Mác – Lênin, Tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về kinh tế hợp tác xã 1.1.1.1 Quan điểm của Chủ nghĩa Mác – Lênin về kinh tế HTX  Về khái niệm hợp tác xã (HTX) Xuất phát từ những tiền đề kinh tế nảy sinh ngay trong lòng xã hội tƣ bản, C.Mác và Ăngghen đƣa ra một quan niệm khái quát nhất về hợp tác xã, coi HTX là “tổ chức của những ngƣời sản xuất nhỏ, yếu thế lực về kinh tế cần phải hợp sức, hợp vốn với nhau để tổ chức hoạt động sản xuất, kinh doanh”. Nghĩa là, sự xuất hiện của hình thức tổ chức kinh tế hợp tác là dựa trên lao động tự do của ngƣời lao động. Các ông cho rằng, mục tiêu của các hợp tác xã không phải vì lợi nhuận, mà vì sự hỗ trợ giúp đỡ lẫn nhau để có thể tồn tại bên cạnh các nhà tƣ bản lớn. Trên thực tế, các HTX đã chứng tỏ sức sống của nó trong nền kinh tế thị trƣờng tự do cạnh tranh. Thể hiện là, cuộc khủng hoảng kinh tế vào cuối thế kỷ XIX gây nên sự hạ giá nông sản ở khắp nơi, nhƣng các HTX đã không vì thế tan rã, mà ngƣợc lại còn phát triển mạnh hơn. C. Mác, Ph. Ăng-ghen và sau này là Lênin đã nghiên cứu tƣờng tận các HTX ở nƣớc Anh và một số nƣớc khác ở Châu Âu, Bắc Mỹ và Nga,.. Các ông cho rằng, các HTX đƣợc xây dựng dƣới chủ nghĩa tƣ bản (CNTB) là để đấu tranh kinh tế với giai cấp tƣ sản, phát huy sáng kiến của quần chúng; vì thế, các HTX đƣợc xây dựng thành những tổ chức kinh tế rộng lớn, nó đã chứa đựng tiềm năng của chủ nghĩa xã hội, là những di sản văn hóa cần đƣợc coi trọng và sử dụng. Nhận thức rõ những hạn chế của HTX dƣới CNTB, vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, Lênin cho rằng phong trào HTX sẽ đƣợc phát huy dƣới chính quyền 6
nhân dân, do giai cấp công nhân lãnh đạo, dƣới sự tác động của quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa (XHCN) – chế độ công hữu về ruộng đất và các tƣ liệu sản xuất cơ bản khác. Trong điều kiện ấy, HTX là con đƣờng giản đơn nhất, dễ dàng nhất đối với nông dân nói riêng và đối với những ngƣời sản xuất nhỏ nói chung. HTX đã xuất hiện trong lòng xã hội tƣ bản, những ngƣời sáng lập HTX, dẫn đầu phong trào HTX là những ngƣời giàu lòng nhân đạo, đối lập với mặt phi nhân, phi văn hóa của thị trƣờng tƣ bản. Chính vì lẽ đó, Lênin đã chỉ ra mục tiêu của HTX: “không phải vì lợi nhuận tối đa, mà vì sự hỗ trợ lẫn nhau giữa các thành viên tham gia hợp tác, những ngƣời quản lý điều hành HTX không phải vì có nhiều vốn đóng góp, mà vì sự tín nhiệm của các thành viên, mọi ngƣời tham gia hợp tác đều có quyền hạn ngang nhau, không phụ thuộc vào đóng góp nhiều hay ít. Nhƣ vậy, tính chất và mục tiêu của HTX phù hợp với tính chất và mục tiêu của chủ nghĩa xã hội (CNXH). Sau khi chính quyền thuộc về nhân dân lao động, khi nhân dân đã vào HTX tới một mức độ nhất định, thì CNXH tự nó sẽ đƣợc thực hiện” [15]  Về nguyên tắc hoạt động của Hợp tác xã - Nguyên tắc tự nguyện Đây là nguyên tắc cơ bản nhất, có tính chất tạo tiền đề để thực hiện các nguyên tắc khác. Thực hiện nguyên tắc này, những ngƣời lao động có quyền tự quyết định gia nhập HTX hoặc xin ra khỏi HTX. Lênin nhấn mạnh: tuyệt đối không đƣợc cƣỡng ép nông dân (bất kể hình thức nào) mà phải để cho ngƣời nông dân tự suy nghĩ, thấy rõ lợi ích thiết thân của mình và tự nguyện hợp tác với nhau. Nguyên tắc này không phải là một thủ thuật đối với tâm lý nông dân, để lôi cuốn nông dân, mà trƣớc hết phụ thuộc vào đặc điểm phát triển kinh tế - xã hội nông thôn. Sự phát triển khách quan của kinh tế - xã hội nông thôn đòi hỏi cần tổ chức HTX vì HTX đƣa lại lợi ích thiết thân cho ngƣời lao động, ngƣời sản xuất, và do vậy mà họ tự nguyên tham gia. Nguyên tắc tự nguyện ở đây phản ánh sức hấp dẫn đối với nông dân và họ tự gia nhập, nếu không có sức hấp dẫn thì không thể gò ép nông dân vào HTX. Tính chủ động tự giác của nhân tố chính trị, của ngƣời lãnh đạo chỉ là đẩy nhanh, rút ngắn quá trình ngƣời nông dân phát triển tự nhiên và làm họ 7
thấy rõ lợi ích thiết thân của mình để tự nguyện tham gia HTX. Mọi sự can thiệp trái tự nhiên thƣờng vi phạm nguyên tắc tự nguyện, vì thế ngƣời lao động không nhiệt tình, hoặc HTX chỉ là hình thức, không hiệu quả,.. Để làm cho nông dân tự nguyện tham gia HTX cần phải dân chủ trong quản lý và HTX phải tạo ra lợi ích hấp dẫn họ. - Nguyên tắc cùng có lợi Theo nguyên tắc này, lợi ích của các thành viên tham gia kinh tế hợp tác đều đƣợc đảm bảo. Đây là nguyên tắc cơ bản, đảm bảo sự tồn tại lâu dài của HTX. Các xã viên tham gia HTX đóng góp một cách bình đẳng và kiểm soát một cách dân chủ đối với vốn của HTX. Vốn của HTX thƣờng là tài sản chung của HTX. Các thành viên phải đóng góp vốn vào HTX và nhận đƣợc một khoản bồi hoàn nhất định tùy thuộc theo vốn góp. Các thành viên phân phối khoản thặng dƣ của HTX cho một số hoặc tất cả các mục đích sau: phát triển HTX, xác lập dự trữ mà một phần của nó là tài sản không chia; cho thành viên HTX tùy theo mức độ sử dụng dịch vụ của HTX; hỗ trợ các hoạt động của HTX và của các xã viên tham gia HTX theo quy định của xã viên HTX. - Nguyên tắc quản lý dân chủ HTX là tổ chức mang tính dân chủ đƣợc kiểm soát bởi các thành viên là những ngƣời tham gia vào việc xác định các chính sách và ra quyết định của HTX. Các xã viên đƣợc tham gia biểu quyết các vấn đề của HTX và mỗi xã viên đều đƣợc một lá phiếu biểu quyết nhƣ nhau. Tính dân chủ trong thực hiện nguyên tắc dân chủ của HTX đƣợc thể hiện bằng việc xã viên đƣợc tham gia thảo luận, thông qua Điều lệ HTX, thông qua phƣơng án sản xuất kinh doanh, xây dựng bộ máy quản lý HTX, tham gia trong các quyết định phân phối lợi nhuận. Thực hiện tốt nguyên tắc này, ngƣời lao động sẽ hăng hái làm việc, vì họ thấy đƣợc quyền lợi cũng nhƣ trách nhiệm của mình đối với HTX.  Nguyên tắc từ thấp đến cao Tƣ tƣởng này đã đƣợc C. Mác và Ph. Ăng-ghen nêu ra khi các ông tính đến sự chờ đợi, do dự và phải lôi cuốn nông dân, ngƣời bạn đồng minh chiến lƣợc của 8
giai cấp công nhân và cùng với giai cấp công nhân đi lên CNXH. Trong thời kỳ thực hiện chính sách kinh tế mới (NEP), V.I. Lênin nêu ra bƣớc đi của quá trình hợp tác từ thƣơng mại rồi dần dần đi vào sản xuất. Thƣơng nghiệp bán buôn có thể liên kết về mặt kinh tế hàng triệu nông dân lại với nhau, làm cho họ có quan hệ gắn bó với nhau, từ đấy dẫn dắt họ đi lên giai đoạn cao hơn là các hình thức hợp tác và liên hiệp trong sản xuất. Tuy nhiên, trong điều kiện tự do thƣơng mại sẽ nảy sinh hợp tác mang tính chất tƣ nhân tƣ bản, nhƣng Lênin cho rằng dƣới sự kiểm soát của chính quyền chuyên chính vô sản sẽ chuyển các HTX này sang hình thức tƣ bản nhà nƣớc hợp tác xã – nấc thang quá độ lên hợp tác xã XHCN. Về bƣớc đi của quá trình hợp tác hóa, là phải dần dần, từ thấp đến cao, liên tục “tách rời” khỏi kinh tế nông dân. Những chức năng và công việc mà HTX thực hiện sẽ đem lại hiệu quả kinh tế cao hơn so với từng ngƣời, từng hộ nông dân làm. Trƣớc hết, đó là việc “tách rời” khỏi hộ nông dân những dịch vụ liên quan đến lĩnh vực lƣu thông, và tiến hành trên cơ sở những dịch vụ đó đƣợc các HTX cung ứng tiêu thụ; “tách rời” những việc sơ chế nông sản, và xây dựng những xƣởng chế biến ngay tại cơ sở sản xuất của HTX, thông qua hệ thống HTX theo vùng lãnh thổ, thiết lập các mối quan hệ kinh tế giữa các hộ nông dân với các xí nghiệp công nghiệp, thƣơng mại và đƣa họ đến thị trƣờng trong nƣớc và quốc tế. Nhƣ vậy, bƣớc đi của quá trình hợp tác phải dần dần, liên tục phù hợp với quá trình phát triển tự nhiên của kinh tế - xã hội, trên cơ sở phát triển lực lƣợng sản xuất, phân công lao động xã hội và mở rộng sản xuất hàng hóa. Những hành vi vội vàng, thiếu thận trọng khi thực hiện hợp tác nhất định sẽ đƣa lại thất bại trong thực tiễn.  Nguyên tắc phải có sự giúp đỡ của Nhà nước Để cho ngƣời nông dân tự nguyện chuyển từ chế độ tƣ hữu ruộng đất sang chế độ HTX (sở hữu tập thể), Mác và Ăngghen đã nhấn mạnh đến sự giúp đỡ của nhà nƣớc vô sản đối với các HTX. Các ông đã nhấn mạnh một trong các nguyên tắc phát triển các HTX là “nhà nƣớc giúp đỡ”. Trong tác phẩm “Vấn đề nông dân Pháp Đức”, Mác và Ăngghen sau khi phân tích sự cần thiết chuyển những nông dân sản xuất trên mảnh đất tƣ hữu lên HTX trƣớc khi đợi cho CNTB làm phá sản họ trong 9