Luận văn Thạc sĩ Kinh tế: Đánh giá tác động hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trong cộng đồng - Nghiên cứu trường hợp tỉnh Đồng Tháp

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:70

Thêm vào BST

Báo xấu

24
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

MỤc tiêu của đề tài là đánh giá tác động của hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trong cộng đồng trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp. Từ đó, đưa ra các hàm ý chính sách nhằm cải thiện các hoạt động hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Kinh tế: Đánh giá tác động hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trong cộng đồng - Nghiên cứu trường hợp tỉnh Đồng Tháp

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THÁI VÂN ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA HỖ TRỢ TÀI CHÍNH ĐỐI VỚI CÔNG TÁC PHÒNG CHỐNG LÂY NHIỄM HIV/AIDS TRONG CỘNG ĐỒNG: NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP TỈNH ĐỒNG THÁP LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH - NĂM 2019
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THÁI VÂN ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA HỖ TRỢ TÀI CHÍNH ĐỐI VỚI CÔNG TÁC PHÒNG CHỐNG LÂY NHIỄM HIV/AIDS TRONG CỘNG ĐỒNG: NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP TỈNH ĐỒNG THÁP Chuyên ngành: Tài chính công Mã số: 8340201 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: TS. PHẠM QUỐC HÙNG TP. HỒ CHÍ MINH - NĂM 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đề tài “Đánh giá tác động hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trong cộng đồng: Nghiên cứu trường hợp tỉnh Đồng Tháp” là nghiên cứu của chính tôi dưới sự hướng dẫn của TS. Phạm Quốc Hùng. Các số liệu và kết quả trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Ngày 20 tháng 06 năm 2019 Tác giả Nguyễn Thái Vân viii
MỤC LỤC TRANG BÌA TRANG PHỤ BÌA LỜI CAM ĐOAN ......................................................................................................... viii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT............................................................................... xii DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................... xiii TÓM TẮT ........................................................................................................................ 1 ABSTRACT .................................................................................................................... 2 Chương 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU .............................................................. 1 1.1. Sự cần thiết của vấn đề nghiên cứu........................................................................... 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................................. 2 1.2.1. Mục tiêu chung .............................................................................................. 2 1.2.2. Mục tiêu cụ thể .............................................................................................. 2 1.3. Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................................... 3 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................ 3 1.5. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 3 1.6. Bố cục của luận văn .................................................................................................. 4 Chương 2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT............................................................................. 5 2.1. Tổng quan về HIV, AIDS và chương trình phòng chống HIV, AIDS ở Việt Nam . 5 2.1.1. Khái niệm HIV, AIDS ................................................................................... 5 2.1.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến tỷ lệ nhiễm HIV trong cộng đồng ......................... 5 2.1.3. Chính sách tài chính đối với phòng chống HIV/AIDS tại Việt Nam ............... 9 2.2. Vai trò của tài chính công đối với phòng chống HIV/AIDS .................................. 10 2.2.1. Vai trò của tài chính công trong phòng chống HIV/AIDS trên thế giới ........ 10 2.2.2. Vai trò của tài chính công trong phòng chống HIV/AIDS tại Hoa Kỳ .......... 13 2.2.3. Vai trò của tài chính công trong phòng chống HIV/AIDS tại Việt Nam ....... 15 2.3. Các nghiên cứu trước có liên quan đến đề tài ......................................................... 17 2.3.1. Lược khảo các nghiên cứu trước .................................................................. 17 ix
2.3.2. Đánh giá tổng quan các tài liệu .................................................................... 21 Tóm tắt Chương 2 .......................................................................................................... 21 Chương 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................................ 22 3.1. Mô hình nghiên cứu ................................................................................................ 22 3.1.1. Khung phân tích........................................................................................... 22 3.1.2. Mô hình nghiên cứu ..................................................................................... 22 3.1.3. Các biến độc lập trong mô hình nghiên cứu ................................................. 22 3.2. Thu thập dữ liệu nghiên cứu ................................................................................... 24 3.2.1. Nguồn dữ liệu .............................................................................................. 24 3.2.2. Chọn địa bàn điều tra ................................................................................... 24 3.2.3. Cỡ mẫu nghiên cứu ...................................................................................... 24 3.2.4. Cách thức thu thập dữ liệu ........................................................................... 24 3.3. Kiểm tra, làm sạch dữ liệu ...................................................................................... 25 3.4. Phương pháp phân tích số liệu ................................................................................ 25 Tóm tắt chương 3 ........................................................................................................... 26 Chương 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .................................... 28 4.1. Tổng quan chương trình phòng chống lây nhiễm HIV/AIDS trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp ............................................................................................................................... 28 4.1.1. Tình hình nhiễm HIV trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp ...................................... 29 4.1.2. Các chương trình hỗ trợ giảm thiểu tác hại của HIV/AIDS .......................... 32 4.2. Đánh giá tác động của hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trong cộng đồng trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp ....................................................... 33 4.2.1. Thống kê mô tả các biến trong mô hình nghiên cứu ..................................... 33 4.2.2. Kiểm định sự khác biệt về tỷ lệ nhiễm HIV/AIDS trong cộng đồng trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp ............................................................................................... 34 4.2.3. Phân tích hồi quy các yếu tố ảnh hưởng đến tỷ lệ nhiễm HIV/AIDS trong cộng đồng trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp ................................................................. 34 4.3. Thuận lợi, khó khăn và nguyên nhân khó khăn của hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp ........................................... 36 x
4.3.1. Thuận lợi ..................................................................................................... 37 4.3.2. Khó khăn và nguyên nhân khó khăn ............................................................ 38 4.4. Thảo luận kết quả nghiên cứu ................................................................................. 39 Tóm tắt chương 4 ........................................................................................................... 41 Chương 5. KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH .............................. 42 5.1. Kết luận ................................................................................................................... 42 5.2. Mục tiêu chương trình phòng chống HIV/AID tại Việt Nam ................................ 42 5.2.1. Quan điểm phòng chống HIV/AIDS ............................................................ 43 5.2.2. Mục tiêu ...................................................................................................... 43 5.3. Khuyến nghị chính sách.......................................................................................... 44 5.3.1. Về huy động nguồn tài chính cho phòng chống HIV/AIDS .......................... 44 5.3.2. Về phân bổ, sử dụng nguồn tài chính cho phòng chống HIV/AIDS .............. 46 5.3.3. Về cơ chế, chính sách phòng chống HIV/AIDS ........................................... 48 5.4. Hạn chế của đề tài và hướng nghiên cứu tiếp theo ................................................. 48 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 1: KẾT QUẢ PHÂN TÍCH SỐ LIỆU PHỤ LỤC 2: DÀN BÀI PHỎNG VẤN CHUYÊN GIA PHỤ LỤC 3: DANH SÁCH PHỎNG VẤN CHUYÊN GIA xi
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT AIDS Hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải (Acquired Immuno Deficiency Syndrome) BHYT Bảo hiểm y tế ĐBSCL Đồng bằng sông Cửu Long GDP Tổng sản phẩm quốc nội GDĐT Giáo dục đào tạo HĐND Hội đồng nhân dân HIV Virus suy giảm miễn dịch ở người (Human Immuno Deficiency Virus) NSNN Ngân sách nhà nước OLS Phương pháp ước lượng bình phương bé nhất TPHCM Thành phố Hồ Chí Minh UBND Ủy ban nhân dân VIF Độ phóng đại phương sai xii
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1: Các biến độc lập sử dụng trong mô hình nghiên cứu .............................. 23 Bảng 4.1: Thống kê mô tả các biến trong mô hình nghiên cứu ............................... 34 Bảng 4.2: Kiểm định khác biệt về tỷ lệ nhiễm HIV giữa 2008 và 2017 .................. 34 Bảng 4.3: Hồi quy các yếu tố ảnh hưởng đến tỷ lệ nhiễm HIV............................... 35 Bảng 4.4: Kết quả hồi quy các yếu tố ảnh hưởng đến tỷ lệ nhiễm HIV với vòng lặp robustness.............................................................................................................. 36 xiii
DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ Hình 2.1: Các yếu tố nguy cơ của HIV ở người trẻ tuổi ......................................... 18 Hình 3.1: Khung phân tích của đề tài ..................................................................... 22 Hình 4.1: Vị trí địa lý của tỉnh Đồng Tháp............................................................. 28 Hình 4.2: Số trường hợp HIV/AIDS, tử vong tại Đồng Tháp năm 2008 - 2017 ...... 29 Hình 4.3: Phân bố các trường hợp nhiễm HIV theo nhóm tuổi 2008 - 2017 ........... 30 Hình 4.4: Nguồn tài chính cho phòng chống HIV/AIDS giai đoạn 2008 - 2017 ..... 32 Hình 4.5: Cơ cấu quỹ tài chính phòng chống HIV/AIDS giai đoạn 2008 - 2017 .... 33 xiv
TÓM TẮT Tên đề tài: Đánh giá tác động hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trong cộng đồng: Nghiên cứu trường hợp tỉnh Đồng Tháp. Lý do chọn đề tài: Dịch HIV đã xảy ra rộng trên toàn quốc, Riêng tại tỉnh Đồng Tháp, đến hết năm 2017, số lượng người mắc HIV/AIDS là 5.999 người, chiếm 0,35% dân số của tỉnh (Sở Y tế tỉnh Đồng Tháp, 2018). Vấn đề: Mặc dù đã có những cam kết của chính phủ trong việc đầu tư kinh phí cho chương trình phòng chống HIV/AIDS, nhưng vấn đề đầu tư bền vững là một thách thức lớn ở Việt Nam nói chung và tỉnh Đồng Tháp nói riêng. Phương pháp nghiên cứu: Phương pháp thống kê mô tả, phương pháp so sánh, phương pháp hồi quy bội. Kết quả nghiên cứu: Chi tiêu cho phòng ngừa HIV/AIDS có ảnh hưởng tích cực, làm giảm tỷ lệ nhiễm HIV trong cộng đồng. Trung bình nếu số tiền chi cho phòng ngừa HIV/AIDS tăng thêm 1 tỷ đồng/huyện thì tỷ lệ nhiễm HIV giảm đi 1,393‰. Các yếu tố khác cũng có ảnh hưởng đến tỷ lệ nhiễm HIV trong cộng đồng được tìm thấy qua nghiên cứu gồm: Tỷ lệ dân số trong độ tuổi 25 đến 49 tuổi, Thu nhập bình quân đầu người, Tỷ lệ hộ nghèo Kết luận và khuyến nghị: Đề tài đề xuất các khuyến nghị chính sách gồm: Tăng cường huy động nguồn tài chính cho HIV/AIDS; Phân bổ, sử dụng hiệu quả nguồn vốn phòng chống HIV/AIDS; Hoàn thiện chính sách phòng chống HIV/AIDS. Từ khóa: Hỗ trợ tài chính, phòng chống HIV/AIDS, tỉnh Đồng Tháp.
ABSTRACT Title: Assess the impact of financial support on HIV prevention in the community: A case study of DongThap Province. Reason for writing: The HIV epidemic has spread across the country, Particularly in Dong Thap province, by the end of 2017, the number of people infected with HIV / AIDS was 5,999 , accounting for 0, 35% of the province's population (Dong Thap Department of Health, 2018). Problem: Despite the VietNam Government’s commitment to funding the HIV/AIDS program, the issue of sustainable investment is a major challenge in VietNam in general and Dong Thap in particular. Methods: Methods were used include: descriptive statistics, comparative method, multiple regression method. Results: Spending on HIV/AIDS prevention has a positive effect, reducing HIV prevalence in the community. On average, if the amount spent on HIV/AIDS prevention increases by 1 billion VND per district of DongThap Province, the rate of HIV infection decreases by 1,393‰ . The other factors may also affect the rate of HIV infection in the community are: percentage of the population aged 25 to 49 years, per capita income, percentage of poor households. Conclusions and implications: Proposes policy recommendations including: Strengthening mobilization of financial resources for HIV/AIDS; To allocate and effectively use capital sources for HIV/AIDS prevention; Complete the HIV/AIDS prevention policy. Keywords: Financial support, HIV/AIDS prevention, DongThap Province.
1 Chương 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU 1.1. Sự cần thiết của vấn đề nghiên cứu Hiện nay đại dịch vi rút gây suy giảm miễn dịch ở người (HIV) và hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải (AIDS) là một đại dịch nguy hiểm, là mối hiểm họa đối với tính mạng, sức khỏe, con người và tương lai nòi giống của các quốc gia, các dân tộc trên toàn cầu. Nó tác động mạnh mẽ đến sự phát triển về kinh tế, văn hóa, an ninh trật tự và an toàn xã hội đe dọa sự phát triển bền vững của tất cả các quốc gia trên thế giới. Đáng lo ngại hơn là HIV/AIDS đang lan tràn mạnh mẽ ở khắp các vùng miền từ thành thị đến nông thôn, từ miền núi đến hải đảo xa xôi của đất nước cũng như ở khắp nơi trên thế giới (Chính phủ, 2012). Nhận thức rõ sự nguy hiểm của đại dịch HIV/AIDS, Chính phủ Việt Nam đã ban hành nhiều văn bản pháp luật quan trọng nhằm khống chế sự gia tăng của dịch HIV/AIDS. Một trong những văn bản tiêu biểu phải kể đến là “Chiến lược Quốc gia phòng, chống HIV/AIDS đến năm 2020 và tầm nhìn 2030” được ban hành kèm theo Quyết định số Ban hành kèm theo Quyết định số 608/QĐ-TTg ngày 25/5/2012 của Thủ tướng Chính phủ với mục tiêu chung là khống chế tỷ lệ nhiễm HIV trong cộng đồng dân cư dưới 0,3% vào năm 2020, giảm tác động của HIV/AIDS đối với sự phát triển kinh tế - xã hội. Chương trình hành động quốc gia can thiệp giảm tác hại trong dự phòng lây nhiễm HIV đặt ra mục tiêu khống chế tỷ lệ nhiễm HIV trong nhóm nghiện chích ma tuý xuống dưới 20% và nhóm người bán dâm dưới 3%, làm giảm tỷ lệ lây nhiễm HIV trong nhóm có hành vi nguy cơ cao và từ nhóm có hành vi nguy cơ cao ra cộng đồng, là giải pháp quan trọng để thực hiện thành công Chiến lược Quốc gia phòng chống HIV/AIDS ở Việt Nam. Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), tính đến cuối năm 2012, ước tính tỷ lệ nhiễm HIV trong nhóm nam tiêm chích ma túy ở Việt Nam là 11%, nhưng ở một vài thành phố lớn có đến hơn một nửa số nam giới tiêm chích ma túy là người nhiễm HIV. Tỷ lệ nhiễm HIV trung bình trên toàn quốc trong nhóm phụ nữ bán
2 dâm là 2,7%. Theo Cục phòng chống HIV/AIDS (2013), tính đến ngày 17/4/2013 trên cả nước có 210.612 trường hợp nhiễm HIV/AIDS. Trong đó có 54.361 trường hợp đã chuyển sang giai đoạn AIDS và đã có 54.485 người tử vong. Tình hình dịch HIV/AIDS tại VN vẫn diễn biến phức tạp, khó kiểm soát. Dịch HIV đã xảy ra rộng trên toàn quốc, Riêng tại tỉnh Đồng Tháp, đến hết năm 2017, số lượng người mắc HIV/AIDS là 5.999 người, chiếm 0,35% dân số của tỉnh (Sở Y tế tỉnh Đồng Tháp, 2018). HIV là nguyên nhân hàng đầu gây ra gánh nặng bệnh tật, tử vong và ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế xã hội. Mặc dù đã có những cam kết của chính phủ trong việc đầu tư kinh phí cho chương trình phòng chống HIV/AIDS, nhưng vấn đề đầu tư bền vững là một thách thức lớn ở Việt Nam (Trung tâm hỗ trợ sáng kiến phát triển cộng đồng, 2014). Tăng cường quản lý, giám sát và sử dụng có hiệu quả các nguồn kinh phí đầu tư cho công tác phòng, chống HIV/AIDS là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của Chiến lược Quốc gia phòng, chống HIV/AIDS đến năm 2020 và tầm nhìn 2030 (Chính phủ, 2012). Nhận thức được tầm quan trọng của nguồn lực tài chính trong việc giảm tác hại của dịch HIV đối với cộng đồng trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp, tác giả quyết định chọn đề tài “Đánh giá tác động hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trong cộng đồng: Nghiên cứu trường hợp tỉnh Đồng Tháp” để làm luận văn thạc sĩ. 1.2. Mục tiêu nghiên cứu 1.2.1. Mục tiêu chung Đánh giá tác động của hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trong cộng đồng trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp. Từ đó, đưa ra các hàm ý chính sách nhằm cải thiện các hoạt động hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp. 1.2.2. Mục tiêu cụ thể Đề tài nghiên cứu nhằm đạt được các mục tiêu cụ thể sau:
3 Mục tiêu 1: Đánh giá tác động của hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trong cộng đồng trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp. Mục tiêu 2: Tìm hiểu những khó khăn, vướng mắc và nguyên nhân của khó khăn, vướng mắc của hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trong cộng đồng trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp. Mục tiêu 3: Hàm ý chính sách nhằm cải thiện ảnh hưởng tích cực của hoạt động hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp. 1.3. Câu hỏi nghiên cứu Hỗ trợ tài chính ảnh hưởng như thế nào đến công tác phòng chống lây nhiễm HIV trong cộng đồng trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp? Những khó khăn, vướng mắc của hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trong cộng đồng trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp là gì? Và nguyên nhân của khó khăn, vướng mắc này là gì? Cần có những chính sách gì để tăng cường hoạt động hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp? 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của đề tài này là chương trình hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trong cộng đồng. Phạm vi về nội dung: Đề tài tập trung phân tích ảnh hưởng của chương trình hỗ trợ tài chính đến việc khống chế tỷ lệ lây nhiễm HIV trong cộng đồng trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp. Các tác động khác của chương trình hỗ trợ tài chính đối với sức khỏe, kỹ thuật điều trị không thuộc nội dung nghiên cứu trong đề tài. Về thời gian của dữ liệu: Các số liệu thứ cấp phân tích trong nghiên cứu được thu thập trong 10 năm, từ năm 2009 đến năm 2018. 1.5. Phương pháp nghiên cứu Đề tài sử dụng phương pháp định lượng kết hợp với định tính. Phương pháp định lượng sử dụng là phương pháp hồi quy đa biến OLS để đánh giá ảnh hưởng của chương trình hỗ trợ tài chính đến tỷ lệ nhiễm HIV trong cộng đồng trên địa bàn
4 tỉnh Đồng Tháp. Phương pháp định tính sử dụng kỹ thuật phỏng vấn sâu để giải thích rõ hơn nguyên nhân của kết quả nghiên cứu định lượng. 1.6. Bố cục của luận văn Chương 1: Tổng quan nghiên cứu. Giới thiệu sự cần thiết nghiên cứu; Mục tiêu, đối tượng, phạm vi và phương pháp nghiên cứu. Chương 2: Cơ sở lý thuyết. Trình bày các khái niệm có liên quan đến nghiên cứu; Phương pháp đánh giá tác động chính sách; Tổng quan chính sách can thiệp dự phòng giảm tác hại của dịch HIV; Các nghiên cứu trong và ngoài nước có liên quan đến đề tài. Chương 3: Phương pháp nghiên cứu. Trình bày khung nghiên cứu, mô hình nghiên cứu; Mô tả dữ liệu, thu thập và phân tích dữ liệu. Chương 4: Kết quả nghiên cứu và thảo luận. Giới thiệu chương trình hỗ trợ tài chính đối với phòng ngừa HIV/AIDS tại Đồng Tháp; Phân tích ảnh hưởng của hỗ trợ tài chính đến phòng chống lây nhiễm HIV trong cộng đồng trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp; Những khó khăn, vướng mắc của hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trong cộng đồng trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp và nguyên nhân. Thảo luận kết quả nghiên cứu Chương 5: Kết luận và các khuyến nghị. Trình bày tóm tắt kết quả nghiên cứu; Hàm ý chính sách nhằm cải thiện ảnh hưởng tích cực của hoạt động hỗ trợ tài chính đối với công tác phòng chống lây nhiễm HIV trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp. Đồng thời, chỉ ra những hạn chế của nghiên cứu và đề xuất hướng nghiên cứu tiếp theo.
5 Chương 2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT 2.1. Tổng quan về HIV, AIDS và chương trình phòng chống HIV, AIDS ở Việt Nam 2.1.1. Khái niệm HIV, AIDS HIV là một chữ viết tắt của loại vi rút gây suy giảm miễn dịch ở người. HIV gây tổn thương hệ thống miễn dịch của cơ thể và làm cho cơ thể không còn khả năng chống lại các tác nhân gây bệnh dẫn đến chết người. Có 3 con đường lây truyền HIV: Tình dục, đường máu, mẹ truyền sang con (Tổ chức Y tế thế giới, 1991). AIDS là chữ viết tắt của hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải ở người. AIDS là giai đoạn cuối của quá trình nhiễm HIV. Trong giai đoạn này, hệ thống miễn dịch của cơ thể bị suy yếu nên người bệnh dễ mắc các bệnh bệnh nhiễm trùng cơ hội, ung thư và các bệnh liên quan đến rối loạn miễn dịch dẫn đến tử vong (Tổ chức Y tế thế giới, 1991). Thời gian từ khi nhiễm HIV đến biến chuyển thành bệnh AIDS tùy thuộc vào hành vi và đáp ứng miễn dịch của từng người nhưng tựu chung lại trong khoảng thời gian trung bình là 5 năm (Chương trình kiểm soát HIV AIDS, Bộ Y tế Việt Nam, 2005). 2.1.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến tỷ lệ nhiễm HIV trong cộng đồng Đến nay, HIV/AIDS là đại dịch. Ngoài các yếu tố hành vi thuộc về cá nhân như quan hệ tình dục không an toàn, tiêm chích ma túy và truyền máu bị nhiễm HIV gây ra mối đe dọa trực tiếp đến nhiễm HIV cho các cá nhân liên quan thì những các yếu tố kinh tế xã hội có ảnh hưởng quyết định để tỷ lệ nhiễm HIV ở cấp độ cộng đồng gồm có nghèo đói, thu nhập quốc dân, phát triển, di cư, trình độ học vấn, tiếp cận các dịch vụ y tế, tiếp cận thông tin và quản lý của nhà nước. 2.1.2.1. Yếu tố hành vi Ở các nước phát triển, đại dịch lần đầu tiên xuất hiện và bị giới hạn trong quần thể người đồng tính và tiêm chích ma túy và đây chính là lý do tại sao các chính
6 sách phòng ngừa chỉ dựa trên hành vi an toàn. Định hướng này được duy trì trong các chính sách phòng chống HIV/AIDS. Jha và cộng sự (2001) minh họa tác động của việc phòng ngừa HIV đối với việc sử dụng bao cao su ở người bán dâm giúp giảm tỷ lệ nhiễm HIV. 2.1.2.2. Giới tính Giới tính là một trong những yếu tố hàng đầu có ảnh hưởng đến tỷ lệ nhiễm HIV. Phụ nữ bị nhiễm HIV nhiều hơn nam giới và thường họ bị nhiễm bệnh ở độ tuổi sớm (ECA, 2009). Phụ nữ trẻ ở độ tuổi 15 - 24 đặc biệt dễ bị nhiễm bệnh vì lý do sinh học và cũng do các yếu tố kinh tế xã hội. Ở Châu Phi, 76% thanh niên trong độ tuổi từ 15 đến 24 nhiễm HIV là nữ (ECA, 2009). Gần một nửa số người nhiễm HIV trên thế giới là phụ nữ (UNIFEM, 2008). Phụ nữ bán dâm là một nhóm dân số có nguy cơ mắc HIV cao hơn so với các nhóm khác trong dân số. Phụ nữ trẻ tuổi 15 tuổi 24 nhiều hơn có khả năng bị nhiễm bệnh cao gấp ba lần so với nam thanh niên (UNAIDS, 2006). 2.1.2.3. Nghèo đói Có một mối quan hệ rõ ràng giữa nghèo đói và sự lây lan của các bệnh truyền nhiễm và HIV, AIDS không phải là một ngoại lệ. Các hộ nghèo thường có ít tài chính hoặc tài sản khác và thường bị thiệt thòi về mặt chính trị và xã hội. Vì vậy, họ có xu hướng thiếu thông tin đầy đủ. Stillwaggon (2002) đã lưu ý, mọi người cũng về mặt sinh học dễ bị nhiễm HIV hơn khi con người bị suy dinh dưỡng và/hoặc bị nhiễm ký sinh trùng (làm suy yếu hệ thống miễn dịch), hai đặc điểm phổ biến hơn ở những người nghèo. 2.1.2.4. Thu nhập quốc dân Các trường hợp nhiễm HIV, AIDS đầu tiên đã được phát hiện ở các nước phát triển, nhưng dịch lan truyền nhanh nhất ở các nước nghèo. Lý do là các nước phát triển thực hiện tốt các biện pháp phòng ngừa và chăm sóc cho người bệnh, do đó làm giảm sự lây nhiễm của họ và số ca nhiễm mới. Trên toàn cầu, 90% các trường hợp nhiễm HIV mới xảy ra ở các nước nghèo (Lukas 2008). Mối liên hệ ngược chiều giữa thu nhập và tỷ lệ nhiễm HIV ở cấp quốc gia
7 phản ánh vai trò của cơ sở hạ tầng tốt hơn, tiếp cận các dịch vụ y tế và dinh dưỡng dường như đóng vai trò trong sự lây lan của căn bệnh này. Ngoài ra, trong điều kiện nguồn lực tài chính có hạn, chính phủ các nước buộc phải lựa chọn giữa việc phòng ngừa HIV, AIDS hay các chương trình ưu tiên khác như là an ninh, giáo dục, môi trường (Ainsworth và Teokul, 1997). Khi kinh tế xã hội dễ bị tổn thương, khiến mọi người thực hiện các hành vi nguy cơ cao. Trong rất nhiều trường hợp, nghèo đói buộc phụ nữ tham gia buôn bán tình dục (UNIFEM, 2009). Bloom và cộng sự (2001) đã chứng minh rằng những khu vực nghèo nhất trong xã hội có ít kiến thức về cách lây truyền và phòng chống AIDS. Nghèo đói cũng tác động đến lây truyền HIV thông qua việc tiếp cận ít hơn với các dịch vụ y tế (Stillwaggon, 2002). 2.1.2.5. Tăng trưởng kinh tế Mặc dù giảm nghèo có thể được cho là làm giảm tỷ lệ nhiễm HIV AIDS, nhưng trong một số trường hợp, quá trình tăng trưởng kinh tế có thể dẫn đến làm gia tăng dịch bệnh. Tăng trưởng kinh tế gắn liền với phát triển cơ sở hạ tầng, đô thị hóa, tăng thu nhập khả dụng và tăng di cư. Hơn nữa, sự bất bình đẳng thường xuất hiện trong giai đoạn đầu của tăng trưởng kinh tế (Deaton và Lubotsky, 2001), tạo ra sự di cư. Công nhân di cư đến các trung tâm thành phố lớn nơi có thu nhập cao và nhiều cơ hội việc làm. Đó là một yếu tố rủi ro đáng kể: đàn ông đi làm xa nhà, nhưng thỉnh thoảng trở về gia đình ở làng quê gốc. Do đó, sự tăng trưởng kinh tế có khả năng mang lại cơ hội lớn hơn cho các hoạt động mại dâm, tình dục không an toàn. Cuối cùng, sự bất bình đẳng có thể tạo ra những thay đổi trong quan hệ giới có thể tạo điều kiện cho sự lây lan của các bệnh lây truyền qua đường tình dục, trong đó có HIV AIDS (Farmer, 1999). 2.1.2.6. Đô thị hóa Khi người lao động nhập cư di chuyển từ khu vực nông thôn (có tỷ lệ nhiễm HIV thấp) đến các trung tâm đô thị, nơi tỷ lệ nhiễm HIV cao hơn nhiều và các hành vi rủi ro thường xuyên hơn. Khi đô thị hóa tăng lên, cơ sở hạ tầng ở các thành phố cần phải chào đón một dân số quan trọng hơn nhiều. Môi trường không lành mạnh
8 (chỗ ở, không được tiếp cận với nước an toàn và vệ sinh kém) cùng với hệ thống y tế quá tải làm giảm thiểu vai trò ngăn chặn sự lây lan của các bệnh truyền nhiễm. Một bộ phận những người trẻ tuổi ở nông thôn đến các thành phố lớn có thể tham gia hoạt động mại dâm như một chiến lược sinh tồn nếu thất nghiệp trong thời gian dài. Hajizadeh và cộng sự (2010) khi nghiên cứu về tỷ lệ nhiễm HIV ở Kenya, Lesentine Uganda và Zambia cho thấy tỷ lệ nhiễm HIV ở thành thị cao hơn so với nông thôn. HIV và di cư không có mối quan hệ tuyến tính nhưng được liên kết ngang, HIV là biểu hiện của sự bất bình đẳng và thiếu thốn mà người di cư phải đối mặt. Môi trường sống phức tạp và cô đơn, tách khỏi gia đình, thiếu tiếp cận thông tin, dịch vụ và hệ thống hỗ trợ xã hội có thể dẫn đến các hành vi không an toàn (tình dục không an toàn, tiêm chích ma túy) khiến họ dễ bị phơi nhiễm HIV hơn. Tuy nhiên, có thể lưu ý rằng bản thân việc di cư không phải là yếu tố dễ bị tổn thương đối với HIV, nhưng chính quá trình di chuyển không an toàn sẽ tạo ra các điều kiện dễ bị tổn thương (UNDP, 2006). 2.1.2.7. Giáo dục Một yếu tố quan trọng có ảnh hưởng đến tỷ lệ mắc các bệnh truyền nhiễm là giáo dục. Lachaud (2007), khi nghiên cứu về tỷ lệ nhiễm HIV ở Burkina-Faso đã nhận thấy, những người có học vấn sẽ bị ảnh hưởng bởi HIV ít hơn so với phần còn lại của dân số. Điều này có thể do nhiều lý do: đầu tiên, những người có học thức được thông báo tốt hơn về các biện pháp phòng ngừa. Giống như tiếp cận với chăm sóc sức khỏe, tiếp cận giáo dục là một phương tiện được thông báo về các phương pháp phòng ngừa, đặc biệt là nếu các chương trình giáo dục bao gồm giáo dục tình dục (Lachaud, 2007) Parker (1997) đã kết luận rằng 3/4 số người mới được chẩn đoán nhiễm HIV vào đầu những năm 1980 ở Brazil có một giáo dục trung học hoặc đại học, nhưng đến đầu những năm 1990, tỷ lệ này đã giảm xuống còn 1/3. Kavita Singh và cộng sự (2013) cho rằng giáo dục và bình đẳng giới đang được thúc đẩy như là chiến
9 lược để chống lại dịch HIV tại Châu Phi và nhiều quốc gia đang phát triển trên thế giới. 2.1.2.8. Quản trị công Ảnh hưởng của quản trị công đối với dịch bệnh HIV/AIDS thể hiện thông qua chính phủ ưu tiên dành nguồn lực cho phòng chống HIV/AIDS như một vấn đề sức khỏe cộng đồng thực sự. Ở nước châu Phi, tình hình kinh tế thảm khốc được gây ra bởi quản trị tồi tệ, những người ra quyết định không thể đầu tư đủ vào các hoạt động phòng chống HIV/AIDS. Theo cách đó, quản trị công tốt sẽ là một yếu tố làm cho dịch bệnh lây lan chậm lại. Bonnel (2000), cho rằng môi trường pháp lý chính trị, quyết định chi tiêu y tế, các chính sách tài chính hỗ trợ từ Chính phủ và các tổ chức phi chính phủ là một trong những yếu tố quan trọng để chống lại dịch HIV. Vai trò của quản trị công trong việc kiểm soát dịch bệnh HIV/AIDS còn thể hiện thông qua việc thực hiện các chương trình quốc gia về phòng chống và làm giảm tác hại của HIV/AIDS. 2.1.3. Chính sách tài chính đối với phòng chống HIV/AIDS tại Việt Nam Việt Nam đã phê duyệt Đề án “Bảo đảm tài chính cho các hoạt động phòng, chống HIV/AIDS giai đoạn 2013 - 2020” theo Quyết định số 1899/QĐ-TTg ngày 16/10/2013 của Thủ tướng Chính phủ. Các nội dung chính gồm có: 2.1.3.1. Mục tiêu Mục tiêu chung: Bảo đảm nguồn tài chính bền vững cho việc thực hiện thành công các mục tiêu của Chiến lược quốc gia phòng, chống HIV/AIDS đến năm 2020 và tầm nhìn 2030. Mục tiêu cụ thể: Bảo đảm tỷ lệ tăng NSNN ở trung ương thông qua Chương trình mục tiêu quốc gia phòng, chống HIV/AIDS tăng dần qua các năm đến năm 2020; Tăng dần tỷ lệ chi tiêu cho phòng, chống HIV/AIDS từ ngân sách nhà nước ở địa phương, đơn vị. Tiến tới ngân sách nhà nước ở địa phương, đơn vị (bao gồm cả nguồn hỗ trợ từ ngân sách nhà nước ở trung ương thông qua các chương trình mục tiêu quốc gia) bảo đảm được nhu cầu kinh phí cho hoạt động phòng, chống HIV/AIDS tại địa phương, đơn vị; Huy động nguồn viện trợ quốc tế đạt tỷ lệ tối