Luận văn Thạc sĩ Luật kinh tế: Thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội tại BHXH tỉnh Quảng Ninh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:87

Thêm vào BST

Báo xấu

88
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu là phân tích và làm rõ cơ sở lý luận và các quy định của pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội nói chung và đánh giá thực tiễn thực hiện pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội tại tỉnh Quảng Ninh nói riêng, đồng thời chỉ ra những mặt tồn tại, yếu kém, nguyên nhân, từ đó đề xuất xây dựng căn cứ khoa học cho những giải pháp phù hợp mang tính khả thi nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội trong thời gian tới, phục vụ tốt hơn quyền lợi bảo hiểm xã hội cho người lao động trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật kinh tế: Thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội tại BHXH tỉnh Quảng Ninh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG ---------***--------- LUẬN VĂN THẠC SĨ THỰC TIỄN ÁP DỤNG CÁC QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VỀ CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BHXH TỈNH QUẢNG NINH Ngành: Luật kinh tế ĐỖ THỊ SƠN Hà Nội - 2020
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG ---------***--------- LUẬN VĂN THẠC SĨ THỰC TIỄN ÁP DỤNG CÁC QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VỀ CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BHXH TỈNH QUẢNG NINH Ngành: Luật kinh tế Mã số: 8380107 Họ và tên học viên: ĐỖ THỊ SƠN Người hướng dẫn khoa học: TS. NGÔ QUỐC CHIẾN Hà Nội - 2020
i LỜI CAM ĐOAN Tên tôi là: Đỗ Thị Sơn – tác giả của đề tài “Thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội tại BHXH tỉnh Quảng Ninh”, tôi xin cam đoan: - Luận văn này là công trình nghiên cứu thực sự của bản thân tác giả. - Các thông tin được đề cập trong luận văn là chính xác, trung thực và đã được nêu rõ nguồn gốc. - Tác giả xin chịu trách nhiệm về những thông tin trong luận văn. Hà Nội, ngày 20 tháng 11 năm 2019 Tác giả luận văn Đỗ Thị Sơn
ii LỜI CẢM ƠN Trước hết, cho phép tác giả được gửi lời cảm ơn sâu sắc đến tập thể các nhà giáo Khoa Luật và Khoa Sau Đại học, Trường Đại học Ngoại Thương những người đã tận tâm truyền đạt các kiến thức nền tảng và trao đổi kinh nghiệm thực tế giúp cho tác giả có được những hiểu biết cần thiết để hoàn thành luận văn này. Đặc biệt, tác giả xin được gửi lời cảm ơn chân thành nhất và bày tỏ lòng kính trọng tới thầy giáo, giảng viên TS. Ngô Quốc Chiến, người đã dành cho tác giả sự giúp đỡ trực tiếp và tận tình từ việc định hướng, triển khai cho tới khi hoàn thành luận văn này. Bên cạnh đó, tác giả cũng xin cám ơn lãnh đạo Phòng Chế độ BHXH, Phòng KHTC, Phòng Thanh tra-Kiểm tra - Bảo hiểm xã hội tỉnh Quảng Ninh đã tạo điều kiện, cung cấp thông tin, báo cáo số liệu để tác giả có thể hoàn thành luận văn. Hà Nội, Ngày 20 tháng 11 năm 2019 Tác giả luận văn Đỗ Thị Sơn Đỗ Thị Sơn
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... ii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................ vi DANH MỤC BẢNG ............................................................................................... vii DANH MỤC HÌNH ................................................................................................ vii PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................1 CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI VÀ PHÁP LUẬT VỀ CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM XÃ HỘI ................................................................................9 1.1. Khái quát về bảo hiểm xã hội........................................................................9 1.1.1. Khái niệm bảo hiểm xã hội .......................................................................9 1.1.2. Chức năng của bảo hiểm xã hội .............................................................11 1.2. Khái quát về chế độ bảo hiểm xã hội .........................................................13 1.2.1. Khái niệm pháp luật chế độ bảo hiểm xã hội .........................................13 1.2.2. Đặc điểm của pháp luật chế độ bảo hiểm xã hội ...................................14 1.2.3. Đối tượng áp dụng ...................................................................................16 1.2.4. Nguồn hình thành quỹ chế độ bảo hiểm xã hội.....................................17 1.2.5. Các chế độ bảo hiểm xã hội ....................................................................18 1.3. Cơ sở hình thành chế độ bảo hiểm xã hội ..................................................22 1.3.1. Cơ sở sinh học .........................................................................................22 1.3.2. Điều kiện và môi trường lao động ..........................................................23 1.3.3. Cơ sở kinh tế - xã hội ..............................................................................23 1.3.4. Luật pháp và thể chế chính trị ................................................................24 1.4. Vai trò của pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội ......................................24 1.5. Nguyên tắc pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội ......................................26 1.6. Giải quyết tranh chấp về chế độ bảo hiểm xã hội .....................................28 Kết luận chương 1 ...............................................................................................31 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM XÃ HỘI ..............................................................................32
iv 2.1. Giới thiệu chung về tỉnh Quảng Ninh và Bảo hiểm xã hội tỉnh Quảng Ninh .......................................................................................................................32 2.1.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội của tỉnh Quảng Ninh ....................32 2.1.2. Quá trình hình thành và phát triển của bảo hiểm xã hội tỉnh Quảng Ninh ....................................................................................................................33 2.2. Thực trạng pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội ......................................36 2.2.1. Các chế độ BHXH bắt buộc ....................................................................36 2.2.2. Các chế độ bảo hiểm xã hội tự nguyện ..................................................46 2.3. Thực tiễn thực hiện pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội tại BHXH tỉnh Quảng Ninh ..........................................................................................................47 2.3.1. Kết quả đạt được ......................................................................................47 2.3.2. Tồn tại và nguyên nhân ..........................................................................53 2.3.3. Giải quyết tranh chấp về chế độ bảo hiểm xã hội tại BHXH tỉnh Quảng Ninh ....................................................................................................................56 Kết luận chương 2 ...............................................................................................59 CHƯƠNG 3: ĐỊNH HƯỚNG, GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ KIẾN NGHỊ THỰC THI PHÁP LUẬT VỀ CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BHXH TỈNH QUẢNG NINH ........................................................................60 3.1. Định hướng hoàn thiện pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội ..................60 3.2. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội .....................62 3.2.1. Ban hành các văn bản hướng dẫn thực hiện Luật BHXH và tăng cường quản lý nhà nước về bảo hiểm xã hội ...................................................62 3.2.2. Xây dựng các chương trình phối hợp với các ngành, các cấp có liên quan để triển khai thực hiện pháp luật về bảo hiểm xã hội ............................63 3.2.3. Bổ sung các chế độ cho Bảo hiểm xã hội tự nguyện như chế độ ốm đau, thai sản, tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp ........................................64 3.2.4. Các giải pháp nâng cao chế tài xử lí đối với các hành vi vi phạm pháp luật bảo hiểm xã hội ..........................................................................................64 3.3. Một số kiến nghị thực thi pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội tại BHXH tỉnh Quảng Ninh ..................................................................................................65
v 3.2.1. Ban hành văn bản hướng dẫn của BHXH tỉnh Quảng Ninh về thực hiện chế độ BHXH kịp thời...............................................................................65 3.3.2. Tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật về BHXH cho người lao động trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh ................................................66 3.3.3. Quản lý tốt các đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội và đối tượng thụ hưởng các chế độ BHXH ..................................................................................67 3.3.4. Nâng cao chất lượng dịch vụ và bồi dưỡng nâng cao nghiệp vụ..........68 3.3.5. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin .............................................68 3.3.6. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra của cơ quan Nhà nước có thẩm quyền với việc thực hiện chế độ BHXH ..................................................69 Kết luận chương 3 ...............................................................................................71 KẾT LUẬN ..............................................................................................................72 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................73
vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nghĩa đầy đủ BHXH Bảo hiểm xã hội BHYT Bảo hiểm Y tế BHTN Bảo hiểm thất nghiệp DSPHSK Dưỡng sức phục hồi sức khỏe TTDVVL Trung tâm dịch vụ việc làm ASXH An sinh xã hội TTHC Thủ tục hành chính CĐBHXH Chế độ bảo hiểm xã hội CNTT Công nghệ thông tin KHTC Kế hoạch tài chính TN&TKQTTHC Tiếp nhận và trả kết quả thủ tục hành chính NLĐ Người lao động NSDLĐ Người sử dụng lao động NSNN Ngân sách Nhà nước TNLĐ-BNN Tai nạn lao động – Bệnh nghề nghiệp UBND Ủy ban nhân dân
vii DANH MỤC BẢNG Bảng 1. Tổng hợp đối tượng hưởng chế độ BHXH từ năm 2104-2018 ...................48 Bảng 2. Tổng hợp giải quyết các chế độ Ốm đau, thai sản, DSPHSKtừ 2014-2018 49 Bảng 3. Tổng hợp giải quyết các chế độ Hưu trí, tử tuất, TNLĐ-BNN từ 2014-2018 ...................................................................................................................................50 Bảng 4. Tổng hợp chi trả các chế độ BHXH từ 2014-2018 ......................................51 DANH MỤC HÌNH Hình 1. Sơ đồ tổ chức bộ máy tại BHXH tỉnh Quảng Ninh .....................................36
viii TÓM TẮT KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN VĂN Tên Luận văn: Thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội tại BHXH tỉnh Quảng Ninh. Luận văn đã đạt các kết quả chính như sau: 1. Về lý luận - Đã nêu khái quát toàn bộ pháp luật chế độ bảo hiểm xã hội; - Đã phân tích và làm rõ các khái niệm, chức năng, vai trò, nguyên tắc, cơ sở hình thành, nội dung về chế độ bảo hiểm xã hội; - Đưa ra một số vấn đề giải quyết tranh chấp chế độ bảo hiểm xã hội tại Việt Nam. 2. Về thực tiễn - Giới thiệu sợ bộ tình hình kinh tế - xã hội của tỉnh Quảng Ninh cũng như cơ cấu tổ chức của BHXH tỉnh Quảng Ninh; - Đánh giá thực trạng pháp luật về các chế độ bảo hiểm xã hội bắt buộc và bảo hiểm xã hội tự nguyện trên cơ sở Luật BHXH năm 2014; - Đánh giá thực tiễn áp dụng chế độ BHXH tại BHXH tỉnh Quảng Ninh kể từ khi ban hành Luật BHXH 2014 cho đến nay, trong đó nêu các kết quả đạt được cũng như các vấn đề còn tồn tại, nguyên nhân; - Cơ chế giải quyết tranh chấp về chế độ BHXH tại BHXH tỉnh Quảng Ninh trong 05 năm từ năm 2014 đến năm 2018. 3. Về định hướng và giải pháp - Đã nêu một số định hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật chế độ BHXH trong thời gian tới;
ix - Trên cơ sở phân tích nội dung pháp luật chế độ BHXH và kết quả đạt được cũng như tồn tại, nguyên nhân. Luận văn đã đưa ra một số kiến nghị thực thi pháp luật về chế độ BHXH tại BHXH tỉnh Quảng Ninh. 4. Khả năng ứng dụng thực tiễn của Luận văn - Luận văn là tài liệu tham khảo hữu ích cho các cơ quan, đơn vị, tổ chức trong quá trình nghiên cứu, xây dựng và hoàn thiện chính sách và pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội. Một số phương hướng, giải pháp và kiến nghị trong luận văn có giá trị tham khảo đối với các cơ quan lập pháp khi sửa đổi các quy định của pháp luật về Luật BHXH; - Luận văn là tài liệu có khả năng nghiên cứu để ứng dụng trong thực tiễn thực hiện chế độ BHXH nói chung và tại tỉnh Quảng Ninh nói riêng; - Luận văn này cũng là tài liệu tham khảo cho sinh viên, học viên cao học có nghiên cứu hoặc học tập môn học pháp luật về BHXH.
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bảo hiểm xã hội là một trong những chính sách lớn của Nhà nước, là một trong những trụ cột của hệ thống chính sách an sinh xã hội tạo nền móng cho sự phát triển kinh tế và ổn định xã hội ở mọi quốc gia trên thế giới. Bảo hiểm xã hội góp phần bảo đảm ổn định đời sống cho người lao động ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội, thúc đẩy sự nghiệp xây dựng đất nước. So với các quốc gia trên thế giới, bảo hiểm xã hội Việt Nam ra đời khá muộn do nhiều điều kiện chủ quan cũng như khách quan1. Tuy ra đời muộn, nhưng chính sách và pháp luật về bảo hiểm xã hội đã được Đảng và Nhà nước quan tâm. Luật bảo hiểm xã hội ra đời năm 2006 đánh dấu một bước cụ thể hóa quan trọng về chinh sách bảo hiểm xã hội của nhà nước. Luật này sau đó đã được sửa đổi, bổ sung năm 2014. Ngoài ra, Nghị quyết số 21-NQ/TW về “ Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác BHXH, BHYT giai đoạn 2012-2020” nêu rõ quan điểm “Bảo hiểm xã hội và Bảo hiểm y tế là hai chính sách xã hội quan trọng, là trụ cột chính của hệ thống an sinh xã hội, góp phần thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội, đảm bảo ổn định chính trị - xã hội và phát triển kinh tế - xã hội”. Từ thực tiễn xã hội, nhu cầu chính đáng của người lao động, bảo hiểm xã hội đã trở thành chính sách xã hội quan trọng của nước ta và hầu hết các nước trên thế giới. Bảo hiểm xã hội là sự bảo đảm bù đắp một phần hoặc thay thế thu nhập của người lao động khi người lao động bị giảm hoặc bị mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết…dựa trên cơ sở đóng góp vào quỹ bảo hiểm xã hội do Nhà nước tổ chức thực hiện và sử dụng 1 Hệ thống bảo hiểm xã hội đầu tiên được thiết lập tại nước Phổ (nay là Cộng hòa Liên bang Đức) dưới thời của Thủ tướng Otto von Bismarck (1850), sau đó lan sang các nước châu Âu (Anh: 1991, Ý: 1919, Pháp: từ 1918), các nước châu Mỹ Latinh, Hoa Kỳ, Canada (từ sau 1930) và cuối cùng là các nước châu Phi, châu Á (giành độc lập sau chiến tranh thế giới lần thứ 2). Bảo hiểm xã hội tại Việt Nam có mầm mống dưới thời phong kiến Pháp thuộc. Sau cách mạng tháng 8/1945 Chính phủ nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hoà, đã ban hành sắc lệnh 29/SL ngày 12/3/1947 thực hiện bảo hiểm ốm đau, tai nạn lao động và hưu trí (chỉ có một số bộ phận). Đến khi hoà bình lập lại, ngày 27/12/1961 Nhà nước ban hành Nghị định 128/CP của Chính phủ về “Điều lệ tạm thời thực hiện các chế độ BHXH đối với công nhân viên chức” và được thực hiện từ ngày 1/1/1962.
2 quỹ đó để đảm bảo ổn định đời sống cho người lao động, đảm bảo an sinh xã hội (Khoản 1, Điều 3, Luật BHXH số 58/2014/QH13). Dựa trên những nhu cầu tất yếu của người lao động và mục tiêu cơ bản của Đảng và Nhà nước, chính sách bảo hiểm xã hội là chính sách cơ bản nhất của hệ thống an sinh xã hội của mỗi quốc gia2. Việc ban hành chính sách bảo hiểm xã hội phụ thuộc vào từng điều kiện kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia và xu hướng vận động khách quan của nền kinh tế - xã hội. Để đáp ứng được an sinh xã hội phải đảm bảo việc triển khai và thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội, vấn đề cốt lõi là phải cụ thể hoá chính sách thông qua các chế độ bảo hiểm xã hội. “Chế độ bảo hiểm xã hội là những quy định cụ thể và chi tiết, là sự bố trí, sắp xếp những chế định thực hiện bảo hiểm xã hội đối với người lao động (Bùi Đình Thanh, 1993). Nói cách khác, đó là một hệ thống các quy định được pháp luật hoá về đối tượng và phạm vi; về nghĩa vụ và quyền lợi, về điều kiện và mức đóng góp cho từng trường hợp bảo hiểm xã hội cụ thể. Mục đích chính của các chế độ bảo hiểm xã hội là bù đắp một phần và trợ cấp vật chất cho người lao động khi gặp rủi ro đã được quy định, ban hành trong luật. Bảo hiểm xã hội là một chính sách xã hội phức tạp, liên quan đến quyền lợi của người lao động lại khá mới mẻ trong nền kinh tế thị trường mới định hình ở Việt Nam, nên việc thực hiện các chế độ Bảo hiểm xã hội đã cho thấy những hạn chế, tồn tại nhất định trên phạm vi cả nước. Ngoài ra, việc thực hiện các chế độ về bảo hiểm xã hội trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh còn có những đặc thù riêng so với các địa phương khác như: Số công nhân lao động khai thác than, hầm lò lớn, thực hiện các công việc nặng nhọc, độc hại cần được đảm bảo quyền lợi khi tham gia bảo hiểm xã hội. Bên cạnh đó, các doanh nghiệp vừa và nhỏ phát triển ngày càng đông, các doanh nghiệp về xây dựng mọc lên nhiều hơn so với những năm trước khiến cho việc giải quyết các chế độ bảo hiểm xã hội lớn hơn so với một số tỉnh khác trên 2 Trong chính sách ASXH, về mặt cấu trúc gồm các bộ phận hợp thành (còn gọi là các trụ cột) là BHXH cho người lao động; trợ giúp xã hội đối với mọi thành viên của xã hội khi họ gặp phải rủi ro; chăm sóc sức khỏe và các dịch vụ xã hội bằng nguồn vốn của cộng đồng… Trong các bộ phận này của ASXH, BHXH là một bộ phận (hay trụ cột) lớn nhất, cơ bản nhất và ổn định nhất của hệ thống này. Chính sách BHXH được coi là trụ cột lớn nhất của hệ thống ASXH quốc gia, bởi lẽ BHXH có đối tượng rất lớn và toàn bộ người lao động – những người tạo ra của cải vật chất cơ bản cho xã hội.
3 cả nước. Công tác phối hợp giữa Bảo hiểm xã hội với các sở, ban, ngành trong việc thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội theo quy định của Luật Bảo hiểm xã hội còn nhiều bất cập, chồng chéo; chế tài xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội còn quá nhẹ, tính cưỡng chế của pháp luật chưa nghiêm. Nhận thức của một số người sử dụng lao động (SDLĐ) về chính sách, pháp luật bảo hiểm xã hội còn hạn chế, trách nhiệm xã hội chưa cao, ý thức chấp hành pháp luật thấp, vì lợi nhuận chủ sử dụng lao động cố tình trốn tránh trách nhiệm đóng bảo hiểm xã hội cho người lao động, không ký kết hợp đồng lao động hoặc chỉ ký hợp đồng dưới 01 tháng (để lách luật). Về phần mình, người lao động thì do áp lực thu nhập, việc làm nên ngại đấu tranh. Thực tế vẫn còn tình trạng rất nhiều đơn vị, cá nhân, người lao động còn có hành vi trục lợi bảo hiểm xã hội như: vừa đi làm vừa hưởng bảo hiểm thất nghiệp; đang hưởng bảo hiểm thất nghiệp nhưng vẫn hưởng lương hưu; người sử dụng lao động cấp giấy chứng nhận nghỉ việc hưởng bảo hiểm xã hội tràn lan, không đúng người, đúng bệnh; nhiều trường hợp người lao động không đi khám tại các cơ quan y tế nhưng vẫn được cấp giấy ốm. Một vấn đề khác cần phải kể đến, đó là công tác tuyên truyền, phổ biến chính sách pháp luật về bảo hiểm xã hội chưa thực sự đi vào chiều sâu, thiếu tính đồng bộ giữa các ngành, nên một bộ phận người lao động, nhân dân chưa hiểu được bản chất tốt đẹp, tính cộng đồng, nhân đạo và nhân văn cao cả của chính sách bảo hiểm xã hội, do đó chưa tích cực tham gia bảo hiểm xã hội. Vì vậy việc việc nghiên cứu “Thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội tại Bảo hiểm xã hội tỉnh Quảng Ninh” là rất cần thiết nhằm đánh giá thực trạng pháp luật và đưa ra một số giải pháp thực hiện đối với bảo hiểm xã hội tỉnh Quảng Ninh hiện nay. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Chế độ, chính sách và pháp luật về bảo hiểm nói chung và chế độ bảo hiểm xã hội nói riêng không phải là một chủ đề mới mẻ ở Việt Nam. Chủ đề này đã được nghiên cứu dưới góc độ kinh tế, quản lý và pháp luật. Tuy nhiên, tác giả nhận thấy rằng, các nghiên cứu luật học về chế độ bảo hiểm xã hội tại một địa bàn cụ thể là
4 Quảng Ninh chưa được nghiên cứu đầy đủ. Trong nỗ lực thực hiện luận văn này, tác giả đã tìm và đã thấy một số công trình sau: Trong luận văn thạc sỹ luật học về “Bảo hiểm xã hội tự nguyện – Thực trạng pháp luật và bảo hiểm xã hội tự nguyện ở Việt Nam” bảo vệ tại Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2015, tác giả Võ Lan Anh đã phân tích các quy định pháp luật Việt Nam về bảo hiểm xã hội tự nguyện. Nghiên cứu này đã đề cập đến chế độ bảo hiểm xã hội nói chung, nhưng chưa phân tích, đánh giá thực trạng áp dụng pháp luật tại các địa bàn cụ thể như Quảng Ninh. Tác giả Nguyễn Lan Hương, trong luận văn thạc sỹ luật học về “Pháp luật về bảo hiểm xã hội bắt buộc và thực tiễn thi hành trên địa bàn tỉnh Phú Thọ”, bảo vệ tại Trường Đại học Luật Hà Nội năm 2012, đã phân tích thực tiễn áp dụng pháp luật về bảo hiểm nói chung và pháp luật về bảo hiểm xã hội bắt buộc nói riêng. Luận văn này cũng đã phân tích thực trạng áp dụng pháp luật tại một địa bàn cụ thể là tỉnh Phú Thọ. Tuy nhiên, nghiên cứu này phân tích các quy định và thực trạng áp dụng các quy định của pháp luật bảo hiểm năm 2006, trong khi đó đạo luật này đã được sửa đổi khá nhiều vào năm 2014 và vì vậy, một nghiên cứu phân tích các quy định của Luật năm 2014 là cần thiết. Ngoài ra, Phú Thọ và Quảng Ninh là hai tỉnh có nhiều khác biệt, do đặc thù về địa hình và cơ cấu kinh tế xã hội. Một nghiên cứu trên địa bàn tỉnh Phú Thọ là không đủ để áp dụng cho Quảng Ninh và vì vậy cần có một nghiên cứu riêng để nhấn mạnh đến đặc thù của tỉnh Quảng Ninh. Trong một nghiên cứu tổng quát hơn về “Bảo hiểm thất nghiệp trong nền kinh tế thị trường ở Việt Nam”, luận án tiến sỹ luật học, tác giả Lê Thị Hoài Thu đã biện luận cho sự cần thiết xây dựng và hoàn thiện chế độ bảo hiểm thất nghiệp ở Việt Nam. Tuy nhiên, luận án này được bảo vệ tại Đại học Quốc gia Hà Nội năm 2002 nên đã có nhiều điểm không còn phù hợp với thực tiễn hiện nay. Ngoài ra, còn có thể kể đến một số bài viết đăng trên các tạp chí hoặc các trang thông tin, nhưng các bài viết này chủ yếu tập trung nghiên cứu tổng quan về BHXH và việc thực hiện các chế độ BHXH bắt buộc, BHXH tự nguyện mang tính phổ biến kiến thức pháp luật, hơn là các nghiên cứu luật học về các nội dung như:
5 đối tượng tham gia, mức đóng BHXH, phương thức đóng, điều kiện hưởng, quỹ BHXH, quản lý, tổ chức... Các đề tài chỉ đề cập đến một phần của chế độ bảo hiểm xã hội như BHXH bắt buộc, BHXH tự nguyện, hoặc so sánh sự khác nhau của các chế độ bảo hiểm xã hội qua các năm mặc dù các đề tài đã phản ánh được một phần thực trạng áp dụng chế độ BHXH, những quy định, những bất cập trong việc thực hiện chế độ chính sách nhưng chưa đưa ra cụ thể các quy định trong pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội tại Việt Nam. Như vậy, việc nghiên cứu thực trạng áp dụng những quy định của pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội tại địa bàn tỉnh Quảng Ninh là cần thiết, nhằm đưa ra các giải pháp cụ thể góp phần áp dụng hiệu quả hơn chế độ bảo hiểm xã hội tại một địa bàn cụ thể và, xa hơn, gợi ý một số sửa đổi pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trong phạm vi nghiên cứu đề tài luận văn, học viên phân tích và làm rõ cơ sở lý luận và các quy định của pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội nói chung và đánh giá thực tiễn thực hiện pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội tại tỉnh Quảng Ninh nói riêng, đồng thời chỉ ra những mặt tồn tại, yếu kém, nguyên nhân, từ đó đề xuất xây dựng căn cứ khoa học cho những giải pháp phù hợp mang tính khả thi nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội trong thời gian tới, phục vụ tốt hơn quyền lợi bảo hiểm xã hội cho người lao động trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu nêu trên, đề tài sẽ giải quyết các nhiệm vụ sau: Thứ nhất, Trình bày khái quát một số vấn đề lý luận về BHXH và các chế độ BHXH ở nước ta hiện nay: chế độ BHXH bắt buộc; BHXH tự nguyện, BHTN được quy định trong các văn bản luật.
6 Thứ hai, phân tích, đánh giá thực trạng thực hiện pháp luật về chế độ BHXH trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh để thấy được những kết quả, hạn chế, vướng mắc và nguyên nhân để đảm bảo chế độ BHXH là công cụ hữu hiệu nhất của an sinh xã hội ở nước ta trong thời gian tới. Thứ ba, đề xuất một số giải pháp, kiến nghị nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả pháp luật về chế độ BHXH; đóng góp những ý kiến đề xuất cho việc sửa đổi Luật BHXH phù hợp với thực tế cuộc sống, đảm bảo quyền lợi cho người lao động trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh nói riêng và 63 tỉnh thành trên toàn quốc nói chung. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của Luận văn là các quy định pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội và thực trạng thực hiện pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội tại BHXH tỉnh Quảng Ninh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Về không gian, bên cạnh việc phân tích các quy định của pháp luật về bảo hiểm, vốn mang tính bắt buộc chung trên cả nước, Luận văn sẽ tập trung nghiên cứu thực tiễn áp dụng các quy định này tại một địa bàn cụ thể là tỉnh Quảng Ninh. Về thời gian, Luận văn chủ yếu nghiên cứu thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật hiện hành, tức là khởi đầu từ năm 2014 với Luật Việc làm năm 2014 cho tới hiện nay. 5. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu nêu trên, Luận văn sẽ sử dụng các phương pháp nghiên cứu luật học truyền thống như phân tích, so sánh, tổng hợp, thống kê xử lý số liệu. Phương pháp phân tích và tổng hợp được sử dụng chủ yếu ở Chương 1 và Chương 2 nhằm làm rõ cơ sở lý luận về chế độ bảo hiểm xã hội, các quy định của pháp luật và thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội.
7 Phương pháp tổng hợp, so sánh được áp dụng chủ yếu trong Chương 2 và Chương 3 để làm rõ các ưu điểm, nhược điểm trong thực trạng áp dụng các quy định của pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội tại Quảng Ninh và đưa ra một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác này. 6. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu 6.1. Câu hỏi nghiên cứu Để làm rõ thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội tại Quảng Ninh và trên cơ sở đó đưa ra một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả của bảo hiểm xã hội tại địa bàn này, tác giả thấy cần trả lời ba câu hỏi sau: Thứ nhất, chế độ bảo hiểm xã hội có đặc điểm và đóng vai trò như thế nào đối với sự phát triển kinh tế, văn hóa xã hội của đất nước? Thứ hai, các chế độ bảo hiểm xã hội được quy định trong pháp luật Việt Nam như thế nào? Đối tượng nào được hưởng? Điều kiện được hưởng? Mức hưởng? Thứ ba, thực trạng quy định pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội tại Quảng Ninh còn những vướng mắc, tồn tại gì? Đâu là các giải pháp khắc phục, nâng cao hiệu quả pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội? 6.2. Giả thuyết nghiên cứu Trước khi nghiên cứu, tác giả đặt ra một số giả thuyết nghiên cứu. Trên cơ sở các giả thuyết nghiên cứu đó, tác giả đã xác định định hướng nghiên cứu, tập hợp và phân tích tài liệu nghiên cứu để kiểm tra giả thuyết nghiên cứu và hiệu chỉnh giả thuyết nghiên cứu. Có ba giả thuyết nghiên cứu được luận văn giữ lại là: Thứ nhất, chế độ chính sách bảo hiểm xã hội có nhiều đặc điểm chung và riêng biệt, đóng vai trò rất quan trọng trong việc đảm bảo an sinh xã hội nhằm bù đắp một phần thu nhập bị mất của người lao động. Thứ hai, các chế độ bảo hiểm xã hội được quy định cụ thể trong các quy phạm pháp luật như Luật BHXH năm 2014 và các thông tư, nghị định, văn bản hướng dẫn khác.
8 Thứ ba, các quy định pháp luật về chế độ BHXH chưa được áp dụng hiệu quả tại Quảng Ninh, mới chỉ đáp ứng được một phần nhu cầu cuộc sống, đảm bảo cho đa số quyền lợi của một bộ phận dân chúng do còn nhiều bất cập, vướng mắc cần khắc phục mới có thể phát huy hiệu quả thực sự trong đời sống. 7. Đóng góp của Luận văn Đề tài của luận văn nghiên cứu việc thực hiện pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội để hệ thống hóa được những vấn đề từ cơ sở lý luận, vai trò và thực tiễn thực hiện chế độ bảo hiểm xã hội tại BHXH tỉnh Quảng Ninh. Từ đó nêu lên được những kết quả đạt được những vấn đề cần giải quyết, rút ra những hạn chế và nguyên nhân tồn tại ảnh hưởng cũng như đề xuất một số giải pháp cụ thể có giá trị tham khảo cho các cơ quan hữu quan trong quá trình hoàn thiện và thực hiện pháp luật về chế độ bảo hiểm xã hội, đặc biệt là các cơ quan bảo hiểm xã hội, các đơn vị tham gia bảo hiểm xã hội. 8. Kết cấu của Luận văn Ngoài phần mở đầu, kết thúc, mục lục, phụ lục và danh mục tài liệu tham khảo, Luận văn được kết cấu gồm 3 chương: Chương 1. KHÁI QUÁT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI VÀ PHÁP LUẬT VỀ CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM XÃ HỘI Chương 2. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM XÃ HỘI Chương 3: ĐỊNH HƯỚNG, GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ KIẾN NGHỊ THỰC THI PHÁP LUẬT VỀ CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BHXH TỈNH QUẢNG NINH
9 CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI VÀ PHÁP LUẬT VỀ CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM XÃ HỘI 1.1. Khái quát về bảo hiểm xã hội 1.1.1. Khái niệm bảo hiểm xã hội Thuật ngữ “bảo hiểm xã hội” lần đầu tiên xuất hiện và được sử dụng làm tiêu đề cho một văn bản pháp luật vào năm 1935 (Luật Bảo hiểm xã hội năm 1935 của Hợp chủng quốc Hoa Kỳ)3. Sau đó thuật ngữ này xuất hiện trở lại trong một số đạo luật, trong thời gian chiến tranh thế giới thứ hai và được Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) nhanh chóng chấp nhận thuật ngữ “bảo hiểm xã hội”, đây chính là mốc quan trọng ghi nhận giá trị và sự tồn tại của thuật ngữ này, một thuật ngữ diễn đạt đơn giản nhưng phản ánh được nguyện vọng sâu sắc nhất của nhân dân lao động trên toàn thế giới. Trên thế giới, thuật ngữ “bảo hiểm xã hội” được hiểu không giống nhau giữa các nước về mức độ phạm vi rộng hẹp của nó. Tuy vậy, về cơ bản thì thuật ngữ này được hiểu với nghĩa là sự bảo đảm an toàn của xã hội đối với thành viên của nó thông qua các quy trình của hệ thống công cộng, nhằm giải tỏa những lo âu về kinh tế và xã hội cho thành viên. Nói cách khác, nó góp phần khắc phục sự suy giảm hoặc mất nguồn thu nhập của các thành viên trong xã hội và gia đình do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, hưu trí, tử tuất và thất nghiệp; đồng thời cung cấp về dịch vụ y tế, trợ cấp gia đình có con nhỏ4. Trong Luật BHXH, bảo hiểm xã hội được định nghĩa là “sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ bảo hiểm xã hội” (Khoản 1, Điều 3, Luật BHXH số 58/2014/QH13). BHXH còn được nghiên cứu dưới nhiều góc độ khác: 3 Luật Bảo hiểm xã hội năm 1935 của Hoa Kỳ (the Social Security Act of 1935) chỉ bao gồm bốn chế độ bảo hiểm là chế độ hưu trí, tử tuất, mất khả năng lao động và thất nghiệp. 4 Có thể xem được tại: http://www.dankinhte.vn/cac-khai-niem-ve-bao-hiem-xa-hoi/ [truy cập ngày 08/11/2019].