Lý thuyết phê phán và xã hội học về tính hiện đại - Lê Ngọc Hùng

46 X· héi häc sè 3 (91), 2005<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Lý thuyÕt phª ph¸n<br /> vµ x· héi häc vÒ tÝnh hiÖn ®¹i<br /> <br /> Lª Ngäc Hïng<br /> <br /> <br /> §Æt vÊn ®Ò<br /> Sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa ë nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn<br /> ®ang ®Æt ra mét vÊn ®Ò lín vÒ mÆt lý luËn vµ thùc tiÔn lµ nh÷ng n−íc chËm ph¸t<br /> triÓn cã thÓ häc hái ®−îc ®iÒu g× ë nh÷ng n−íc nhanh ph¸t triÓn. Mét sù nhÊt trÝ cao<br /> ë ®©y lµ kh«ng thÓ ¸p dông m« h×nh c«ng nghiÖp hãa-hiÖn ®¹i hãa cña thÕ kû XVIII-<br /> XIX cho nh÷ng n−íc ®ang tiÕn b−íc trªn con ®−êng nµy ë thÕ kû XXI. §ång thêi<br /> nh÷ng n−íc chËm ph¸t triÓn còng kh«ng thÓ kh«ng nh×n thÊy ë nh÷ng n−íc ph¸t<br /> triÓn c¸i h×nh bãng t−¬ng lai cña m×nh ®Ó rót ra c¸c bµi häc cÇn thiÕt. C¸ch tiÕp cËn<br /> cña lý thuyÕt phª ph¸n vµ g¾n liÒn víi nã lµ x· héi häc vÒ tÝnh hiÖn ®¹i gióp ta cã c¸i<br /> nh×n khoa häc ®èi víi nh÷ng vÊn ®Ò x· héi trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ<br /> tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa.<br /> T−¬ng tù nh− c¸c tr−êng ph¸i lý thuyÕt lín cña thÕ kû XX, lý thuyÕt phª ph¸n<br /> ®· tr¶i qua c¸c giai ®o¹n lÞch sö cña nã: Giai ®o¹n ®Çu khëi nguån tõ nh÷ng nghiªn<br /> cøu cã tÝnh phª ph¸n cña c¸c nhµ t− t−ëng thuéc thêi ®¹i Khai s¸ng vµ ®¹t tíi ®Ønh<br /> cao ph¸t triÓn ë thÕ kû XIX trong c¸c t¸c phÈm cña M¸c vµ ¡ng-ghen. Giai ®o¹n thø<br /> hai g¾n liÒn víi thêi kú ®Çu cña sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ViÖn nghiªn cøu x· héi<br /> ®−îc thµnh lËp ë Frankfurt n¨m 1923. ThÕ hÖ ®Çu tiªn cña tr−êng ph¸i lý thuyÕt phª<br /> ph¸n ë Frankfurt lµ nh÷ng ng−êi s¸ng lËp ra nã nh− Max Horkheimer, Theodore<br /> Adorno, Herbert Marcuse. ThÕ hÖ thø hai cña tr−êng ph¸i Frankfurt lµ Jurgen<br /> Habermas, Albrecht Wellmer vµ nh÷ng ng−êi kh¸c. ThÕ hÖ thø ba gåm nh÷ng ®¹i<br /> diÖn nh− Axel Honneth ë §øc, Seyla Benhabib vµ mét sè ng−êi kh¸c ë Hoa Kú.<br /> Nh−ng lý thuyÕt phª ph¸n kh«ng giíi h¹n ë §øc hay ë Hoa Kú mµ ph¸t triÓn ë Ph¸p<br /> víi ®¹i diÖn tiªu biÓu lµ Michel Foucault, Francois Lyotard, Pierre Bourdieu, Jack<br /> Derrida vµ nhiÒu ng−êi kh¸c1. Mét chñ ®Ò xuyªn suèt lý thuyÕt phª ph¸n vµ biÓu<br /> hiÖn râ nhÊt mèi liªn hÖ cña nã víi x· héi häc vÒ tÝnh hiÖn ®¹i lµ sù “phª ph¸n tÝnh<br /> hiÖn ®¹i”. Chñ ®Ò nµy ®−îc Alain Touraine, nhµ x· héi häc næi tiÕng ng−êi Ph¸p lÊy<br /> lµm nhan ®Ò cuèn s¸ch2 cña «ng xuÊt b¶n ë Pari n¨m 1992.<br /> Lý thuyÕt phª ph¸n cuèi thÕ kû XX ®· ph¸t triÓn d−íi nhiÒu h×nh thøc biÕn<br /> <br /> 1<br /> Craig Calhoun and Joseph Karaganis. “Critical Theory”, trong George Ritzer and Barray Smart (Eds.).<br /> Handbook of Social Theory. London: Sage Publications Inc. 2001. Tr. 179-180; Lª Ngäc Hïng. LÞch sö vµ<br /> lý thuyÕt x· héi häc. Nxb §¹i häc Quèc gia Hµ Néi. 2002.<br /> 2<br /> Alain Tourain (1992). Phª ph¸n tÝnh hiÖn ®¹i. Nxb ThÕ giíi. Hµ Néi. 2003.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª Ngäc Hïng 47<br /> <br /> thÓ phøc t¹p vÝ dô nh− lý thuyÕt x· héi phª ph¸n, thuyÕt hËu hiÖn ®¹i, thuyÕt n÷<br /> quyÒn vµ x©m nhËp vµo c¸c chuyªn ngµnh x· héi häc, c¸c bé m«n khoa häc l©n cËn<br /> vµ trµo l−u x· héi. Do ®ã, viÖc t×m hiÓu mét c¸ch kh¸i qu¸t lý thuyÕt phª ph¸n lµ cÇn<br /> thiÕt ®Ó kh¼ng ®Þnh ®ã lµ mét trong c¸c ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn x· héi hay mét trong<br /> c¸ch “h×nh dung x· héi häc” kh«ng thÓ thiÕu trong nghiªn cøu x· héi häc; qua ®ã gãp<br /> phÇn ph¸t triÓn mét h−íng nghiªn cøu x· héi häc vÒ tÝnh hiÖn ®¹i vµ x· héi häc vÒ<br /> sù ph¸t triÓn cña mét x· héi ®ang ®æi míi tho¸t khái nghÌo nµn vµ l¹c hËu trªn<br /> ®−êng c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa hiÖn nay.<br /> Mét sè luËn ®iÓm gèc cña thuyÕt phª ph¸n<br /> M¸c vµ ¡ng-ghen lµ nh÷ng ng−êi cã c«ng ®Çu trong viÖc tæng hîp toµn bé c¸c<br /> thµnh tùu c¬ b¶n, quan träng nhÊt cña c¸c t− t−ëng phª ph¸n trong triÕt häc cæ ®iÓn<br /> §øc, kinh tÕ häc chÝnh trÞ Anh vµ t− t−ëng chñ nghÜa x· héi Ph¸p. Trªn c¬ së ®ã hai<br /> «ng ®· nªu ra nh÷ng luËn ®iÓm gèc lµm nÒn mãng cho lý thuyÕt phª ph¸n hiÖn ®¹i<br /> ®−îc ph¸t triÓn phÇn nµo qua tr−êng ph¸i Frankfurt ë §øc vµ c¸c h−íng nghiªn cøu<br /> lý thuyÕt phª ph¸n ë c¸c n−íc kh¸c. Mét sè t¸c phÈm quan träng nhÊt cña M¸c vµ<br /> ¡ng-ghen ®Òu cã tªn gäi kÌm theo ch÷ “phª ph¸n”3 vµ ngay c¶ nh÷ng t¸c phÈm<br /> kh«ng cã tªn gäi nh− vËy th× sù phª ph¸n vÉn lµ mét ®Æc tr−ng cã tÝnh nguyªn t¾c<br /> næi bËt nhÊt cïng víi c¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n kh¸c nh− nghiªn cøu mét c¸ch kinh<br /> nghiÖm vµ trung thùc4. Do ®ã, “viÖc phª ph¸n x· héi hiÖn tån” ®−îc ¡ng-ghen coi lµ<br /> “c¬ së thËt sù, nhiÖm vô chñ yÕu cña mäi c«ng tr×nh nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò x· héi”5.<br /> C¬ së lý luËn cña tr−êng ph¸i (phª ph¸n) Frankfurt vµ lý thuyÕt x· héi phª<br /> ph¸n nãi riªng, lý thuyÕt phª ph¸n nãi chung lµ nh÷ng luËn ®iÓm cã nguån gèc tõ<br /> quan ®iÓm cña M¸c. Trong ®ã næi bËt c¸c ý t−ëng chÝnh, vÝ dô nh− sau6:<br /> Thø nhÊt: tri thøc kh«ng tù chøng minh lµ ®óng, kh«ng tù hiÓn nhiªn, kh«ng<br /> tù chøng nghiÖm, mµ cÇn ph¶i xem xÐt mét c¸ch phª ph¸n tõ gãc ®é thùc tiÔn. Sù<br /> hiÓu biÕt cña chóng ta vÒ nh÷ng g× x¶y ra thÕ giíi xung quanh ®−îc c¶m gi¸c sao l¹i,<br /> chôp l¹i, ®em l¹i. Nh−ng tÊt c¶ nh÷ng g× chóng ta nhËn thøc ®Òu ®−îc lý gi¶i b»ng<br /> c¸c ng«n ng÷ vµ kh¸i niÖm kh¸c nhau. Do ®ã, thuyÕt phª ph¸n cã nhiÖm vô xem xÐt<br /> c¸ch thøc con ng−êi nhËn thøc thÕ giíi, c¸ch thøc con ng−êi diÔn ®¹t thÕ giíi vµ ®¸nh<br /> gi¸ c¸c t¸c ®éng cña chóng ®èi víi cuéc sèng cña con ng−êi. VÒ vÊn ®Ò nµy M¸c<br /> kh¼ng ®Þnh r»ng; “vÊn ®Ò t×m hiÓu xem t− duy cña con ng−êi cã tÝnh ch©n lý kh¸ch<br /> quan kh«ng, hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò lý luËn mµ lµ mét vÊn ®Ò thùc tiÔn”7.<br /> <br /> 3<br /> VÝ dô: C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. “Gia ®×nh thÇn th¸nh hay lµ phª ph¸n sù phª ph¸n cã tÝnh phª ph¸n:<br /> chèng Bru-n« Bau-¬ vµ ®ång bän” (1844), C, M¸c. “T− b¶n: phª ph¸n khoa kinh tÕ chÝnh trÞ” (1867).<br /> 4<br /> C. M¸c. “B¶n th¶o kinh tÕ-triÕt häc n¨m 1844” trong C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. Toµn tËp. TËp 42. Nxb<br /> ChÝnh trÞ Quèc gia-Sù thËt. Hµ Néi. 2000. Tr. 68.<br /> 5<br /> Ph. ¡ng-ghen. “TrÝch t¸c phÈm cña Phu-ri-ª vÒ th−¬ng m¹i” trong C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. Toµn tËp.<br /> TËp 42. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia-Sù thËt. Hµ Néi. 2000. Tr. 437.<br /> 6<br /> Craig Calhoun and Joseph Karaganis. “Critical Theory”. trong George Ritzer and Barray Smart (Eds.).<br /> Handbook of Social Theory. London: Sage Publications Inc. 2001. Tr. 180-181; Ben Agger. Critical Social<br /> Theories: An Introduction. The United Kingdom: Westview Press. 1998. Tr. 4-5.<br /> 7<br /> C. M¸c. “LuËn c−¬ng vÒ Phoi-¬-B¾c”. trong C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. Toµn tËp. TËp 42. Nxb ChÝnh trÞ<br /> Quèc gia-Sù thËt. Hµ Néi. 2000. Tr. 371.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 48 Lý thuyÕt phª ph¸n vµ x· héi häc vÒ tÝnh hiÖn ®¹i<br /> <br /> Thø hai: thuyÕt phª ph¸n cho r»ng mäi sù kiÖn trong hiÖn thùc ®Òu cã<br /> nguyªn nh©n vµ c¸c ®iÒu kiÖn cña nã. Do ®ã, tri thøc kh«ng nh÷ng gióp ta tr¶ lêi c©u<br /> hái: c¸i g× mµ cßn gi¶i ®¸p c©u hái: t¹i sao. VÝ dô, t¹i sao kiÓu tæ chøc v¨n phßng l¹i<br /> trë nªn phæ biÕn trong x· héi hiÖn ®¹i? Mäi sù vËt trong x· héi lµ kÕt qu¶ cña ho¹t<br /> ®éng cña con ng−êi. Nh−ng, theo quan ®iÓm duy vËt lÞch sö, con ng−êi lµm nªn lÞch<br /> sö kh«ng ph¶i tuú tiÖn theo ý muèn chñ quan hay theo sù lùa chän cña riªng m×nh<br /> mµ lu«n hµnh ®éng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ hoµn c¶nh lÞch sö ®· cho8. Do ®ã, sù<br /> phª ph¸n kh«ng chØ nh»m vµo hµnh ®éng cña c¸c c¸ nh©n mµ nh»m vµo hoµn c¶nh<br /> x· héi ®Ó c¶i t¹o nã cho phï hîp víi môc ®Ých cña con ng−êi.<br /> Thø ba: thuyÕt phª ph¸n nh»m vµo ®èi t−îng cña sù phª ph¸n lµ b¶n th©n lý<br /> thuyÕt. Theo g−¬ng M¸c, c¸c nhµ lý luËn phª ph¸n lu«n ph©n tÝch c¸c ph¹m trï, kh¸i<br /> niÖm cña nh÷ng lý thuyÕt ®−¬ng thêi nh»m v¹ch ra nh÷ng h¹n chÕ vµ nh÷ng nguyªn<br /> nh©n, hÖ qu¶ cña chóng; ®ång thêi, ®iÒu quan träng h¬n lµ phª ph¸n c¸c thiÕu sãt<br /> cña lý thuyÕt ®Ó gîi ra suy nghÜ vµ ®Ò xuÊt nh÷ng ý t−ëng ph¸t triÓn míi lý thuyÕt.<br /> Lý thuyÕt phª ph¸n khoa häc ®ßi hái ph¶i tù phª ph¸n.<br /> Thø t−: thuyÕt phª ph¸n t×m c¸ch ®¹t tíi sù thèng nhÊt gi÷a lý thuyÕt vµ<br /> thùc tiÔn. ThuyÕt phª ph¸n ®−îc cæ vò bëi mét niÒm tin r»ng mäi tri thøc khoa häc<br /> xuÊt ph¸t tõ b¶n th©n cuéc sèng x· héi vµ g¾n liÒn víi hµnh ®éng x· héi cña con<br /> ng−êi. C¸c nhµ phª ph¸n luËn hiÖn ®¹i cÇn kh¾c s©u luËn ®iÓm næi tiÕng M¸c: “C¸c<br /> nhµ triÕt häc chØ gi¶i thÝch thÕ giíi b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau, song vÊn ®Ò lµ c¶i<br /> t¹o thÕ giíi” 9.<br /> Phª ph¸n tÝnh hiÖn ®¹i cuèi thÕ kû XX<br /> Trong khi kh«ng ph¶i lóc nµo còng cã thÓ biÕn lý thuyÕt thµnh hµnh ®éng<br /> thùc tiÔn, c¸c nhµ phª ph¸n luËn lu«n h−íng sù quan t©m chó ý cña x· héi vµo<br /> nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa quan träng vµ cÇn thiÕt ®èi víi x· héi vµ ®−a ra nh÷ng c¸ch<br /> lËp luËn Ýt sai lÖch, Ýt thiªn vÞ ®Ó con ng−êi nhËn biÕt chÝnh x¸c h¬n vµ ®Çy ®ñ h¬n vÒ<br /> c¸c sù kiÖn, hiÖn t−îng x· héi. Mét vÊn ®Ò næi bËt nhÊt trong x· héi loµi ng−êi tõ thÕ<br /> kû XIX ®Õn nay lµ tÝnh hiÖn ®¹i víi ®Æc tr−ng c¬ b¶n lµ ph¸t hiÖn vµ ¸p dông tri thøc<br /> khoa häc vµo cuéc sèng ®Ó gi¶i phãng con ng−êi khái sù ¸p bøc, bãc lét, bÊt c«ng vµ<br /> bÊt b×nh ®¼ng, ®Ó tiÕn tíi sù c«ng b»ng, d©n chñ vµ v¨n minh. Vµo nöa ®Çu thÕ kû<br /> XX, c¸c nhµ lý luËn phª ph¸n tËp trung vµo lªn ¸n sù bÊt c«ng, bÊt b×nh ®¼ng x· héi,<br /> sù hçn lo¹n, mÊt trËt tù x· héi vµ kh¼ng ®Þnh sù th¾ng lîi cña lý trÝ, cña tÝnh hîp lý<br /> vµ sù kÕt hîp khoa häc víi c¸ch m¹ng trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖp. Nöa cuèi thÕ kû<br /> XX mét sè nhµ lý luËn phª ph¸n tËp trung vµo tù phª ph¸n tøc lµ phª ph¸n b¶n th©n<br /> khoa häc víi t− c¸ch lµ mét hÖ thèng c¸c tri thøc, c¸c c¸ch nhËn thøc vµ víi t− c¸ch<br /> lµ mét thiÕt chÕ x· héi cã chøc n¨ng c¬ b¶n lµ nghiªn cøu ®Ó s¶n xuÊt ra tri thøc.<br /> <br /> <br /> 8<br /> N¨m 1890 ¡ng-ghen viÕt: “Chóng ta tù lµm nªn lÞch sö cña chóng ta, nh−ng tr−íc hÕt lµ víi nh÷ng tiÒn ®Ò<br /> vµ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh.” Trong th− ¡ng-ghen göi Joseph Bloch ë Konigsberg. C. M¸c -<br /> Ph. ¡ng-ghen. TuyÓn tËp. TËp VI. Nxb Sù thËt. Hµ Néi. 1984. Tr. 727.<br /> 9<br /> C. M¸c. “LuËn c−¬ng vÒ Phoi-¬-B¾c”. trong C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. Toµn tËp. TËp 42. Nxb ChÝnh trÞ<br /> Quèc gia-Sù thËt. Hµ Néi. 2000. Tr. 371.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª Ngäc Hïng 49<br /> <br /> Mét lo¹t vÊn ®Ò ®· ®−îc nªu ra xung quanh mèi quan hÖ gi÷a tÝnh hiÖn ®¹i víi sè<br /> phËn con ng−êi vµ x· héi. VÝ dô, tÝnh hiÖn ®¹i liªn quan nh− thÕ nµo víi c¸c cuéc<br /> c¸ch m¹ng khoa häc, c«ng nghÖ? TÝnh hiÖn ®¹i ®· tõng g¾n liÒn víi c«ng nghiÖp hãa,<br /> vËy víi hËu c«ng nghiÖp th× sao? TÝnh hiÖn ®¹i cã ®ång nhÊt víi sù hîp lý hãa kh«ng?<br /> TÝnh hiÖn ®¹i cã lµm cho con ng−êi tù do h¬n kh«ng hay l¹i cµng trãi buéc con ng−êi<br /> vµo mét trËt tù duy lý? TÝnh hiÖn ®¹i liªn quan nh− thÕ nµo víi tÝnh ®éc lËp, s¸ng<br /> t¹o cña con ng−êi? B¶n chÊt cña tÝnh hiÖn ®¹i lµ g× trong x· héi ngµy nay? Nã ph¸t<br /> sinh vµ biÕn ®æi nh− thÕ nµo? Vµ nhiÒu c©u hái kh¸c.<br /> Khi nghiªn cøu phª ph¸n tÝnh hiÖn ®¹i, mét t¸c gi¶ tiªu biÓu cña x· héi häc<br /> phª ph¸n lµ Touraine ®· chØ ra ba con ®−êng cÇn khãa l¹i v× chóng cã thÓ dÉn ®Õn<br /> sai lÇm: mét lµ con ®−êng ph¶n hiÖn ®¹i, hai lµ con ®−êng “cÊt c¸nh” véi v·, nhanh<br /> chãng ®Ó cè tho¸t khái truyÒn thèng vµ ba lµ con ®−êng ®ång nhÊt tÝnh hiÖn ®¹i víi<br /> chñ nghÜa c¸ nh©n, víi chñ nghÜa t− b¶n.<br /> Gièng nh− c¸c nhµ phª ph¸n luËn, Tourain cho r»ng kh«ng thÓ ®¶o ng−îc<br /> ®−îc xu h−íng cña tÝnh hiÖn ®¹i: “Chóng ta tÊt c¶ ®· lªn con tµu cña tÝnh hiÖn ®¹i”.<br /> Do ®ã, vÊn ®Ò ®Æt ra lµ cÇn mang hµnh trang g× trªn con tµu tiÕn tíi sù hiÖn ®¹i.<br /> G−¬ng mÆt nµo lµ tiªu biÓu cña tÝnh hiÖn ®¹i? Tr−íc ®©y, Descartes (1596-1650) cho<br /> r»ng ®ã lµ con ng−êi cã t− duy, cã lý trÝ “t«i t− duy tøc lµ t«i tån t¹i”. Simmel cho<br /> r»ng kiÓu “ng−êi xa l¹” lµ g−¬ng mÆt tiªu biÓu cña tÝnh hiÖn ®¹i. Weber cho r»ng ®ã<br /> lµ con ng−êi hµnh ®éng duy lý - c«ng cô, nh−ng còng c¶nh b¸o lµ con ng−êi ®ã cã<br /> nguy c¬ bÞ r¬i vµo còi s¾t cña m« h×nh tæ chøc kiÓu hµnh chÝnh cøng nh¾c. Cßn<br /> Touraine cho r»ng chóng ta ph¶i chän g−¬ng mÆt cña ng−êi di c− mang ®Çy ký øc vµ<br /> dù ¸n ®Ó nèi qu¸ khø víi t−¬ng lai, nèi di s¶n víi héi nhËp nghÒ nghiÖp vµ x· héi10.<br /> GÇn ®©y d−íi t¸c ®éng cña c¸c qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa chóng ta cã thÓ ph¸t hiÖn thÊy<br /> sù xuÊt hiÖn mét g−¬ng mÆt míi cña tÝnh hiÖn ®¹i, ®ã lµ "con ng−êi toµn cÇu" coi thÕ<br /> giíi lµ ng«i nhµ chung.<br /> Mét sè nhµ nghiªn cøu nhÊn m¹nh b¶n chÊt cña tÝnh hiÖn ®¹i lµ tÝnh duy lý<br /> vµ tÝnh tr¸ch nhiÖm. Touraine nhËn ®Þnh r»ng: “kh«ng cã tÝnh hiÖn ®¹i nÕu kh«ng cã<br /> hîp lý hãa; nh−ng cµng kh«ng cã tÝnh hiÖn ®¹i nÕu kh«ng cã sù h×nh thµnh mét “mét<br /> chñ thÓ - trong - thÕ giíi” chÞu tr¸ch nhiÖm ®èi víi b¶n th©n nã vµ ®èi víi x· héi”11.<br /> Trªn cÊp ®é vi m«, mét sè nhµ t−¬ng t¸c luËn nãi tíi cÊu tróc ba ng«i gåm c¸i t«i, nã<br /> vµ b¶n th©n (I, Me, Self), Sigmund Freud nãi tíi cÊu tróc ba ng«i mét thÓ cña nh©n<br /> c¸ch gåm “c¸i siªu t«i-c¸i t«i-c¸i nã”. Trªn cÊp ®é hµnh ®éng x· héi, bÞ ¶nh h−ëng bëi<br /> Freud, Touraine nãi tíi cÊu tróc: “C¸ nh©n-chñ thÓ-t¸c nh©n”. Râ rµng, mét biÓu hiÖn<br /> cña tÝnh hiÖn ®¹i lµ sù kh¼ng ®Þnh c¸c thµnh phÇn cÊu tróc cña con ng−êi trong mèi<br /> quan hÖ víi x· héi.<br /> Qua ®ã thÊy r»ng, phª ph¸n luËn cuèi thÕ kû XX cïng lóc tiÕn theo hai<br /> h−íng, tho¹t nh×n lµ tr¸i ng−îc nhau: mét lµ tiÕn m·i vÒ phÝa chñ thÓ nh»m kh¼ng<br /> ®Þnh c¸i b¶n ng·, c¸i t«i ®éc ®¸o, tù do vµ s¸ng t¹o; hai lµ tiÕn m·i vÒ phÝa x· héi<br /> <br /> 10<br /> Alain Touraine. S®d. Tr. 336.<br /> 11<br /> Alain Touraine. S®d. Tr. 339.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 50 Lý thuyÕt phª ph¸n vµ x· héi häc vÒ tÝnh hiÖn ®¹i<br /> <br /> nh»m v−¬n tíi c¸c gi¸ trÞ cña nh©n lo¹i thêi toµn cÇu hãa. Thùc chÊt, phª ph¸n luËn<br /> theo h−íng nµy hay h−íng kia hoÆc h−íng kh¸c n÷a lu«n xem xÐt tÝnh hiÖn ®¹i trong<br /> mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ x· héi tõ cÊp ®é vi m« ®Õn vÜ m« vµ phª ph¸n bÊt kú<br /> biÓu hiÖn nµo cña tÝnh hiÖn ®¹i thiªn lÖch vÒ c¸ nh©n hoÆc thiªn lÖch vÒ x· héi. Bëi<br /> bÊt cø mét sù thiªn lÖch nµo cña tÝnh hiÖn ®¹i theo h−íng nµy hay kia ®Òu cã thÓ lµm<br /> mÐo mã hoÆc tÝnh ng−êi hoÆc lµ tÝnh x· héi. Sù phª ph¸n mét c¸ch khoa häc tÝnh<br /> hiÖn ®¹i h−íng tíi kh¼ng ®Þnh sù kÕt hîp hµi hoµ tõng cÆp ph¹m trï nh− tù do vµ<br /> tr¸ch nhiÖm, hîp lý hãa vµ chñ thÓ hãa, l−¬ng t©m vµ khoa häc, lý trÝ vµ t×nh c¶m,<br /> tr¸i tim vµ khèi ãc, phª ph¸n vµ tù phª ph¸n vµ nhiÒu sù kÕt hîp kh¸c n÷a.<br /> ThuyÕt phª ph¸n - ph−¬ng ph¸p luËn cña x· héi häc vÒ tÝnh hiÖn ®¹i<br /> VÊn ®Ò ®Æt ra trong bµi viÕt nµy lµ t×m hiÓu mèi quan hÖ gi÷a lý thuyÕt phª<br /> ph¸n vµ x· héi häc vÒ tÝnh hiÖn ®¹i. VÒ mÆt lÞch sö, lý thuyÕt phª ph¸n ra ®êi vµo<br /> nöa ®Çu thÕ kû XIX víi c«ng ®Çu ®Æt nÒn mãng x©y dùng lµ häc thuyÕt cña C. M¸c vµ<br /> Ph. ¡ng-ghen, ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XX lý thuyÕt phª ph¸n ®· ph¸t triÓn m¹nh ë ViÖn<br /> nghiªn cøu x· héi ë Frankfurt, §øc vµ ë Ph¸p, Mü vµ mét sè n−íc kh¸c. C¸c lý<br /> thuyÕt phª ph¸n lu«n thùc hiÖn c¸c vai trß ®óng nh− tªn gäi cña nã lµ “phª b×nh vµ<br /> ph¸n xÐt” c¸c biÓu hiÖn sai lÖch, vÝ dô nh− sù thèng trÞ con ng−êi, sù bÊt c«ng, sù<br /> b×nh ®¼ng x· héi vµ bÊt b×nh ®¼ng giíi cña tÝnh hiÖn ®¹i trong ®êi sèng x· héi cña<br /> con ng−êi còng nh− trong c¸ch thøc mµ con ng−êi nhËn thøc vµ gi¶i thÝch c¸c hiÖn<br /> t−îng xung quanh. §èi víi x· héi häc vÒ tÝnh hiÖn ®¹i, lý thuyÕt phª ph¸n cã mét vÞ<br /> trÝ ®Æc biÖt do nã khuyÕn khÝch vµ duy tr× sù quan t©m chó ý tõ nhiÒu phÝa ®èi víi<br /> c¸c vÊn ®Ò quan hÖ con ng−êi-x· héi cña tÝnh hiÖn ®¹i. TÇm quan träng cña ph−¬ng<br /> ph¸p phª ph¸n trong nghiªn cøu x· héi ®−îc mét sè t¸c gi¶, vÝ dô nh− Giddens ®Ò<br /> cao ®Õn møc quan niÖm x· héi häc nh− lµ “sù phª ph¸n c¸c h×nh th¸i hiÖn tån cña x·<br /> héi” vµ lý thuyÕt x· héi häc nh− lµ lý thuyÕt phª ph¸n12. Thùc ra, nghiªn cøu mét<br /> c¸ch cã phª ph¸n chØ lµ mét trong nhiÒu c¸ch nghiªn cøu khoa häc, vÝ dô nh− nghiªn<br /> cøu thùc nghiÖm, nghiªn cøu thùc chøng, nghiªn cøu mét c¸ch trung thùc.<br /> Phª b×nh vµ tù phª b×nh lµm cho lý thuyÕt phª ph¸n cã søc sèng m·nh liÖt vµ<br /> tÝnh hÊp dÉn ®Æc biÖt. Ai cã thÓ kh«ng ®ång t×nh vµ ñng hé mét ph−¬ng ph¸p tiÕp<br /> cËn phª ph¸n lu«n biÕt tù phª ph¸n c¬ chø?! Tuy nhiªn, tªn gäi “lý thuyÕt phª ph¸n”<br /> ch−a ®ñ cho biÕt b¶n chÊt vµ néi dung cña nã. VÊn ®Ò lµ phª ph¸n tõ gãc ®é lý luËn<br /> nµo, trªn lËp tr−êng quan ®iÓm cña ai vµ nh»m môc ®Ých g×. §óng nh− M¸c tõng<br /> kh¼ng ®Þnh “ngay c¶ nhµ thÇn häc phª ph¸n còng vÉn lµ nhµ thÇn häc”. M¸c vµ ¡ng-<br /> ghen viÕt r»ng; “NÕu nh− ng−êi ta thu ®−îc mäi tri thøc vµ c¶m gi¸c, v.v..., cña m×nh<br /> tõ thÕ giíi c¶m tÝnh vµ tõ kinh nghiÖm trong thÕ giíi c¶m tÝnh th× do ®ã cÇn ph¶i tæ<br /> chøc thÕ giíi xung quanh sao cho ng−êi ta nhËn thøc vµ lÜnh héi ®−îc ë ®ã c¸i g× thùc<br /> sù hîp víi tÝnh ng−êi, sao cho ng−êi ta thÊy ®−îc m×nh lµ con ng−êi. NÕu nh− lîi Ých<br /> ®óng ®¾n lµ nguyªn t¾c cña toµn bé ®¹o ®øc th× do ®ã cÇn ra søc lµm cho lîi Ých riªng<br /> cña con ng−êi c¸ biÖt phï hîp víi lîi Ých cña toµn thÓ loµi ng−êi... NÕu nh− tÝnh c¸ch<br /> <br /> 12<br /> Anthony Giddens. Sociology: A Brief but Critical Introduction. London: Macmillan Press Ltd. 1986. Tr.<br /> 22, 156-166.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª Ngäc Hïng 51<br /> <br /> con ng−êi lµ do hoµn c¶nh t¹o nªn th× do ®ã ph¶i lµm cho hoµn c¶nh hîp víi tÝnh<br /> ng−êi. NÕu nh− con ng−êi bÈm sinh ®· lµ sinh vËt cã tÝnh x· héi th× do ®ã con ng−êi<br /> chØ cã thÓ ph¸t triÓn b¶n tÝnh ch©n chÝnh cña m×nh trong x· héi vµ cÇn ph¶i ph¸n<br /> ®o¸n lùc l−îng cña b¶n tÝnh cña anh ta, kh«ng ph¶i c¨n cø vµo lùc l−îng cña c¸ nh©n<br /> riªng lÎ mµ c¨n cø vµo lùc l−îng cña toµn x· héi.”13<br /> Khi t×m hiÓu vµ vËn dông lý thuyÕt phª ph¸n vµo xem xÐt tÝnh hiÖn ®¹i vµ sù<br /> biÕn ®æi, ph¸t triÓn x· héi, th× ®iÒu cÇn thiÕt lµ chØ ra nh÷ng c¨n cø lý luËn cña lý<br /> thuyÕt phª ph¸n vµ thö ®¸nh gi¸ xem lý thuyÕt phª ph¸n cã t¹o ra ®−îc c¸i g× míi<br /> kh«ng, cã kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn, bæ sung mét ®iÒu g× míi thay thÕ cho c¸i “bÞ phª<br /> ph¸n” kh«ng, hay ®ã chØ lµ lý thuyÕt phª ph¸n ®Ó phª ph¸n! Tiªu chuÈn cao nhÊt ®Ó<br /> kiÓm chøng vµ phª ph¸n lý luËn lµ thùc tiÔn, lµ hµnh ®éng ph¸t triÓn tÝnh x· héi vµ<br /> tÝnh ng−êi víi tÝnh c¸ch lµ biÓu hiÖn tÝch cùc cña tÝnh hiÖn ®¹i, cña sù ph¸t triÓn. VÒ<br /> mÆt lý luËn, thuyÕt phª ph¸n gãp phÇn lµm s¸ng tá c¸c yÕu tè c¶n trë sù ph¸t triÓn<br /> hµi hoµ mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ x· héi, tõ ®ã gîi ra nh÷ng suy nghÜ vÒ h−íng<br /> gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò vÝ dô nh− ph©n hãa giµu nghÌo, bÊt b×nh ®¼ng giíi vµ xung<br /> ®ét x· héi n¶y sinh trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa.<br /> Tãm l¹i, x· héi häc vÒ tÝnh hiÖn ®¹i nghiªn cøu b¶n chÊt vµ quy luËt cña sù<br /> n¶y sinh, tån t¹i, vËn ®éng, ph¸t triÓn cña tÝnh hiÖn ®¹i trong ®êi sèng x· héi cña con<br /> ng−êi. X· héi häc vÒ tÝnh hiÖn ®¹i kh«ng giíi h¹n ë sù phª ph¸n mµ ph¸t hiÖn ra c¸c<br /> nh©n tè cña sù hiÖn ®¹i hãa, sù ph¸t triÓn tÝnh hiÖn ®¹i cña mèi quan hÖ gi÷a con<br /> ng−êi vµ x· héi. Víi ý nghÜa ®ã, trong khoa häc x· héi häc, lý thuyÕt phª ph¸n víi c¸c<br /> biÕn thÓ cña nã lµ mét hÖ thèng lý luËn, ph−¬ng ph¸p luËn vµ ph−¬ng ph¸p ph©n<br /> tÝch cã kh¶ n¨ng bæ sung vµ c¹nh tranh víi c¸c lý thuyÕt kh¸c trong nghiªn cøu mét<br /> c¸ch khoa häc thùc nghiÖm, cã phª ph¸n vµ trung thùc ®Ó gãp phÇn x©y dùng vµ<br /> ph¸t triÓn mèi quan hÖ hµi hoµ gi÷a con ng−êi vµ x· héi.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 13<br /> C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen (1844). “Gia ®×nh thÇn th¸nh hay lµ phª ph¸n sù phª ph¸n cã tÝnh phª ph¸n:<br /> chèng Bru-n« Bau-¬ vµ ®ång bän”, trong C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. Toµn tËp. TËp 2. Nxb ChÝnh trÞ Quèc<br /> gia-Sù thËt. Hµ Néi. 1995. Tr. 199-200.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />